PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
Atmadharma is a magazine that has been published from
Songadh, since 1943. We have re-typed and uploaded the
old Atmadharma Magazines to our website
We have taken utmost care while re-typing, from the
original Atmadharma Magazines. There may be some
typographical errors, for which we request all readers to
kindly inform us about the same, to enable us to correct
and improve. Please send your comments to
Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust
(Shree Shantilal Ratilal Shah-Parivar)
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
આત્માનો નિશ્ચયસ્વભાવ જ ઉપાદેય છે, એમ તમે શ્રદ્ધા કરો.
ઓળખીને તેનો જ આદર કરવો–શ્રદ્ધા કરવી, તે જ આ
તેના અનુભવનો અભ્યાસ કરો.
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
ક્રિયાઓ કરી, ત્યારે તેમને મુક્તિ પ્રાપ્ત થઈ ને?
ક્રિયા દેખાય છે. શું ભગવાન દુઃખ સહન કરી કરીને મુક્તિ પામ્યા? કે આત્માના આનંદનો અનુભવ કરતાં
તે સુખરૂપ હોય કે દુઃખરૂપ હોય? ભગવાને દુઃખરૂપ લાગે તેવા ઉપવાસ નહોતા
કર્યા, પણ અતંરના ચૈતન્ય સમુદ્રમાં ડૂબકી મારીને આત્મિક આનંદરસના
સ્વાદના અનુભવમાં એવા લીન થતા કે આહારનો વિકલ્પ ઊઠતો નહિ અને
તેથી બહારમાં આહારાદિ પણ સહેજે ન હતા. એવી અંતર ક્રિયા અને એવા
ઉપવાસ ભગવાને કર્યા હતા. અજ્ઞાનીઓએ અંતરમાં આત્માની ક્રિયાને ન
ઓળખી અને બહારમાં આહારનો સંયોગ ન થયો તે વાતને વળગી પડ્યા, ને
તેમાં જ ધર્મ માની લીધો. આહાર તો જડ છે, પર વસ્તુ છે. પર વસ્તુનું ગ્રહણ કે
થશે ક્યાંથી? શુદ્ધ ચૈતન્યતત્ત્વને જાણીને–માનીને તેના જ અનુભવમાં એકાગ્ર થવું તે ધર્મી જીવોની ક્રિયા છે; એ
ક્રિયા કરવાથી મુક્તિ થાય છે. એ સિવાય શરીરની કોઈ ક્રિયાથી કે વિકારીભાવરૂપ ક્રિયાથી ધર્મ કે મુક્તિ થતી
નથી.
છે તેને ન માને અને ન અનુભવે તો જીવનું અજ્ઞાન ટળે નહિ. હે જીવ! ત્રિકાળી શુદ્ધ સ્વભાવને સમજ્યા વગર
તું શ્રદ્ધાને ક્યાં એકાગ્ર કરીશ? અને જ્ઞાનને ક્યાં થંભાવીશ? નિર્વિકલ્પ શુદ્ધસ્વભાવ સાથે એકતા અને વિકારથી
જુદાપણું–આવી શ્રદ્ધા–જ્ઞાન અને અનુભવ કર્યા પછી વિકાર થાય તેને જીવ પોતાના સ્વરૂપ તરીકે ન અનુભવે;
એટલે શુભાશુભ વિકાર વખતેય શુદ્ધસ્વભાવની શ્રદ્ધા–જ્ઞાનરૂપ ધર્મ જળવાઈ રહે છે. અને સાધક જીવ સદાય એ
જ રીતે સ્વભાવમાં એકતારૂપે ને વિકારથી જુદાપણે પરિણમતા થકા શુદ્ધતાની પૂર્ણતા કરીને કેવળજ્ઞાન પ્રગટ
કરે છે.
જ્ઞાનીઓ પાસેથી સાંભળીને એકવાર પણ પોતાની પ્રભુતાનો મહિમા ઓળખે તો
પોતે પ્રભુ થયા વગર રહે જ નહિ. જીવ જ્યાં ગયો ત્યાં તેણે પુણ્યની અને
પરાશ્રયની વાત સાંભળી છે ને તેમાં ધર્મ માન્યો છે. પણ તે પુણ્ય તો ક્ષણિક વિકાર
છે, તે સિવાયનો ત્રિકાળી ચિદાનંદ આત્મા છે, તેને લક્ષમાં લેવો તે સમ્યગ્દર્શન છે.
