PDF/HTML Page 1 of 17
single page version
PDF/HTML Page 2 of 17
single page version
“હે આત્મા હવે બસ!!! નર્કના અનંત દુઃખો જે સાંભળતાં પણ હૃદયમાં કંપારી ઊઠે એવા દુઃખો અનંત–
જીવનમાં અનંત કાળના અનંતદુઃખો ટાળવાનો વખત આવ્યો છે, અને અત્યારે જો તને (તારા સ્વરૂપને)
જાણવાનો સાચો ઉપાય નહિ કર તો ફરી અનંતકાળ ચોરાશીમાં ભ્રમણ કરવું પડશે... માટે જાગૃત થા!
આત્માને ઓળખ્યા વગર છૂટકો નથી. વસ્તુના ભાન વગર જઈશ ક્યાં? તારું સુખ–શાંતિ તે તારી
આવવાનું, તું તારાથી કોઈ કાળે કે કોઈ ક્ષેત્રે જુદો પડવાનો નથી. માત્ર તારા ભાનના અભાવે જ તું દુઃખી થઈ
રહ્યો છો. તે દુઃખ દૂર કરવા માટે ત્રણે કાળના જ્ઞાનીઓ એક જ ઉપાય બતાવે છે કે––
PDF/HTML Page 3 of 17
single page version
હાથીને અકુંશ વશ કરે છે તેમ ઉન્મત્ત થએલ ચિત્તરૂપ હાથીને વશ કરવાને માટે જ્ઞાન અંકુશ સમાન છે. જ્ઞાનથી
જ મન જીતાય છે તેનાં ચાર દ્રષ્ટાંતો.
છે, માટે હે શિષ્ય! જ્ઞાનારાધના કરી તું શુદ્ધ પરિણામોમાં તત્પર થા.
દ્વેષવાળું થયા જ કરે છે; સતત્ જ્ઞાનનો અભ્યાસ ન હોવાથી તેની રાગ–દ્વેષમાં પરિણતિ થઈ રહી છે, પરંતુ
જ્ઞાનનો અભ્યાસ કરવાથી મધ્યસ્થ ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે.
કરાવ્યાં ” પણ ખરેખર તો તેં રાગદ્વેષ કરીને પુદ્ગલોને બોલાવ્યા છે તું રાગદ્વેષ કરીને પુદ્ગલને બોલાવ અને તે
ન આવે એ કેમ બને?
સમજાતું નથી.
શાસ્ત્રમાં જે નયોના આધારથી અનેક અપેક્ષાઓ લઈ સ્વરૂપ વર્ણન કર્યું છે તેમાં ખૂબ ખુલાસો તેને થશે; પરંતુ
જ્ઞાનરૂપી જે પ્રકાશ છે તે ઉત્કૃષ્ટ પ્રકાશ છે, તેમાં વિશિષ્ટતા એ છે કે કોઈ દ્વારા તે નષ્ટ કરી શકાતું નથી.
સૂર્યનો પ્રકાશ ઘણો તીવ્ર છે પરંતુ તે પણ અલ્પ ક્ષેત્રને જ પ્રકાશિત કરે છે, પરંતુ આ જ્ઞાના–પ્રદીપ સમસ્ત
જગતને પ્રકાશિત કરે છે; જ્ઞાન સમાન બીજો પ્રકાશ જગતમાં નથી.
જ્ઞાનરૂપી પ્રકાશ અર્થાત્ જ્ઞાનદીપક વગર મોક્ષના ઉપાયભૂત એવા ચારિત્ર અને તપની પ્રાપ્તિ કરવાની જે
સમજવા જોઈએ; જેમ જીવોથી ભરેલા પ્રદેશોમાં હિંસાદિકને મટાડવી શક્ય નથી તેમ જ્ઞાન વિના મોક્ષની પ્રાપ્તિ
કરી શકાય નહીં.
PDF/HTML Page 4 of 17
single page version
છે, પ્રદેશભેદ રૂપ જુદી વસ્તુઓ નથી.
૬. એક દ્રવ્યના બે કર્તા ન હોય, વળી એક દ્રવ્યનાં બે કર્મ ન હોય અને એક દ્રવ્યની બે ક્રિયા ન હોય,
૧૧. આત્મા સમસ્ત વસ્તુઓના સંબંધથી રહિત શુદ્ધ ચૈતન્ય ધાતુમય છે.
