PDF/HTML Page 1 of 17
single page version
PDF/HTML Page 2 of 17
single page version
જન્મે છે, એ સિવાય બીજે ક્યાંય જન્મતા નથી; તેથી ઉત્તમ
દેવપણું અને ઉત્તમ મનુષ્યપણું–એ બેને છોડીને બાકીના
સમસ્ત સંસારના કલેશથી તે મુક્ત છે. માટે સંસારના
દુઃખોથી ભયભીત એવા ભવ્ય જીવોએ સમ્યગ્દર્શનની
આરાધનામાં સદાય તત્પર રહેવું જોઈએ.
પ્રશ્ન:– સમ્યગ્દ્રષ્ટિ સદાય મુક્ત કેમ છે?
ઉત્તર:– કેમ કે તેને સદાય પોતાના મુક્ત સ્વરૂપનો જ
PDF/HTML Page 3 of 17
single page version
આત્મામાં સુખ છે, તેથી શરીરનો અભાવ કરીને પણ સુખી થવા ઈચ્છે છે. પૈસા વગેરેમાંથી સુખ લેવા માગે છે
પણ તેમાં સુખ નથી. રપ લાખ રૂપિયા પડ્યા હોય, સ્ત્રી–પુત્ર હોય છતાં જ્યાં અપમાન થાય છે ત્યાં દુઃખી થાય
છે, માટે તે રૂપિયામાં કે સ્ત્રી–પુત્રમાં ક્યાંય સુખ નથી. બળીને પણ સુખી થવા ઈચ્છે છે એટલે શરીર, લક્ષ્મી,
સ્ત્રી–પુત્ર બધું ચાલ્યું જાય તોપણ પોતે એકલો રહીને પણ સુખી થાય છે. પણ અજ્ઞાનીને એ વાતનો વિશ્વાસ
બેસતો નથી કે સુખ આત્મામાં છે, તેથી તે બહારમાંથી સુખને ગોતે છે. અજ્ઞાની પણ બધું જતું કરીને; એકલો
રહીને સુખી થવા ઈચ્છે છે પણ સુખ ક્યાં છે તેની ઓળખાણ નથી. પણ અવ્યક્તપણે એટલું તો આવે છે કે આ
જે સામગ્રીઓ પડી છે તેમાં સુખ નથી. પણ તે બધાના અભાવમાં સુખ છે. પર વસ્તુઓ અને તે પ્રત્યેનો રાગ
તથા દ્વેષ પણ જતો કરીને સુખી થવા માગે છે. તો પર વસ્તુઓથી ભિન્ન તેમ જ રાગ–દ્વેષ રહિત એવો ક્યો
પદાર્થ છે તેને ઓળખે તો તેના આધારે સુખ પ્રગટે. છ મહિનાની બાળકી હોય છતાં જ્યાં અપમાન થાય ત્યાં તે
બાળકીના રાગને છોડીને માતા બળી મરે છે, ને શરીરના દ્વેષને પણ જતો કરે છે. માટે એમ નક્કી થયું કે–સુખ
નથી તો કોઈ પર ચીજ માં; નથી પર ચીજ પ્રત્યેના રાગમાં, કે નથી પર ચીજ પ્રત્યેના દ્વેષમાં, પણ રાગ–
દ્વેષરહિત આત્માનો જ્ઞાતાદ્રષ્ટા સ્વભાવ છે, તેમાં જ સુખ છે.
ધર્મ છે, એને જ સુખ છે.
તો પહેલાંં નક્કી કરવું જોઈએ. આત્માના સુખ–શાંતિ ક્યાંય બહારમાંથી આવે નહિ, રાગમાંથી ન આવે, દ્વેષમાંથી
ન આવે, ને જે દુઃખદશા ટાળવી છે તેમાંથી પણ સુખ ન આવે, સુખ તો આત્મામાં છે, તે સ્વભાવની
ઓળખાણથી જ સુખ પ્રગટે છે.
સુખ આવે છે.
પણ અંતર તત્ત્વમાં જ જ્ઞાન ભર્યું છે તેમાંથી આવે છે, પણ અજ્ઞાનીને તેનો વિશ્વાસ નથી આવતો. સુખ
આત્માના અંતર સ્વભાવમાં છે. –આ વાત સમજાવવા માટે ભગવાનના દિવ્યધ્વનિનો ઉપદેશ છે.
જે વસ્તુની હયાતી માને તેને મેળવવાનો ઉપાય કરે. તેમ સુખ છે અને તે સુખનો ઉપાય પણ છે એમ માન્યું છે
તે સુખ મેળવવા પ્રયત્ન કરે છે. હવે તે સુખ ક્યાં છે અને તે સુખનો સાચો ઉપાય શું છે? તેની આ વાત ચાલે
છે. જે આત્મામાંથી અજ્ઞાન અને રાગદ્વેષ ટળીને સર્વજ્ઞતા ને વીતરાગતા થઈ ગઈ તે પરમાત્મા છે. જુઓ,
જીવોને રાગ ઓછો થતો દેખાય છે અને જ્ઞાન વધતું દેખાય છે, એમ જેના રાગદ્વેષ તદ્ન ટળી ગયા ને પૂરું જ્ઞાન
થઈ ગયું એવા વીતરાગ સર્વજ્ઞ
PDF/HTML Page 4 of 17
single page version
પરને મેળવવાના રાગનો પ્રયત્ન કરે, પણ પરને મેળવવાની તાકાત આત્મામાં નથી. જે પરવસ્તુના સંયોગને
અનુકૂળ કલ્પે છે તે તેને મેળવવાનો રાગ કરીને અટકે છે, ને જેની અપ્રીતિ છે તેને દૂર કરવાનો દ્વેષ કરીને ત્યાં
અટકે છે. ખરેખર પરવસ્તુઓ તો દ્રષ્ટાનું દ્રશ્ય છે. દ્રષ્ટા પોતે બધા પદાર્થોથી ભિન્ન છે. પોતે પોતાને પરથી
ભિન્ન સ્વરૂપે જાણતો નથી તેથી જેને જાણે છે તેના ઉપર જ પ્રીતિ કે અપ્રીતિ કરીને અટકી જાય છે. શરીરમાં
રોગ થાય તે મટાડવાની કામના થાય, પણ તે કામનાનું કામ શરીરમાં થતું નથી. અનંત કાળથી શરીરને પોતાનું
માન્યું અને તેને રાખી મૂકવાની ઈચ્છા કરી, પણ એકેય શરીર રહ્યું નથી. અનંતકાળ થયો છતાં શરીરના એક
જુદું તો જ્ઞાન ન પડે; આત્મા પોતે જ્ઞાન સ્વરૂપ છે, એ સિવાય બીજું એનું સ્વરૂપ નથી. આત્માને જ્ઞાન સિવાય
બીજું કામ કરનાર માનવો તે ચક્રવર્તીની પાસે કચરો કઢાવવા જેવું છે. હું તો દ્રષ્ટા–જ્ઞાતા છું, શરીર વગેરે ચીજો
મારી નથી, તેને રાખવાનું–મેળવવાનું કે ટાળવાનું મારામાં નથી, હું મારા આત્મામાં શુદ્ધસ્વભાવનો મેળવનાર
અને વિકારને ટાળનાર છું. કામ–ક્રોધ–હિંસા વગેરે પાપભાવો અને દયા–દાન વગેરે પુણ્યભાવો તે બધા
ઉપાધિરૂપ છે, તે મારું સ્વરૂપ નથી.
તેનાથી ધર્મ થાય નહિ. ચૈતન્યની મોટપને ભૂલીને પરવસ્તુથી પોતાની મોટપ માનવી તે અજ્ઞાન છે. કોઈ ઘણી
રાજા હોય તો રાજનો મમકાર કરીને તેનાથી પોતાની મોટપ માને ને કીડી શરીરને પોતાનું માનીને તેનો મમકાર
કરે–તે બંનેને પરનો મમકાર સમાનપણે છે. ત્રણકાળમાં રાજાનું રાજ પણ આત્માનું નથી ને કીડીનું શરીર પણ
આત્માનું નથી. આત્મા તેનાથી જુદો, જ્ઞાતાદ્રષ્ટા છે.
ચૈતન્યની હિંસા કરી. ચૈતન્યને જાણનાર જ્ઞાની અંતરમાં એકાગ્ર થઈને જ્ઞાનનો વિકાસ કરે છે, અજ્ઞાની બહારમાં
ફેરફાર કરવાનું માને છે પણ પરથી જુદા પોતાના સ્વરૂપમાં એકાગ્ર થવાનું તે સમજતો નથી. જ્ઞાની તો આત્માને
જાણ્યો નથી, એ સિવાય જે કર્યું તે બધું રણમાં પોકની જેમ ફોક છે.
જ અનાદિથી નો’ તું તે સાંપડ્યું, અને અનાદિથી જે મિથ્યાત્વ હતું તે ટાળ્યું. –એ જ ધર્મ છે.
PDF/HTML Page 5 of 17
single page version
ઓળખીને એકાગ્ર થવું તે જ સુખનું સાધન છે. બધા વિકાર ભાવોથી રહિત આત્મા પ્રકાશમાન છે. પુણ્્ય–પાપ
હોવા છતાં શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં એમ આવવું જોઈએ કે તે કોઈ ભાવો મારું સ્વરૂપ નથી. અહો, આત્માના સ્વભાવના
ભાન વિના જગતને પરની અને પુણ્યની પ્રીતિ છે તે અજ્ઞાન છે. એકવાર ભરોસામાં એમ આવવું જોઈએ કે
વિકાર મારામાંથી નીકળી જાય છે માટે તે મારા સુખનું સાધન ન હોય. અંતરમાં જે કાયમી જ્ઞાનાનંદી સ્વભાવ
છે તે જ સાધન છે. એને ઓળખ્યા વગર જે ત્યાગ, તપ કે જ્ઞાન કરે તે બધું ય “છાર ઉપર લીંપણું” જાણો.
પુણ્યને લાભદાયક માને તે ભ્રાંતિ છે, તે ભ્રાંતિ મોટું પાપ છે.
ઉપવાસ, ત્યાગ, ક્રિયાકાંડ વગેરે કષ્ટો સહન કર્યાં, પણ ધર્મ ન થયો. કેમ કે આત્મા કષ્ટથી પ્રાપ્ત થાય તેમ નથી
પણ સહજ વસ્તુ છે. અનંતકાળમાં ચૈતન્યની પ્રીતિ કરીને તેને સમજવાનો પ્રયત્ન કર્યો નથી. આચાર્યદેવ કહે છે
કે બધા વિકારી ભાવોનો વિલય થતાં આત્માના જ્ઞાનનો વિકાસ ને પ્રકાશ થાય છે, અંતરમાં એકાગ્ર થતાં થતાં
સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટીને કેવળજ્ઞાન થાય છે, એ સિવાય બીજા કોઈ ભાવોથી મુક્તિ થતી નથી સર્વે વિકારભાવ રહિત
આત્માની શ્રદ્ધ–જ્ઞાન ને એકાગ્રતા તે સમાધિ છે. તે આધિ વ્યાધિ ને ઉપાધિ એ ત્રણેથી રહિત સમાધિ છે. ઉપાધિ
એટલે બહારની વસ્તુઓ, વ્યાધિ એટલે શરીરમાં રોગ વગેરે ને આધિ એટલે મનના સંકલ્પ–વિકલ્પ; તે બધાથી
પાર ચૈતન્ય–મૂર્તિ આત્માની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–એકાગ્રતા તે સમાધિ છે.
સેકંડ પણ આત્માનાં થતાં નથી. જીવને પરથી ભિન્નપણાનું ભાન નથી તેથી તે પરના અહંકારમાં અટક્યો છે,
અનાદિથી સ્વ–પરનું ભેદવિજ્ઞાન એક સેકંડ પણ કર્યું નથી, અને બહારની કરણીમાં ધર્મ માને છે, તથા કહે છે કે
“કરણી કાંઈ વાંઝણી હોય નહિ”. પણ ભાઈ રે, આત્માના ભાન વગરની તારી બધી કરણી તે વિકારી કરણી છે,
ને તે સંસારમાં રખડવાનું કારણ છે. પણ એક વાર પરથી ભિન્ન પોતે પરમાત્મ સ્વરૂપ છે. તેનો વિશ્વાસ કરે તો
સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી બીજનો ચંદ્ર પ્રગટે ને તેમાંથી ક્રમેક્રમે વિકાસ થતાં પૂર્ણ પરમાત્મદશા પ્રગટે.
જો જ્ઞાનશક્તિથી જુઓ તો આ જડ શરીરથી જુદો ચૈતન્ય આત્મા છે. શરીર જડ છે ને હું ચૈતન્ય છું–એમ
તલમાં પૂરી તળાય નહિ, પણ તલમાંથી તેલ કાઢીને પછી તેમાં પૂરી તળાય છે. પહેલાંં તલમાં તેલ છે એવો
નિર્ણય કર્યા વગર તલમાંથી તેલ કાઢવાનું લક્ષ થાય નહિ, અને તલમાં તેલ છે એવો નિર્ણય કર્યા પછી તેલ
નીકળતાં વાર લાગે છતાં તેનાં નિર્ણયમાં શંકા પડતી નથી. તેમ આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, તેનામાં પરમાત્મા
થવાનું સામર્થ્ય છે. પહેલાંં તેનો નિર્ણય કર્યા વગર પરમાત્મા થવાનો ઉપાય કરે નહિ. અને શરીરથી ભિન્ન
પરમાત્મ સ્વભાવનો નિર્ણય કર્યા પછી પરમાત્મ દશા પ્રગટ થતાં વાર લાગે તો પણ નિર્ણયમાં શંકા પડતી નથી.
થઈ છે કે નહિ? જો ખરેખર સારું કરવાની રુચિ હોય તો વર્તમાન કલ્યાણ શું ને અકલ્યાણ શું
PDF/HTML Page 6 of 17
single page version
કલ્યાણ નથી–એનો નિર્ણય કરવો તે કલ્યાણનો ઉપાય છે. એક સેકંડ માત્ર પણ એવો નિર્ણય જીવે અનંતકાળમાં
કર્યો નથી.