૧૨. તોપણ અજ્ઞાનને લીધે જ સવિકાર અને સોપાધિક કરાયેલાં ચૈતન્ય પરિણામ વાળો હોવાથી તે
૧૪. હું પર દ્રવ્ય છું–પરદ્રવ્યનું હું કરી શકું છું એ વિકારી ભાવોને સોપાધિક ચૈતન્ય પરિણામ કહેવામાં આવે છે.
૧૭. મિથ્યાત્વ સહિત જ્ઞાન જ અજ્ઞાન કહેવાય છે.
૧૮. મિથ્યાત્વ સહિત રાગાદિક હોય તે જ અજ્ઞાનના પક્ષમાં ગણાય છે.
૧૯. પરના અને પોતાના એકત્વ (અવિશેષ) ની માન્યતાને મિથ્યાત્વ કહેવામાં આવે છે.
૨૦. પરના અને પોતાના અવિશેષ જ્ઞાનને અજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે.
૨૧. પરની અને પોતાની અવિશેષ લીનતાને અવિરતી કહેવામાં આવે છે.
૨૨. જ્ઞાનનું ફળ વિરતી––એટલે સ્વરૂપ સ્થિરતા
૧––જે પોતાથી કદી થઈ શકતું નથી તેનું કર્તાપણું માને છે, અને જે પોતાને કરવાનું છે અને પોતાથી થઈ શકે છે તે
PDF/HTML Page 5 of 17
single page version
ગુણ કે તેની અવસ્થા આત્મામાં આવે નહીં. બન્ને વસ્તુ જ અનાદિ–અનંત જુદી છે. માટે જેને આત્માનો ધર્મ
કરવો છે તેને પ્રથમ તો આત્માનો ધર્મ આત્માના ગુણ આત્માના આધારે જ છે, અને કોઈ વિકાર કે શરીરાદિના
આધારે આત્માનો ગુણ કે ધર્મ નથી એમ નક્કી કરવું પડશે.
અને તે જ નિર્જરા. અને જેને આવું ભાન નથી તેને કદી આત્માનો ગુણ કે ધર્મ થાય નહીં.
આત્માનો સ્વભાવ જ્ઞાન–એટલે જાણવું; જાણવાનો સ્વભાવ
ક્ષણે ક્ષણે પુણ્ય–પાપ ટળે છે તે જ નિર્જરા છે.
જેને પ્રતીતિ નથી તે પરને આધારે ધર્મ માને છે, કેમ જાણે ધર્મ બહારથી પ્રગટતો હોય! તેમ માનનારને પોતાના
ધર્મસ્વભાવનો ભરોસો નથી–વિશ્વાસ નથી.
પ્રતીત નથી એટલે પરમાં માની બેઠો છે, તેજ સંસાર છે; અને આત્મા અખંડ જ્ઞાનમૂર્તિ તેના આધારે પુણ્ય–
પાપની પક્કડ અને મમતાનો ત્યાગ એનું નામ ધર્મ.
એમ જે પરને આધારે આત્માનો ધર્મ માને છે તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. રસના ઈન્દ્રિય (જીભ) સારી હોય તો
ભગવાનના ગુણગાન સારાં ગવાય એવી જડની પક્કડ જ્ઞાનીને હોતી નથી. જીભ તો પરમાણુઓનો લોચો છે,
તેના આધારે આત્માનો ધર્મ નથી. કદાચ જીભ અટકી જાય તો પણ ધર્મ અટકી જતો નથી. શરીર યુવાન હો કે
વૃદ્ધ હો તેને આધારે ધર્મી જીવ ધર્મ માનતો નથી. ‘શરીર વૃદ્ધ થયું, શરીરમાં પક્ષઘાત થયો, હવે મારે ધર્મ શી
તારામાં રહેને! એક તરફ શરીર તરફના રાગનો કર પક્ષઘાત, અને બીજી તરફ અંતરમાં સિદ્ધસ્વભાવને જાણ
તેનું નામ ધર્મ.
PDF/HTML Page 6 of 17
single page version
ઓળખ્યા વિના ધર્મ ક્યાં છે? આત્માને ઓળખ્યા વગર–પરને આધારે ધર્મ માને છે, પણ આત્માનો ધર્મ તો
આત્મામાં છે કે પરમાં?
પક્કડ ન કરવી તે જ ધર્મ છે. ધર્મ તેનું નામ કે રાગ–દ્વેષ રહિત સ્વભાવને ઓળખી, તે સ્વરૂપમાં ઠરવું–અને
રાગદ્વેષ થવા ન દેવો. આત્માનો ધર્મ આત્મામાં જ છે.