થયા વિના રહે નહિ.
શરીર હું નથી, હું ભિન્ન ચૈતન્ય છું–એમ માને તે શરીરથી લાભ માને નહિ. તેવી જ રીતે પુણ્યથી લાભ માને તે
પુણ્યને જ પોતાનું સ્વરૂપ માને છે, પણ પુણ્ય રહિત ચૈતન્ય સ્વરૂપ છે તેને તે માનતો નથી. અને પુણ્યને છોડવા
જેવા નથી માનતો, તે મિથ્યાત્વી છે.
પોતે છે, પણ પોતાની પ્રભુતાનું સામર્થ્ય એને પ્રતીતમાં આવતું નથી. પુણ્યભાવ રાગ છે, ને પોતે જ્ઞાતા છે,
પુણ્યથી લાભ માને તે જ્ઞાતાને અને રાગને એક માને છે, તે મોહની ગાંઠ છે, તે અનાદિની મોહગાંઠ પહેલાંં
તોડવી જોઈએ. જ્યાંસુધી ચૈતન્ય પ્રકાશની પ્રતિતી થાય નહિ, ત્યાં સુધી ગ્રંથિ ભેદાય નહિ ને ધર્મની શરૂઆત
થાય નહિ.
શકે નહિ. પરથી ભિન્ન ચૈતન્ય સ્વરૂપના ભરોસા વગર જેટલું કરે તે બધું ‘રણમાં પોક’ સમાન મિથ્યા છે.
રાગ હોય ત્યારે પૂર્ણ પરમાત્મા પ્રત્યે બહુમાન અને ભક્તિ ધર્મીને આવ્યા વગર રહેતા નથી. છતાં તે ધર્મી
રાગને ધર્મમાને નહિ.
ક્રિયા છે, આત્મા શુભરાગ કરીને કાંઈ જડની ક્રિયા કરતો નથી. અને જે શુભરાગની ક્રિયા છે તેનાથી ધર્મ થતો
નથી. અધ્યાત્મની વાતમાં શુભરાગ કરવાની વાત ન હોય. ધર્મીને રાગ તો થાય, પણ તે રાગને ધર્મ ન માને.
જ્ઞાનીને દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર પ્રત્યેનો શુભરાગ થાય તેમજ વિષય ભોગનો અશુભરાગ પણ થાય પણ ધર્મી તેનાથી
આત્માને લાભ ન માને. જે શરીરમાં સોજા ચડે તેને ડાહ્યો માણસ નીરોગતાનું કારણ ન માને પણ રોગ તરીકે
જાણે. તેમ શુભ કે અશુભ રાગ થાય તે બંને રોગ સમાન છે, બંધન છે, તે અબંધનું કારણ નથી. પણ ધર્મી
અબંધ સ્વરૂપને અને બંધનને જુદાજુદા ઓળખે છે તેથી તે બંધને પોતાનું સ્વરૂપ માનતા નથી. રાગ બંધભાવ
છે, બંધભાવ કરતાં કરતાં અબંધ સ્વભાવ કદી પ્રગટે નહિ. જેમ ઝેર ખાતાં ખાતાં અમૃતનાં ઓડકાર ન આવે
તેમ રાગ કરતાં કરતાં ધર્મ થાય નહિ. પહેલાંં આવું ભાન કરીને સર્વે રાગ–દ્વેષાદિ ભાવોનો વિલય થતાં
આત્મામાં પરમાત્મ દશા પ્રગટે છે. પહેલાંં તો શ્રદ્ધામાં રાગ–દ્વેષાદિ ભાવોનો નાશ કર્યો ત્યારે સમ્યગ્દર્શન એટલે
ધર્મની ચોથી ભૂમિકા પ્રગટી. પછી સ્થિરતા વડે તેનો તદ્ન ક્ષય કર્યો, ત્યારે પરમાત્મદશા પ્રગટી.
પૈસા તો જડ છે, ચૈતન્યતત્ત્વ તેનાથી ભિન્ન છે એની ઓળખાણ કરે તો ધર્મ થાય. જડથી કલ્યાણ માને ને મનાવે
તે બંને ભ્રમમાં પડેલા છે. ધર્મીને પૈસા વગેરેની તૃષ્ણા ઘટાડવાનો ભાવ થાય, પણ
PDF/HTML Page 7 of 17
single page version
અને જે રાગ રહ્યો તે મારું સ્વરૂપ નથી. રાગ ઘટાડીને રાગ વગર રહેનાર પોતે કોણ છે તેના ભાન વગર રાગ
ખરેખર ટળે નહિ. રાગ ઘટાડનારો પોતે રાગ રહિત છે; જો પોતે રાગ વગરનો ન હોય તો રાગ ઘટાડી શકે નહિ.
રાગ વગરનો પોતે કેવો છે તેનું ભાન કરે તો તેને લક્ષ્મી આવી કે ગઈ તેનું લક્ષ રહેતું નથી, અને રાગ ઘટ્યો
તેનો હું કર્તા–એમ માને તે પણ અજ્ઞાની છે. કેમ કે જો પોતે પોતાને વિકારનો જ કર્તા માને તો વિકાર રહિત જે
ત્રિકાળ સ્વભાવ છે તેને માન્યો નહિ; જ્ઞાનીને પુણ્ય––પાપ વિકારભાવ થાય તેના તે જ્ઞાતા રહે છે, કર્તા થતા
નથી. હું શરીર–મન–વાણીથી જુદો, ને અંદર પુણ્ય પાપ થાય તેનો ય જાણનાર છું–એમ અંદરની એકાગ્રતાથી
જ્ઞાનની જે નિર્મળદશા થઈ તે કર્મ અને આત્મા તેનો કર્તા છે. જુદા પદાર્થોનું કામ મારાથી થાય એમ માનવું તે
અજ્ઞાન છે. અને વિકારને જ કર્તવ્ય માને તો તેનો નાશ ક્યારે કરે? અજ્ઞાનીનું કર્મ પુણ્ય–પાપ છે. જ્ઞાનીનું કર્મ
તો જ્ઞાન જ છે. કર્તા એટલે થનારો અને કર્મ એટલે જે કાર્ય થયું તે. આત્મા જાણવાના કાર્ય રૂપે પરિણમ્યો, ત્યાં
અધર્મ છે. અને જડનો કર્તા તો કોઈ આત્મા નથી. કર્તા કર્મ ભિન્ન વસ્તુમાં નથી પણ એક વસ્તુમાં જ છે.
શરીરની ક્રિયાને અને પુણ્યને ધર્મનું સાધન માને છે, પણ તે આત્માની નિર્મળ દશા જ ધર્મનું સાધન છે. હું
નિર્મળ ચૈતન્ય પ્રકાશ છું–એવી પ્રતીતિ કરી તે જ ધર્મ (નિર્મળદશા) છે.