કારણે છે, તે ક્ષણિક છે. તેના આધારે મારો ધર્મ નથી. ’ (ઉપરમાં શરીરાદિ કહ્યું તેમાં પુણ્ય, પાપ, રાગ, દ્વેષ,
ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, કર્મ, નોકર્મ, મન, વચન, કાયા, શ્રોત્ર, ચક્ષુ, ઘ્રાણ, રસન, સ્પર્શન તથા આહાર, પાણી
આદિ સર્વ લઈ લેવાં.)
ઉત્તર:– આત્મા જ્ઞાનમૂર્તિ સ્વરૂપ છે તેને ઓળખ્યા વગર કદી ધર્મ થાય નહીં.
સિદ્ધ સમાન છે તેની જ ભાવના હોય.
તેમાં સ્વાદ ક્યાં છે? અજ્ઞાની તેની મીઠાશમાં (રાગમાં) પોતાના સ્વભાવને ચૂકી જાય છે; પણ જ્ઞાની તો
આહારનો કેવળ જ્ઞાયક જ છે.
ક્ષુધા દેખાય છે (તેની અસર જઠરમાં– પરમાણુઓમાં આવે છે. આત્મા તો તેનો જ્ઞાયક છે) અને વીર્યાંતરાયના
ઉદયથી તે વેદના સહી શકાતી નથી. (કેવળીને આહાર વગર ચાલે છે, પણ હજી નીચલી દશા છે. પૂર્ણતા ઉઘડી
નથી અને શરીર નભવાનું છે, ત્યાં આહાર છે.) તેથી ચારિત્ર મોહનીયના ઉદયને કારણે ચારિત્રમાં અસ્થિરતા
પોતાના પુરુષાર્થની નબળાઈને કારણે છે એટલે આહારની વૃત્તિ આવી જાય છે. પણ તે
PDF/HTML Page 7 of 17
single page version
ભાવું કે આહારની? આ ઈચ્છા તો રોગ છે, એમ જાણી ધર્મી તે મટાડવા જ ચાહે છે.
નથી. અને ઈચ્છાની ભાવના વાળો ધર્મી હોતો નથી. ધર્મીને તો ક્ષણે ક્ષણે ઈચ્છાના નાશની જ ભાવના છે, કારણ
કે ઈચ્છા તે આત્માના ગુણની ઊંધાઈ છે. ધર્મ એટલે આત્માનો સ્વતંત્ર સ્વભાવ, તેની જ જ્ઞાની ભાવના ભાવે છે
કે મારું જ્ઞાન સ્વરૂપ સદાય મારામાં જ રહો, જ્ઞાન સ્વભાવ સિવાય બીજી કોઈ ઈચ્છા કે વિકલ્પ મારું સ્વરૂપ નથી;
એમ જ્ઞાનીને ઈચ્છાના નાશની જ ભાવના છે.
વગર સ્વની રુચિ આવે નહીં, અને સ્વની રુચિ થયા વગર પરની રુચિ ટળે નહિ. પરની રુચિને લઈને લોકોને
સ્વભાવની ભાવના નથી. વિકારમાત્ર મારું સ્વરૂપ નથી એવું ભાન હોવા છતાં જ્ઞાનીને ઈચ્છા થઈ જાય તે કર્મ
જન્ય છે, પુરુષાર્થની નબળાઈને લઈને છે, જ્ઞાનીને તેની ભાવના નથી, તે તો માત્ર તેનો જાણનાર જ છે.
વર્તે છે કે આ નહીં રે નહીં! આ મારું કર્તવ્ય નહીં. મારું સ્વરૂપ તો જાણવું દેખવું અને મારામાં ઠરવું, તેમાં આ
કોઈ મારું સ્વરૂપ નથી.
કે કુદેવાદિકનો ત્યાગ ન કરવાથી મિથ્યાત્વ ભાવ ઘણો પુષ્ટ થાય છે, અને આ કાળમાં અહીં તેની પ્રવૃત્તિ
વિશેષ જોવામાં આવે છે. માટે તેના નિષેધરૂપ નિરૂપણ કર્યું છે. માટે સ્વરૂપ જાણી મિથ્યાભાવ છોડી પોતાનું
કલ્યાણ કરો.
PDF/HTML Page 8 of 17
single page version
બનશે નહીં. વસ્તુની આવી સ્વતંત્રતા, આત્મ તત્ત્વની ઓળખાણ, અને રુચિ વગર કદી ધર્મ થાય નહીં. જ્ઞાનીને
પરનું સ્વામીપણું નથી, પોતાનું (જ્ઞાનનું) જ સ્વામીપણું વર્તે છે.