જ પ્રથમ ધર્મ છે, એ સિવાય રાગ ઘટાડે તો પુણ્ય થાય, અને તેને પોતાનું સ્વરૂપ માને તો જીવને મિથ્યાત્વનું
મોટું પાપ લાગે; ‘એટલે મીંદડું કાઢતાં ઊંટડું પેઠું’ એના જેવું થયું. એક ડોશીના ફળિયામાં મીદડું મરી ગયું. ભંગી
પાસે તે કઢાવતાં તેને બે પાલી જુવાર આપવી પડશે એવા લોભે પોતે જાતે નાખવા ગઈ, પણ ત્યાં પાછળ ઝાંપો
ઉઘાડો રહી ગયો ને અંદર માંદું ઊંટ પેસીને મરી ગયું! તે કઢાવતાં બે ત્રણ મણ જાર આપવી પડી. જુઓ મીંદડું
કાઢતાં ઊંટડું પેઠું” તેમ જ્યાં દાનાદિનો રાગ કરીને પુણ્ય કરવા ગયો ત્યાં “પુણ્યને પોતાનું સ્વરૂપ માન્યું” એટલે
જ્ઞાનરૂપી ઝાંપો ઉઘાડો રહી ગયો ને મિથ્યાત્વનું મોટું પાપ પેઠું.
રાગ નથી, રાગને કારણે પ્રતિમા આવતી નથી, ને તે શુભરાગથી ધર્મ થતો નથી, છતાં નીચલી દશામાં ધર્મીને
પ્રતિમાનો શુભરાગ થયા વગર રહેતો નથી. આવી જેમ છે તેમ સાચી સમજણ કરવી તે સદ્બોધરૂપી ચંદ્રમા છે,
એવી સાચી સમજણ કરે તેને જન્મ મરણ રહિત પરમાત્મદશા પ્રગટ્યા વગર રહે નહિ.
“૩૧૦૧ કિસનગઢના શેઠ નેમિચંદજી પાટણીના માતુશ્રી તરફથી.
(પ્રતિષ્ઠા ઉત્સવમાં પોતાના સુપુત્ર ઈન્દ્ર થયા હતા તેની ખુશાલીમાં).
PDF/HTML Page 8 of 17
single page version
ઉત્તર:– લાભનું કારણ આત્મદ્રવ્ય તરફનું વલણ અને નુકશાનનું કારણ પરલક્ષે થતો ક્ષણિક અવસ્થામાં
સ્વલક્ષમાં એકાગ્ર થાય છે) તે પર્યાયમાં લાભ પ્રગટે છે. પણ જો ક્ષણિક અવસ્થાના લક્ષમાં રોકાય તો પર્યાયમાં
લાભ પ્રગટે નહિ. કોઈ પરવસ્તુ તો આત્માને લાભ નુકશાનનું કારણ નથી. લાભ કે નુકશાન તો અવસ્થામાં
થાય છે; તેથી ખરેખર તો જે જે અવસ્થામાં લાભ–નુકશાન થાય છે તેનું કારણ તે અવસ્થા પોતે જ છે, અવસ્થા
પોતે પોતાની યોગ્યતાથી શુદ્ધતા કે અશુદ્ધતારૂપે પરિણમે છે. ત્રિકાળી સ્વભાવની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–સ્થિરતારૂપે
પરિણમન તે લાભ છે, અને પરવસ્તુથી મને લાભ–નુકશાન થાય એવી માન્યતા તે જ મોટું નુકશાન છે. પણ
પરવસ્તુ તો કંઈ લાભ કે નુકશાન કરતી નથી.
પામી જાય તેનો કિંચિત્ લાભ વક્તાને નથી પણ વક્તાને તો પોતે પોતાના સમ્યક્ભાવનું જે અંતરઘોલન કરે છે
તેનો જ લાભ છે. તેવી જ રીતે તત્ત્વની ઊંધી પ્રરૂપણા કરનારને સામા લાખો માણસો ઊંધુંં સમજે તેનું કિંચિત્
નુકશાન નથી પણ તે પોતે પોતામાં ઊંધી માન્યતાનું જે ઘોલન કરે છે તે ભાવ જ તેને અનંત સંસારનું કારણ
થાય છે. જે સાચું સમજે તેનો લાભ સમજનારને છે અને જે ઊંધુંં સમજે તેનું નુકશાન પણ સમજનારને પોતાને
છે. સાંભળનારાઓ ઊંધુંં સમજે કે સાચું સમજે તેનું નુકશાન કે લાભ વક્તાને નથી. અને વક્તાના ભાવનું લાભ
કે નુકશાન શ્રોતાને નથી. પણ એવો નિયમ અવશ્ય છે કે–જિજ્ઞાસુ જીવને સત્ય આત્મસ્વભાવ સમજવાની
તૈયારી વખતે આત્મજ્ઞાની વક્તાઓનું જ નિમિત્ત હોય, પણ અજ્ઞાની વક્તાનું નિમિત્ત હોય નહિ.
અજ્ઞાનીને સત્શાસ્ત્રનું જાણપણું, શ્રવણ–મનન તે બધું મિથ્યાજ્ઞાન છે અને જ્ઞાનીને લડાઈનું જ્ઞાન, શસ્ત્ર વગેરે
સંબંધી જ્ઞાન તે બધું સમ્યગ્જ્ઞાન છે. સાચી શ્રદ્ધાવાળા સમ્યગ્જ્ઞાની વક્તા ત્યાગી ન હોય તોપણ તેમની પ્રરૂપણા
સાચી છે, પણ અજ્ઞાની જે પ્રરૂપણા કરે તે યથાર્થ હોય નહિ. માટે પ્રથમ તો વક્તા જૈનશ્રદ્ધાનમાં દ્રઢ હોવા જોઈએ.
પછી વક્તા જૈનશ્રદ્ધાનમાં દ્રઢ હોવા જોઈએ એમ કહેવાનું શું પ્રયોજન છે?
હોઈ શકે નહિ. જેની વાણીમાં સમ્યગ્જ્ઞાન નિમિત્તરૂપ હોય તે જ યથાર્થ વક્તા હોઈ શકે. જ્ઞાની અને અજ્ઞાની
બંનેની વાણીના શબ્દો તો જડના કારણે જ
PDF/HTML Page 9 of 17
single page version
માત્ર પચીચ શ્લોકોના આ નાનકડા ગ્રંથમાં નીચેના વિષયો સુંદર રીતે વર્ણવ્યા છે––
વર્ણન ૧૧ થી ૧પ સુધીના પાંચ શ્લોકોમાં કર્યું છે. ત્યાર પછીના પાંચ શ્લોકોમાં આત્મચિંતવનમાં તન્મય રહેવાની
પ્રેરણા કરી છે. અને ત્યાર પછીના ચાર શ્લોકોમાં મોક્ષાર્થી જીવે શું કરવું જોઈએ તે જણાવ્યું છે, તેમાં કહ્યું છે કે–
પરમાનંદમય આત્મસુખ આત્માધીન હોવાથી સુલભ છે માટે મોક્ષાર્થીઓએ આત્મધ્યાનથી ઉત્પન્ન એવા
પરમાનંદપદને પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ. છેવટે પચીસમા શ્લોકમાં ઉપસંહાર કરતાં આ ગ્રંથનો મહિમા જણાવ્યો છે કે આ
સ્વરૂપ–સંબોધન પચીસીમાં વર્ણવેલા આત્મતત્ત્વની જે ભાવના કરશે તે પરમાર્થ સંપત્તિ (મોક્ષ દશા) પ્રાપ્ત કરશે.