પાપની વૃત્તિ તે કર્માધીન ક્ષણિક વિકાર ભાવ છે; ત્રિકાળી અવિકારી સ્વરૂપની રુચિમાં જ્ઞાનીમાં તેની રુચિ નથી.
જાણે છે કે ઈચ્છા તો વિકાર છે, વિકારને આધારે અવિકારી ધર્મ હોઈ શકે જ નહીં. આવું ચોથા ગુણસ્થાનથી
માંડીને બધાય જ્ઞાનીઓ માને છે.
રાગ ન જ હોય તો વીતરાગતા પ્રગટ હોય.
રાગ વગેરે પર દ્રવ્યના લક્ષે થાય છે, તેથી તે પર દ્રવ્યનો સ્વભાવ છે, તે બધા ભાવોને જ્ઞાની ઈચ્છતો નથી, કે
જ્ઞાનીને તેની રુચિ નથી. અંતર દ્રષ્ટિમાં સર્વની પકકડ છુટી ગઈ છે, આ ચીજ મારી છે કે આ ચીજ મને મદદ
કરશે એવી સર્વ પરની પકકડ જ્ઞાનીને દ્રષ્ટિમાંથી છુટી છે––પકકડ એક સ્વભાવની જ છે.
PDF/HTML Page 9 of 17
single page version
શકતો નથી, માત્ર માને છે, જ્ઞાનીને તે માન્યતા છુટી ગઈ છે. જ્યાં આત્મા જ્ઞાનમૂર્તિ સ્વતંત્ર સ્વભાવી વસ્તુ તેને
જડની કે વિકારની કોઈપણ અવસ્થા મદદ કરે એવી અજ્ઞાનરૂપ માન્યતા છુટી ગઈ–ત્યાં દ્રષ્ટિમાં સર્વ પરનું
અવલંબન છુટી જ ગયું છે, અર્થાત્ જ્ઞાન થતાં પરથી લાભ કે નુકસાન માનવારૂપ મિથ્યાભાવને (અજ્ઞાનને)
આધીન છે. પર વસ્તુ કોઈ પણ ગુણ પ્રગટાવવામાં મદદગાર નથી. દેવ, ગુરુ, શાસ્ત્ર તે બધાં પર છે–તેનું
અવલંબન દ્રષ્ટિમાંથી નીકળી જતાં સ્વતંત્ર આત્મગુણની ઓળખાણ થઈ અને અજ્ઞાન ટળ્યું તે જ પહેલો ધર્મ.
સત્યનો આદર અને અજ્ઞાનનો ત્યાગ એ જ પ્રથમમાં પ્રથમ ધર્મ છે.
છુટી જતાં અનંતકાળમાં કદી ન થયેલો એવો અપૂર્વ ધર્મ પ્રગટે છે.
જન્મમરણના અંતનો ઉપાય છે. આત્માના સ્વરૂપને જાણ્યા વગર સ્થિરતા કરે ક્યાં? આત્માનું ચારિત્ર
મનાવ્યું નથી પણ અજ્ઞાન ભાવે પોતે જ માન્યું હતું; અને સમ્યગ્જ્ઞાનના અવલંબન દ્વારા આત્મા સિવાય કોઈ પરનું
PDF/HTML Page 10 of 17
single page version
સમ્યક્દર્શન વગર વ્રત–તપ પણ હોઈ શકે નહીં.
સમજાય? આ સમજવું તેજ અપૂર્વ અને તેજ વર્તમાન સાચો પુરુષાર્થ છે. મોટો અમલદાર હોય કે મોટો પગાર
હોય તે બધું પૂર્વનાં પુણ્યનું ફળ છે, તેમાં વર્તમાન ડહાપણ ચાલતું નથી–તથા તે અપૂર્વ નથી. અપૂર્વ તો અનંત
કાળથી નહીં કરેલું આત્મવસ્તુનું ભાન કરવું તેજ છે.
કોનાં શરણ?