अदयं परमात्मानं ज्ञानमूर्ति नमामि तम् ।।
નોકર્મ, જ્ઞાનાવરણાદિ દ્રવ્યકર્મ તથા રાગદ્વેષાદિક ભાવકર્મોથી સદાય જુદો છે તેથી તે મુક્ત–સ્વરૂપી છે. એ રીતે
આત્મા કથંચિત્ મુક્ત–અમુક્ત સ્વરૂપી છે; આમ કહીને આચાર્યદેવે સ્યાદ્વાદ સિદ્ધ કર્યો છે. વળી તે આત્મસ્વરૂપ
સદાય એકરૂપ છે, તેનો કદી નાશ નથી તેથી તે અક્ષય છે. પોતે બીજા બધાથી જુદો છે અને પોતાથી એકમેક છે
તેથી એક છે. પોતે પોતાથી જ પરિપૂર્ણ છે, આત્મસ્વભાવથી ઊંચું બીજું કાંઈ નથી તેથી તે જ પરમાત્મા છે; તે
સદાય જ્ઞાનની મૂર્તિ છે. આવા પોતાના આત્મસ્વરૂપને ઓળખીને તેને નમસ્કાર કર્યા છે.
સૌથી પહેલાંં ‘સ્વરૂપ’ શું છે તેનો સમ્યક્બોધ કરવો જોઈએ. સ્વરૂપનો બોધ કરાવવા માટે પહેલી જ ગાથામાં
તેનું વર્ણન કરીને તેને નમસ્કાર કર્યા છે.
અમુક્ત સ્વરૂપ છે’ એમ સમજાવ્યું છે. આત્મા પોતાના ગુણોથી કદી છૂટયો નથી તેથી પોતાની નિર્મળદશા પ્રગટ
કરવા માટે કોઈ બહારનો આશ્રય નથી પણ પોતાના ગુણોને ઓળખીને તેનો આશ્રય કરવાથી નિર્મળદશા પ્રગટ
થાય છે. કેટલાક જીવો આત્માને ક્ષણિક જ માને છે તેથી અહીં ‘આત્મસ્વરૂપ અક્ષય છે’ એમ સમજાવ્યું છે.
PDF/HTML Page 10 of 17
single page version
સ્વરૂપથી આ આત્મા પોતે જ પરમાત્મા છે.
यो ग्राह्योऽग्राह्यनाद्यन्तः स्थित्युत्पत्तिव्ययात्मकः।।
ધ્રુવ સહિત પણ છે.
સિવાય અન્ય કોઈ કાર્ય આત્માનું નથી. સમ્યગ્જ્ઞાનવડે તેનું ગ્રહણ થઈ શકે છે–તે જાણી શકાય છે તેથી આત્મા
ગ્રાહ્ય છે, અને ઈન્દ્રિયો વડે કે રાગાદિરૂપ વિકલ્પો વડે તેનું ગ્રહણ થઈ શકતું નથી તેથી તે અગ્રાહ્ય છે. સ્વભાવથી
ગ્રાહ્ય અને પરભાવોથી અગ્રાહ્ય–એવા સ્યાદ્વવાદથી અહીં આત્મસ્વરૂપને પ્રકાશિત કર્યું છે. વળી તે આત્મા
પોતાના દ્રવ્યસ્વભાવથી અનાદિ અનંત છે, તેને આદિ કે અંત નથી, અને તે જ આત્મા પોતાના પર્યાય
અનિત્યપણું એ બંને ધર્મોનું વર્ણન કરીને, અનેકાંત દ્વારા આત્મસ્વભાવ બતાવ્યો છે.
ન જાણે અને વિપરીત રીતે માને તો સ્વરૂપની જાગૃતિ ન થાય. જેમ ચક્રવર્તી રાજા વગેરે મહાપુરુષોને તેમના
યોગ્ય બહુ માનપૂર્વક સંબોધન કરવામાં આવે તો જ તેઓ જવાબ આપે છે, તેમ ચૈતન્યરાજા મહામહિમાવંત છે,
સ્વરૂપનો અનુભવ કરવા માટે પહેલાંં તેની બરાબર ઓળખાણ કરવી જોઈએ. તેથી અહીં આચાર્યદેવ પહેલાંં તો
દસ શ્લોક સુધી આત્મસ્વરૂપનું જ વર્ણન કરે છે, પછી તેની પ્રાપ્તિ–અનુભવ–નો ઉપાય બતાવીને તેમાં જ તન્મય
રહેવા સંબંધી શ્લોકો કહેશે. –૨–
–ज्ञानदर्शनतस्तस्माच्चेतनाऽचेतनात्मकः ।।
સ્વરૂપ કલ્પીને તે અનેકાંન્તની ઓથે પોતાની સ્વ–પરની એકત્વબુદ્ધિનું પોષણ કરે છે. અહીં શ્રીઆચાર્યદેવ પરથી
ભિન્ન, એકલા સ્વતત્ત્વમાં જ અનેકાન્ત કઈ રીતે છે તેની ઓળખાણ કરાવે છે. હે જીવ! તું પર સામે ન જો, પણ
તારા જ સ્વરૂપમાં તું અનેકાન્ત શોધ. જો જીવ અનેકાન્તસ્વરૂપે પોતાને ઓળખે તો પોતાના નિત્ય શુદ્ધ ભાવનો
આદર કરીને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થાય.
જાણનાર જ્ઞાની તો પરસ્પર વિરુદ્ધ બે ધર્મો વડે એક વસ્તુની સિદ્ધિ કરે છે. આ શ્લોક આત્મામાં જ ચેતનપણું ને
અચેતનપણું કઈ રીતે છે તેનું વર્ણન, કર્યું છે.
PDF/HTML Page 11 of 17
single page version
આત્મા અચેતનાત્મક છે. આ રીતે, આત્મા પોતે જ ચેતન–અચેતનાત્મક છે–એમ સ્યાદ્વાદથી સિદ્ધ થયું. માટે હે
જીવ, તું બહારના ચેતન કે અચેતન પદાર્થોના અવલંબનને છોડીને તારા આત્મતત્ત્વને જ અવલંબ.
ज्ञानं पूर्वापरीभूतं सोऽयमात्मेति कीर्तितः।।
છે–એમ કહેવામાં આવ્યું છે.
તેને પ્રદેશભેદ નથી અને જો જ્ઞાનથી સર્વથા અભેદ હોય તો જ્ઞાનગુણ જ આત્મદ્રવ્ય થઈ જાય અને તેથી
આત્મામાં જ્ઞાન સિવાય બીજા ગુણોનો અભાવ ઠરે; માટે જ્ઞાન અને આત્માને લક્ષણ વગેરેથી ભેદ પણ છે. એ
રીતે જ્ઞાનથી કથંચિત્ ભિન્નપણું અને કથંચિત્ અભિન્નપણું–એવા બંને ધર્મો આત્મામાં એક સાથે અવિરુદ્ધપણે
રહેલા હોવાથી આત્મા જ્ઞાનથી કથંચિત ભિન્નાભિન્ન છે. કથંચિત્ ગુણગુણી ભેદ છે એ અપેક્ષાએ આત્મા જ્ઞાનથી
દશાઓ થયા કરે છે. જ્ઞાનની કોઈ એક દશા જેટલો જ આત્મા નથી પણ પહેલાંંની અને પછીની સર્વે જ્ઞાનદશાઓ
તે આત્મા છે. આત્મા કોઈ એક જ્ઞાનદશા જેટલો નથી એ અપેક્ષાએ જ્ઞાનથી ભિન્ન છે અને સર્વે જ્ઞાનદશાઓ તે
આત્મા છે એ અપેક્ષાએ જ્ઞાનથી અભિન્ન છે. આ રીતે આત્માનું અનેકાંત સ્વરૂપ છે. ત્યાં, જ્ઞાન અને આત્મા
ભિન્ન છે એ વ્યવહાર છે; જ્ઞાનલક્ષણદ્વારા આત્માને લક્ષમાં લેવો તે તેનું પ્રયોજન છે. જ્ઞાન અને આત્મા એવા
બંનેના જુદા જુદા વિચારથી તો રાગરૂપ વિકલ્પ ઊઠે છે. જ્ઞાન અને આત્મા અભેદ છે–એ નિશ્ચય છે. ગુણ અને
ગુણીના જુદા જુદા વિકલ્પરહિત અભેદરૂપ એક આત્મસ્વરૂપના અનુભવથી રાગ તૂટે છે ને વીતરાગતા થાય છે.
આત્મામાં જ કથંચિત્ ભિન્ન–અભિન્નપણારૂપ અનેકાંત સ્વભાવ સ્વયં પ્રકાશમાન છે.
જીવોને પ્રથમ સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટ કરવામાં નિમિત્તરૂપ થઈ શકે. પણ જે વાણીમાં
મિથ્યાજ્ઞાનનું નિમિત્ત હોય તે વાણી અન્ય જીવોને પ્રથમ સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટ કરવાનું
નિમિત્ત થાય નહિ.
રોજ બોટાદ શહેરમાં આજીવન બ્રહ્મચર્ય પ્રતિજ્ઞા અંગીકાર કરી છે. તે માટે તે દરેકને
અભિનંદન ઘટે છે. (આ સમાચાર પ્રસિદ્ધ થવામાં વિલંબ થયો, તે બદલ ગ્રાહકો ક્ષમા કરે.)
PDF/HTML Page 12 of 17
single page version
જેઓ સિદ્ધ થયા તેઓએ પ્રથમ જિનેન્દ્રદેવનો ઉપદેશ પામીને અનંતચતુષ્ટય પ્રગટ કર્યા હતા. “અનંતચતુષ્ટય”
કહ્યા તેનો અર્થ સંખ્યાથી અનંતચતુષ્ટય છે એમ ન સમજવું, પરંતુ જે કેવળજ્ઞાનાદિ ચાર ગુણની નિર્મળદશા પ્રગટી
છે તેને ચતુષ્ટય કહેવાય છે અને તેમાં અનંત સામર્થ્ય છે તેથી તેને અનંતચતુષ્ટય કહેવાય છે.
નિજ પરમાત્મતત્ત્વના યથાર્થ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–અનુભવમય અભેદરત્નત્રય જેનો સ્વભાવ છે એવી વીતરાગ
નિર્વિકલ્પ પરમસમાધિનો ઉપદેશ શ્રીજિનેન્દ્રદેવે કહ્યો છે. અહીં તો ગ્રંથકારયોગિન્દુ મુનિરાજ કહે છે કે જિનેન્દ્રદેવે
અભેદ રત્નત્રયનો જ ઉપદેશ કર્યો છે, ભેદ–વિકલ્પ કે વ્યવહાર કરવાનો ઉપદેશ દીધો નથી. અભેદરત્નત્રય એ જ
આરાધવા યોગ્ય છે, ભેદ રત્નત્રય પણ પરમાર્થે આરાધવા યોગ્ય નથી.
આત્માના સ્વભાવ પાસે જ્ઞાન સિવાય બીજું શું છે કે જેની (જ્ઞાન સિવાય બીજા પદાર્થની) માગણી અજ્ઞાની કરે
એકાગ્રતા થાય તે આત્મા પાસેથી મળેલી ચીજ છે, ને જેટલા બીજા ભાવ થાય તે આત્માનું સ્વરૂપ નથી. આત્માને
ભૂલીને અનંતવાર જીવ શાસ્ત્ર ભણ્યો કે વ્રત–તપ દાન–પૂજા કર્યા પણ આત્મા કોણ છે તે સમજ્યો નહિ. વિકાર કે
પર વસ્તુ પાસેથી આત્મા મળે તેમ નથી અને આત્માના સ્વભાવ પાસેથી પર વસ્તુ કે વિકાર મળતા નથી.
એવી વીતરાગ નિર્વિકલ્પ સમાધિ કરવાનો જ ઉપદેશ કર્યો છે. જે શુભરાગ થયો તે કરવાનો ઉપદેશ દીધો નથી
પણ જાણવાનો જ ઉપદેશ કર્યો છે. બધાને જાણવું એટલે કે જ્ઞાનસ્વભાવમાં એકાગ્રતા અને વિકાર તથા પરથી
ઉદાસીનતા કરવી–તે જ ભગવાનના ઉપદેશનો સાર છે. ચરણાનુયોગ વગેરેના ઉપદેશમાં પણ સ્વભાવ સન્મુખ
એકાગ્રતા કરવી.
વ્રત–તપાદિના રાગનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે તે બધુંય છોડવા માટે છે. એક જ આત્મસ્વભાવમાં નિર્વિકલ્પ સમાધિ
વડે સ્થિર થવું તે જ કર્તવ્ય છે.
PDF/HTML Page 13 of 17
single page version
નિર્વિકલ્પ સમાધિ પ્રગટ કરીને અનંતચતુષ્ટયમય પરમાત્મા થયા. એવા પરમાત્માને ઓળખીને નમસ્કાર કર્યા છે.
શુદ્ધ કહ્યો છે, વીતરાગ પરમાનંદ સ્વરૂપ આત્મા કહ્યો છે’ એમ શ્રવણ કરે પરંતુ જ્ઞાનનો સ્વભાવ જેવો છે તેવો
પોતાના ખ્યાલમાં ન લ્યે ત્યાં સુધી યથાર્થ જ્ઞાનની એકાગ્રતા થાય નહિ. દેવગુરુ કે શાસ્ત્ર સામે જોવાથી
સ્વભાવનું જ્ઞાન ઊઘડે નહિ. ‘તું જ્ઞાન છો, તે ઓળખીને સ્વભાવમાં ઠર’ એમ ભગવાને ઉપદેશ કર્યો છે. જાણવા
સિવાય આત્માનું બીજું કાંઈ કર્તવ્ય નથી. ક્ષેત્રાંતર થયું તે જાણવા માટે છે, આત્મામાં જ્ઞાન કરવાની શક્તિ છે.