અજ્ઞાન ફરી આવવાનું નથી. પણ અજ્ઞાનનું વમન કોને થાય? કે જેને આત્મામાં વિકાર માત્ર મદદગાર નથી
એમ સ્વભાવની વાત બેસાડી તેને જ અજ્ઞાન વમી જાય છે. સ્વભાવનું ભાન થયા પછી સર્વત્ર અત્યંત
નિરાવલંબી થયો છે, અવલંબન માત્ર નિર્મળ સ્વભાવનું જ છે. આ રીતે સમસ્ત અન્ય ભાવોના પરિગ્રહથી
એક જ્ઞાયકભાવ રહે તો સાક્ષાત્ વિજ્ઞાનધન આત્માને અનુભવે છે.
પ્રગટાવીને સિદ્ધ થવાનો ઉપાય તે આ જ છે. આ સિવાય મુક્તિનો–ધર્મનો બીજો કોઈ ઉપાય નથી.
૩ નિશ્ચય–સત્યાર્થ વ્યવહાર–અસત્યાર્થ
૭ નિશ્ચય–સ્વલક્ષીભાવ વ્યવહાર–પરલક્ષીભાવ
હવે વિચારો કે ઉપર જે અર્થો આવ્યા તેમાંથી નિશ્ચય આશ્રય કરવા લાયક છે? કે વ્યવહાર આશ્રય
નિશ્ચયના આશ્રયે થાય છે, એમ વિચારકને લાગ્યા વગર રહેશે નહીં.
PDF/HTML Page 11 of 17
single page version
ધરસેનાચાર્યનાં વચનોને સારી રીતે સમજી, તે આચાર્યોએ શાસ્ત્રના અર્થને ગ્રહણ અને ધારણ કરવામાં સમર્થ,
અનેક પ્રકારના ઉજ્વળ અને નિર્મળ વિનયથી વિભૂષિત, શીલરૂપી માળાનાધારક, ગુરુએ મોકલવારૂપ ભોજનથી
તૃપ્ત, દેશ કાળ અને જાતિથી શુદ્ધ, સમસ્ત કળાઓમાં પારંગત, અને આચાર્યોની ત્રણવાર આજ્ઞા લીધેલા એવા
બે સાધુઓને આન્ધ્ર દેશમાં આવેલી વેણાનદીના તટથી મોકલ્યા.
પડતા એવા બે બળદોને ધરસેન ભટ્ટાર્કે રાતના પાછલા ભાગમાં સ્વપ્નામાં જોયા. એ પ્રકારના સ્વપ્નાને દેખી
માટે અમે બન્ને આપના પાદમૂળમાં હાજર થયા છીએ. એ બન્ને સાધુઓએ એ પ્રકારે નિવેદન કરતાં ‘સારું,
કલ્યાણ થાઓ’ એમ કહી ધરસેન ભટ્ટાર્કે એ બન્ને સાધુઓને આશ્વાસન આપ્યું.
અક્ષરવાળી હતી અને બીજી ઓછા અક્ષરવાળી હતી. એ બે વિદ્યાઓ આપી કહ્યું કે–બે દિવસના ઉપવાસ કરી
તેને સિદ્ધ કરો.
સાધુઓએ વિચાર કરી મંત્ર સંબંધી વ્યાકરણ શાસ્ત્રમાં કુશળ તે બન્ને સાધુઓએ ઓછા અક્ષરવાળી વિદ્યામાં
અધિક અક્ષર મેળવી તથા અધિક અક્ષરવાળી વિદ્યામાંથી અક્ષર કાઢી મંત્રને ભણી ફરીને તે વિદ્યા સિદ્ધ કરવા
પ્રારંભ કર્યો તેથી તે બન્ને વિદ્યાદેવીઓ પોતાના સ્વભાવ અને સુંદર રૂપમાં દેખાણી.
ભણાવવાનો પ્રારંભ કર્યો. એ પ્રમાણે ક્રમથી વ્યાખ્યાન કરતાં ધરસેન ભગવાને એ બન્નેને અષાડ સુદ ૧૧ ના
રોજ ગ્રંથ પૂરો શીખવી દીધો.
“ભૂતબલિ” નામ રાખ્યું; તથા બીજાની ભૂતોએ પૂજા કરી તથા તેમના આડા અવળા દાંતોને દેવોએ સરખા કરી
દીધા તેથી બીજાનું નામ ધરસેન ભટ્ટાર્કે “પુષ્પદંત” રાખ્યું. ત્યારપછી તેઓને ત્યાંથી જવાનું કહેતાં “ ગુરુની
આજ્ઞા અલંઘનીય હોય છે ” એમ વિચારી તેઓ અંકલેશ્વર આવી ત્યાં વર્ષાકાળ વીતાવ્યો.
PDF/HTML Page 12 of 17
single page version
સૂત્રો બનાવી અને જિનપાલિતને તે ભણાવી તેને ભૂતબલિ આચાર્ય પાસે મોકલ્યા. ભગવાન ભૂતબલીએ
જિનપાલિતની પાસે વીશ પરુપણાવાળા સત્પરુપણાનાં સૂત્રને દીઠું અને જિનપાલિત પાસેથી પુષ્પદંત આચાર્યનું
તેઓએ દ્રવ્ય પ્રમાણ અનુગમથી શરૂ કરી ગ્રંથ રચના પૂરી કરી. એવી રીતે ‘ષટ્ ખંડાગમ’ ના કર્તા ભૂતબલિ
તથા પુષ્પદંત આચાર્યો છે.
જૈનોમાં આજ સુધી ચાલી આવે છે, અને તે તિથિએ જૈનો શ્રુતની પૂજા કરે છે. આ તિથિ સંબંધે ઈન્દ્રનન્દિ
શ્રુતાવતારમાં નીચે પ્રમાણે કહ્યું છે:–
तत्पुस्तकोपकरणै र्व्यधात् क्रियापूर्वकं पूजाम्।।
यद्यापि येन तस्यं श्रुत पूजां कुर्वते जैनाः।।
સહિત સિદ્ધાંતની પૂજા કરી.
રચી. તે ટીકા ૭૨ હજાર શ્લોક પ્રમાણ છે. તેને રચતાં દર વરસે ૩ હજાર શ્લોકને હિસાબે ૨૪ વર્ષ લાગેલા હોવાં
જોઈએ. તેની સમાપ્તિ સંવત ૮૭૧ (શક ૭૩૮) ના કારતક સુદ ૧૩ ઈ. સ. ૮૧૬ ની તા. ૮ અકટોબર
બુધવારના રોજ પ્રાતઃકાળે થઈ હતી.
છપાઈ પ્રસિદ્ધ થાય છે; તેના છ ભાગ બહાર પડી ચુકયા છે.
PDF/HTML Page 13 of 17
single page version
દ્રવ્યો જડ છે, તેનામાં જ્ઞાનગુણ નથી; આ પાંચમાં પુદ્ગલ સિવાયના ચાર તો અરૂપી અને શુદ્ધ જ છે તેથી તે
ચાર દ્રવ્યો સંબંધી આ જગ્યાએ કાંઈ કહેવાની જરૂર નથી. હવે બાકી રહ્યા જીવ અને પુદ્ગલ. જીવ ચેતન છે,
પુદ્ગલ જડ છે, બન્ને સ્વતંત્ર છે. ‘સ્વતંત્ર દ્રવ્યને બીજા દ્રવ્યનો આશ્રય (મદદ) હોય નહીં.’ એવો ત્રિકાળ
અબાધિત સિદ્ધાંત છે.
સંસારમાં રોકાયો છે. જેમ આત્માને સંસારમાં રખડાવનાર પર નથી. તેમ મોક્ષ થવામાં પણ પર વસ્તુ આત્માને
મદદગાર નથી.
કરી એવું નથી.
દ્રવ્યની તેના કારણે માત્ર હાજરી હતી.
આત્માને પોતાના કેવળજ્ઞાન માટે જડમાં પુરુષાર્થ કરવો પડે એટલે જડની અવસ્થા આત્મા કરે એવો પ્રસંગ
આવે ત્યાં જડ પરાધીન બને છે, અને આત્માને પોતાના કેવળજ્ઞાન માટે જડની અવસ્થાની રાહ જોવી પડે તો
આત્મા પરાધીન થયો, એટલે કે તેની અવસ્થાનો તે સ્વતંત્ર પણે કર્તા ન રહ્યો; પણ કોઈ દ્રવ્યની અવસ્થા બીજા
દ્રવ્યને આધારે નથી. તેથી આત્માને કેવળજ્ઞાન વખતે વૃષભનારાચ સંહનનની
પોતાની શક્તિ અનુસાર તેમને કાપતો જાય છે. માટે જ્ઞાનીને જે રાગાદિક હોય છે તે વિદ્યામાન
સ્થિતિ અનુભાગવાળો બંધ કરે છે. આવા અલ્પ બંધને ગૌણ કરી બંધ ગણવામાં આવતો નથી.