‘મારું ક્ષેત્રાંતર થયું તે મારા કારણે સ્વતંત્ર થયું છે’ એ જાણવાનું પણ પ્રયોજન નથી કેમ કે તે તો પર્યાયદ્રષ્ટિ છે.
‘આત્મા જ્ઞાનસ્વભાવ જ છે’ એની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર તે મોક્ષમાર્ગ છે. અહીં સિદ્ધ ભગવાનને ઓળખીને તેમને
નમસ્કાર કર્યા છે. હું સિદ્ધ થવા માટે સિદ્ધને નમસ્કાર કરું છું–એવા ભાવથી અહીં નમસ્કાર કર્યા છે.
એ છે કે–અરિહંતદેવ કેવળજ્ઞાનાદિ ગુણસ્વરૂપ શુદ્ધાત્મા છે, એવો શુદ્ધાત્મ સ્વભાવ જ આરાધવા યોગ્ય છે.
ભગવાનને નમસ્કાર કરનાર જીવ વિકારને આદરવા યોગ્ય માને નહિ.
હોય છે તેથી તેની વાત કરે છે. પરમાત્મા અરિહંત–સિદ્ધને નમસ્કાર કરીને હવે આચાર્ય–ઉપાધ્યાય–ને સાધુને
નમસ્કાર કરે છે. પોતાને અભેદરત્નત્રય પ્રગટીને પરમાત્મ પ્રકાશની શરુઆત થઈ છે પણ હજી અધુરાશ છે તેથી
ભેદરત્નત્રય પણ છે. પૂર્ણ દશામાં ભેદરત્નત્રય હોતા નથી. પણ સાધકદશામાં અભેદરત્નત્રય સાથે ભેદરત્નત્રય
પણ હોય છે. તેથી હવે આચાર્ય–ઉપાધ્યાયને સાધુને નમસ્કાર કરતાં ભેદ–અભેદરત્નત્રયનું વર્ણન પણ સાતમી
परमाणंदह कारणिण तिण्णि वि ते वि णवेवि।।
જિનેન્દ્રદેવની મૂર્તિ તો પરમાણુના કારણે આવી છે. ધર્મીજીવને આત્મસ્વભાવના ભાનપૂર્વક જ્યારે વિકલ્પ ઊઠે
છે ત્યારે પરમાર્થે તો તે રાગ વખતે પોતાના જ્ઞાનમાં નિક્ષેપ કરીને ભગવાનની સ્થાપના કરે છે, અને બહારમાં
પ્રતિમા વગેરેમાં ભગવાનની સ્થાપનાનો નિક્ષેપ કરવો તે ઉપચાર છે. યથાર્થ જ્ઞાન વગર વ્યવહાર કેવો હોય
તેની ખબર પડે નહિ. મૂર્તિ તરફની વૃત્તિ તે મનોગત પરિણમ છે, વિકલ્પ છે, પણ આત્મ પરિણામ નથી. મનથી
વિકલ્પ ઊઠે અને અશુભભાવ ટાળી શુભભાવ થાય તથા પ્રતિમા પ્રત્યે લક્ષ જાય ત્યારે પ્રતિમામાં ભગવાનની
સ્થાપના થઈ કહેવાય અને વિકલ્પ તોડી નાખે તો તેને માટે પ્રતિમામાં નિક્ષેપ નથી. રાગ અને નિમિત્તને યથાર્થ
જાણનાર જે હોય તો તેને યથાર્થ નિક્ષેપ હોય પરમાર્થ નિક્ષેપ તો પોતામાં છે કે ‘હું સિદ્ધ પરમાત્મા છું.’ પણ
તેવી દશા થઈ નથી અને વિકલ્પ ઊઠ્યો
PDF/HTML Page 14 of 17
single page version
યથાર્થ હોતો નથી. અજ્ઞાનીને પોતાના સ્વભાવનું ભાન નથી, ભગવાનના ગુણોનું પણ યથાર્થ ભાન નથી, તે તો
એમ જ માને છે કે હું આ મૂર્તિને જ નમસ્કાર કરું છું અને તેને નમસ્કાર કરવાથી મારું હિત છે. એ રીતે
અને કેટલાક અજ્ઞાનીઓ સ્થાપના નિક્ષેપનો જ સર્વથા અભાવ માની ને, કોઈ જીવને શુભરાગ વખતે
જિનપ્રતિમા પણ કોઈ વખતે નિમિત્ત હોય છે એમ ન માને તો તે પણ સ્થાપના નિક્ષેપને જાણતા નથી અને
તેમના જ્ઞાનમાં યથાર્થ નય પ્રગટ્યા નથી, તેનું જ્ઞાન પણ મિથ્યા છે.
પ્રતિમાની હાજરી છે ત્યારે તેઓ પ્રતિમામાં જ ભગવાનનો નિક્ષેપ કરીને તેને વંદનાદિ કરે છે એમ વ્યવહારે
કહેવાય છે, ખરેખર તો પોતાને ભગવાનના સ્વરૂપનું જે યથાર્થ જ્ઞાન થયું છે તે જ્ઞાનનું બહુમાન કરે છે. વિકલ્પ
છે તેને કારણે બહારમાં સ્થાપના નિક્ષેપનો વ્યવહાર લાગુ પડે છે. જ્યારે તે પ્રકારનો વિકલ્પ તોડીને સ્વરૂપમાં
ગયો છે; પ્રતિમામાં તો તે નિક્ષેપની યોગ્યતા છે પણ તે નિક્ષેપ કરનાર તો ‘નય’ (જ્ઞાનીનું જ્ઞાન) છે. અજ્ઞાનીને
તો નયજ્ઞાન જ નથી તેથી તેને યથાર્થ નિક્ષેપ કરતાં આવડતું નથી. પ્રતિમા તો જે છે તે જ છે પણ સમ્યગ્જ્ઞાની
જીવ પોતાના વિકલ્પનો વિવેક કરીને તેમાં સ્થાપનાનિક્ષેપ કરે છે.
વિકલ્પ ઉપર મારું લક્ષ નથી પણ નિર્વિકલ્પ સમાધિ વડે પરમાત્માને દેખવા માટે હું નમસ્કાર કરું છું. મારો
ભાવ રાગને તોડીને સ્વસન્મુખ થઈને સ્વરૂપમાં ઠરવાનો છે.
સમયસારની પ્રતીતિ તો સમ્યગ્દર્શન છે. પરમાર્થ રૂપ સમયસાર કેવો છે તેનું વર્ણન કરે છે––
બદલવું તે આત્માના હાથની વાત નથી માટે તે દ્રવ્યકર્મ અને નોકર્મનો સંબંધ અસદ્ભુત છે, ––મિથ્યા છે, એટલે
કે ખરેખર સંબંધ નથી. આમ જો જાણે તો યથાર્થ જ્ઞાન કહેવાય. પરમાર્થ શુદ્ધસ્વભાવ તે દ્રવ્યકર્મ અને નોકર્મના
સંબંધથી રહિત છે, તેને પ્રતીતમાં લેવો તે જ સમ્યગ્દર્શન છે.
એજ કોલમની છેલ્લી લીટીમાં ‘બિરાજમાન છે.’ તેને બદલે
PDF/HTML Page 15 of 17
single page version
નમસ્કાર કરનારે એટલું જાણવું જોઈએ કે મારે અરિહંત ને સિદ્ધ પરમાત્મા જેવો આત્મા જોઈએ છે, ભગવાને જે
રાગ–દેષ ટાળ્યા તે મારે જોતા નથી, તે મારું સ્વરૂપ નથી.
જ્ઞાન વગર અનાદિથી જીવ રખડી રહ્યો છે.
ધર્મની રીત અંતરમાં કીધી છે. હે ભાઈ! તારામાં સુખ છે. તું અજ્ઞાન કાઢી નાંખ તો તારામાંથી જ જ્ઞાન ને શાંતિ
પ્રગટે છે. નવું જ્ઞાન થાય છે, પહેલાંં ઓછું જ્ઞાન હોય ને પછી ભણે ત્યાં વધે છે, તો તે વધારાનું જ્ઞાન ક્યાંથી
આવ્યું? શું પુસ્તકમાંથી આવ્યું? ગુરુમાંથી આવ્યું? તે ક્યાંયથી આવ્યું નથી પણ આત્મા પોતે જ્ઞાનથી ભરેલો છે
તેમાંથી જ આવ્યું છે.
તેનો સંયોગ મેળવવા માંગે છે, પણ તે સંયોગ તો કાયમ રહેતો નથી. ક્ષણિક પુણ્યભાવથી પરનો સંયોગ મળે છે,
તે પુણ્યમાં જ સુખ ને શાંતિ માની લ્યે તો તે અજ્ઞાન છે.
અને દુઃખરૂપ જે ઘાટ અવસ્થા છે તે ટાળીને સમ્યગ્જ્ઞાન અને સુખરૂપ ઘાટ કરવો છે, તે ઘાટ થવાની તાકાત
આત્મામાં જ ભરી છે. જો તેનો વિશ્વાસ કરે તો અજ્ઞાનનો ઘાટ ટળીને જ્ઞાનનો ઘાટ પ્રગટે છે. આત્મામાંથી જ તે
ઘાટ પ્રગટે છે. શરીરની ક્રિયાથી કે રાગથી તે ઘાટ પ્રગટતો નથી. આત્મા અનાદિ અનંત જ્ઞાન અને આનંદનું
સનાતન ધામ છે, તેનો વિશ્વાસ કરે તો ધર્મ થાય છે.
નામ જ મુક્તિ છે.
છે. તે માટે સત્સમાગમે અભ્યાસ કરવો જોઈએ.
રાજા થાય, ને પાછો પાપ કરીને નરકે જાય. સંયોગમાં સુખ નથી. પુણ્યથી સંયોગ મળે, પણ સુખ ન મળે.
ઓળખાણનો પ્રયત્ન કરતાં ક્ષણમાત્રમાં અનાદિનું અજ્ઞાન ટળી જાય છે. અત્યારે ધર્મ કરે અને પછી ફળ મળશે–
એમ નથી, જે ક્ષણે ધર્મ કરે તે ક્ષણે આત્મામાં શાંતિ થાય છે. જેમ લાડવો ખાય ત્યારે જ તે મીઠો લાગે છે, તેમ
ધર્મ જ્યારે કરે ત્યારે જ તેના ફળમાં આત્મામાં શાંતિ થાય છે. ધર્મ રોકડિયો છે. ધર્મનું ફળ પછી ન મળે પણ
ત્યારે ને ત્યારે જ મળે છે.
PDF/HTML Page 16 of 17
single page version
નથી. તેમ જ જ્યાં શરીર અને આત્માનો સંયોગ છૂટો પડ્યો ત્યાં “મરણ થયું” એમ લોકો કહે છે. પણ ખરેખર
આત્માનો નાશ થયો નથી, ને પરમાણુઓનો પણ નાશ થતો નથી.
સંયોગ થાય છે. પણ તે પ્રારબ્ધ જડ છે. તે પ્રારબ્ધ આત્માના શુભ કે અશુભ ભાવથી બંધાય છે, જે ભાવ વડે
પ્રારબ્ધ બંધાય તે ધર્મ નથી. અને તે પ્રારબ્ધના ફળમાં બહારનો સંયોગ મળે તેમાં પણ ધર્મ નથી. આત્માના જે
શુભ કે અશુભ ભાવથી પ્રારબ્ધ બંધાય ને સંયોગ મળે તે ભાવ ધર્મ નથી. પણ અસંયોગી આત્મસ્વભાવની
શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરીને તેમાં ચરવું તે ધર્મ છે.
ભવભ્રમણનો ભય લાગે કે અરેરે! અનંતકાળથી રખડું છું હવે આનો ક્યાંય આરો છે? એમ અંતરથી ધગશ
જાગે તો સત્સમાગમે આત્માને સમજે.
ધર્મમાં બહારની વાત કેમ આવે? બહારનું કાંઈ આત્મા કરી શકતો નથી. વળી, બહારની રુચિ હોવાથી બહારનું
જ દેખાય છે, તેમ જો અંતર સ્વભાવની રુચિ કરે તો આ પણ બરાબર સમજાય તેવું છે. પર વસ્તુઓ–શરીરની
ક્રિયા વગેરે દેખાય છે તેને કોણ જાણે છે? શરીર–વાણી વગેરે અજીવ પદાર્થો છે તેને કાંઈ ખબર પડતી નથી,
પોતે જ તેનો જાણનાર છે. વળી ‘મને આમાં કાંઈ ખબર પડતી નથી’ ––એમ ક્યાંથી નક્કી કર્યું? પોતે પોતાના
જ્ઞાનને જાણ્યા વગર તે નક્કી ન થાય. પોતે પોતાના જ્ઞાનને જાણે છે છતાં વિશ્વાસ કરતો નથી. પોતાના જ્ઞાનનો
તેમજ પરનો નિર્ણય કરનાર પોતાનું જ્ઞાનસામર્થ્ય છે. પોતાના જ્ઞાન સામર્થ્યનો અવિશ્વાસ તે જ અધર્મ છે.
પરની ખબર પણ આત્માને જ પડે છે ને પોતાની ખબર પણ આત્માને જ પડે છે.
ને તેનાં ફળ ભોગવવા, વિષયો ભોગવવા, પરનો અહંકાર કરવો–એ બધું અજ્ઞાનીને સહેલું લાગે છે ને રુચે છે;
તેથી તેવી વાત તેને ઝટ સમજાય છે, કેમકે એ તો અનાદિ સંસારથી કરી જ રહ્યો છે. પણ એ બધાથી જુદી આ
આત્મસ્વભાવની અપૂર્વ સમજણ છે, તે પોતાના સ્વભાવની વાત તેને રુચતી નથી. સ્વભાવની સમજણ જ
ખરેખર સહેલી અને સુખદાયક છે.
PDF/HTML Page 17 of 17
single page version
શ્રી પૂજા સંગ્રહ