PDF/HTML Page 14 of 17
single page version
થયા પહેલાંં રાગ હોય ખરો, પણ વીતરાગ દશા થવા માટે તે રાગ મદદગાર નથી. નીચલી દશામાં રાગ હોય
ખરો છતાં તે વીતરાગતામાં મદદગાર નથી, તેમ કેવળજ્ઞાન વખતે વૃષભનારાચસંહનન હોય ખરૂં પણ તે
કેવળજ્ઞાનમાં મદદગાર નથી.
આત્માના તે વખતના ભાવ છે, કર્મ કે કર્મનું ફળ સુખ દુઃખનું કારણ નથી. નરક કે સ્વર્ગક્ષેત્ર આત્માને દુઃખ
સુખનું કારણ નથી, નરકમાં હોવા છતાં આત્મા પોતાના સ્વભાવનું ભાન કરી શાંતિનો અનુભવ મેળવી શકે છે;
ઈન્દ્રિયનું ઓછાપણું તે જડની અવસ્થા છે, તે આત્માને દુઃખનું કારણ નથી, પણ આત્મા પોતાના ગુણની ઊંધાઈ
કરીને પોતાના જ્ઞાનની ઉઘાડ શક્તિ ગુમાવી બેઠો છે તેનું દુઃખ છે. વળી જો કર્મ આત્માને દબાવતાં હોય તો
આત્માને છોડનાર પણ કર્મ જ ઠરે ને તેમ થતાં મોક્ષનો પુરુષાર્થ ન રહ્યો–પણ કર્મ માર્ગ આપે ત્યારે મોક્ષ થાય
એવું થયું– એટલે આત્માનો મોક્ષ નહીં પણ કર્મનો મોક્ષ એવો પ્રસંગ આવ્યો!
સાથે લડયો, તેણે પત્થરના સ્થંભને બાથ ભીડતાં તે પત્થરનો સ્થંભ ઉપર અને પોતે નીચે પોતાની મેળે થયો,
ત્યાં તે કહે કે ‘હું હાર્યો, આણે મને દાબ્યો,’ એ પ્રમાણે તે ઉન્મત્ત મનુષ્ય પત્થરની સત્તા પોતા ઉપર માનીને
દુઃખી થઈ રહ્યો છે, તેમ મિથ્યાત્વરૂપી મદિરાના પાનથી અજ્ઞાની આત્મા જડની કર્મરૂપ અવસ્થાને જાણતાં
પોતાની ઉપર કર્મની સત્તા માની બેઠો છે અને કર્મ મને હેરાન કરે છે, એમ માની રહ્યો છે, ત્યાં ખરેખર તો કર્મે
દાબ્યો નથી, પણ ભ્રમથી માત્ર માન્યું છે. આ રીતે જડ અને ચેતન, કર્મ અને આત્મા બન્ને સ્વતંત્ર છે, કોઈની
સત્તા એક બીજા ઉપર નથી. દરેક આત્મા સ્વતંત્ર છે, કોઈ આત્માને કર્મ હેરાન કરી શકતાં નથી.
છે (ભરત ક્ષેત્ર એક કર્મ ભૂમિ છે.)
PDF/HTML Page 15 of 17
single page version
બીજો મિત્ર:–રોગ શરીરમાં થાય છે, શરીર તે રજકણોનું બનેલું છે. રજકણો અજીવ જડ પુદ્ગલ છે. હું
સદા અચળ છે, સદા નિરાકુળ છે. તેથી રોગની વેદના મને હોઈ શકે નહિ; જ્ઞાન સ્વરૂપનો જ હું ભોગવટો
નથી. એ પ્રમાણે સાચી સમજણની દ્રઢતા વડે વેદનાનો ત્રાસ નાશ પામે છે. આ સિવાય બીજો કોઈ ઉપાય નથી.
બીજો મિત્ર–હું એક સ્વતંત્ર ચૈતન્ય વસ્તુ છું, તેથી મારા પોતાથી જ રક્ષિત છું. પર મારું રક્ષણ કરી શકે
ઘૂંટવાથી અરક્ષાનો ત્રાસ જાય.
બીજો મિત્ર:–પુણ્ય ક્ષણિક છે કે ત્રિકાળી?
પહેલો મિત્ર:–પુણ્ય તો ક્ષણિક ઉત્પન્નધ્વંસી છે.
બીજો મિત્ર:–તો તે ક્ષણિક ભાવ ત્રિકાળી આત્માનો રક્ષક કેમ થઈ શકે?
પહેલો મિત્ર–કેટલાકો કહે છે કે આ કોઈ સમજી જશે તો પુણ્ય નહિ કરે.
બીજો મિત્ર–‘માણસો સાચું સમજે તો ઊંધા ચાલશે’ એમ માન નારા તેવું કહી શકે. સાચું સમજનાર
ત્રાસ ટળે એમ તો થાય જ નહિ. અજ્ઞાનીનો પુણ્યનો ભાવ પરથી પોતાને સગવડ થાય એ માન્યતા ઉપર
રચાએલો છે. જ્ઞાની શુદ્ધમાં ન રહી શકે ત્યારે અશુભ ટાળવા શુભ ભાવમાં જોડાય પણ તેથી ધર્મ માનતા નથી,
તેથી તેમને અવાંછક વૃતિ હોવાથી ઉંચા પુણ્યો થાય છે.
બીજો મિત્ર–દરેક જીવ પોતાને ઠીક લાગે તેવો ઉપદેશ આપે. જીજ્ઞાસુએ તેની પરીક્ષા કરવી જોઈએ. દરેક
કાળથી જ છે. અને તેનો ઉપદેશ પણ બહુધા સર્વ પ્રાણીઓ પરસ્પર કરે છે પણ તેનું ફળ સંસાર છે.
બીજો મિત્ર–પુણ્ય ક્ષણિક છે. ઉત્પન્ન ધ્વંશી છે, તે વિકારી છે, તેથી તેનું ફળ સંસાર છે, બીજી રીતે કહીએ
પહેલો મિત્ર–ત્યારે એ રીતે તે પરથી ગોપાએલો જ છે તેથી તેને જે ગુપ્તિ ભય રાખવા ખરેખરૂં કાંઈ
(વિશેષ હવે પછી)
PDF/HTML Page 16 of 17
single page version
ભવિષ્યમાં મુક્તિનું કારણ છે. એકને સત્ સાંભળતાં જ અંતરથી ઊછળીને હકાર આવે છે અને બીજો ‘હું લાયક
નથી–આ મારે માટે નથી.’ એવી માન્યતાની આડ નાંખીને સાંભળે છે
જૈનધર્મ તો ક્યાંથી સમજશે? જો પરનું કાંઈ કરી શકતો હોય તો પરનું ન કરવાનો કે પરનો ત્યાગ કરવાનો પ્રશ્ન
આવે ને?
ગરી ગયાં જ નથી તો ત્યાગ કોનો? મફતનું ખોટું માની રાખ્યું છે
ઉત્તર:–
પડતી? જ્યારે પોતે પોતાથી જ્ઞાન કરી પોતાની ઓળખાણની છાપ (પોતા ઉપર) પાડે ત્યારે નિમિત્તનો આરોપ
કરી બોલાય. બહારથી જ્ઞાની ઓળખાય નહીં. જ્ઞાની હોય અને બહારમાં હજારો સ્ત્રીઓ હોય, અને અજ્ઞાનીને
બહારમાં કાંઈ ન હોય.
સાંભળે છે તેથી તે સમજી શકશે નહીં.
સમજવાની આડ નાંખી છે.
ઉત્તર:– બિલકુલ ન થાય. કોઈની અસર પર ઉપર થાય જ નહીં. સત્સમાગમ પણ પર છે પરની છાપ
PDF/HTML Page 17 of 17
single page version
પુદ્ગલની સરળતા
મહેમાનોને ઉદેશીને. શ્રી જમુ રવાણીએ કહેલ
સદ્ગુરુદેવની વાણી નિમિત્ત રૂપ છે.
લાભ લઈ શકે તે માટે આત્મધર્મ માસિક પ્રગટ કરવામાં
પૂજ્ય સદ્ગુરુદેવની વાણી ઉપરાંત સમયસાર, પ્રવચનસાર,
રહ્યા છે.
લવાજમ ભરી આત્મધર્મ મોકલાવી શકો છો તેમ ન થઈ
સમજવા ઈચ્છતા ભાવિક જનોને આ માસિકના ગ્રાહક
આ માસિકનું સમુહ વાંચન કે આપની નકલ બીજાઓને
છે કે આવી રીતે આપ આ કાર્યમાં પૂરતો સહકાર આપશો.
અમૃતવાણી સાંભળવાનો અપૂર્વ લાભ મળ્યો હતો.
રહ્યા હતા. ત્યારનું દ્રશ્ય શ્રી સમયસાર પ્રત્યેની ભક્તિનો
વરસાદની સખત ઝડીઓ પડી રહી હતી ત્યારે લગભગ
જેટલી પણ જગ્યા ખાલી ન હતી. અને તેજ વખતે બહેનશ્રી