જુઓ તો ખરા! પોતે જ પરમાત્મા છે, તેને તો માનતો નથી અને બહારમાં ભટકે
છે. આચાર્ય ભગવાન ફરમાવે છે કે મુમુક્ષુઓને પોતાના પરમાત્માને છોડીને બીજી
કોઈ વસ્તુ ઉપાદેય નથી. અત્યારે જ હું કૃતકૃત્ય પરિપૂર્ણ છું, મોક્ષદશા નથી ને પ્રગટ
કરું –એવા બે પ્રકારો મારા એકરૂપ સ્વરૂપમાં પડતા નથી;–આવી અંર્તદ્રષ્ટિ વગર
જીવનું કલ્યાણ થાય નહિ.
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
(૧) સુર–અસુર–નરપતિ વંદ્યને, પ્રવિનષ્ટ ઘાતિકર્મને,
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
જે કદી ન ફરે એવું સાચું આત્મસ્વરૂપ શું છે? તે જ કહેવાય છે. ત્રણકાળ ત્રણલોકમાં સત્ય વસ્તુસ્વરૂપને
થાય, પણ કાંઈ ત્રિકાળી સત્ સ્વભાવ ફરી જાય નહિ. પોતાના ત્રિકાળ એકરૂપ સત્ સ્વભાવને સ્વીકારવો તે
મોક્ષનો પંથ છે. ક્ષણિક ભાવોરૂપે પોતાને ન સ્વીકારતાં, પૂરા ગુણસ્વભાવે સ્વીકારીને, તે પૂરો સ્વભાવ જ ગ્રહણ
નમાલો પરાધીન–વિકારી કે અધૂરો માનવો નહિ પણ પૂર્ણ પરમાત્મ સ્વરૂપ હું છું–એમ શ્રદ્ધા કરીને તેનો જ
આદર કરવો–તેમાં જ લીન થવું. પૂર્ણદશા પ્રગટ થયા પહેલાંં અવસ્થામાં રાગાદિ વિકાર હોય, તેના હોવાપણાની
ના નથી, પરંતુ તે રાગના આદરથી ધર્મ થતો નથી. ધર્મી જીવની દ્રષ્ટિ તે રાગ ઉપર કે અપૂર્ણતા ઉપર હોતી
નથી. શુભરાગ કરતાં કરતાં તેનાથી પરંપરાએ ધર્મ થશે, –એમ જે માને છે તે જીવ રાગને ઉપાદેય માને છે પણ
રાગરહિત શુદ્ધ જ્ઞાનસ્વભાવને ઉપાદેય માનતો નથી, તેથી તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ છે. જ્ઞાનીઓ પોતાના સહજ શુદ્ધ
આત્મતત્ત્વની દ્રષ્ટિમાં રાગને સ્વીકારતા જ નથી; તેથી તેમને તે રાગ હોય તે હેયબુદ્ધિથી છે. ‘મારે મારું શુદ્ધ
સ્વરૂપ જ ઉપાદેય છે, શુભરાગ થાય તે મારું કર્તવ્ય નથી’ એવી ધર્મદ્રષ્ટિને લીધે ધર્મી જીવને શુદ્ધ સ્વભાવ તરફ
જ પરિણમન વધતું જાય છે અને રાગાદિ અશુદ્ધતા ટળતી જાય છે. શુદ્ધ આત્માની શ્રદ્ધા કોઈ પુણ્ય ભાવવડે થઈ
શકતી નથી પણ શુદ્ધભાવથી જ થાય છે. પોતાના શુદ્ધ સ્વભાવનો નિશ્ચય કરે તો શુદ્ધભાવ પ્રગટે ને મુક્તિ થાય.
છે. પુણ્ય કરવાથી ધર્મમાં આગળ વધી શકાતું નથી પણ પુણ્યરહિત શુદ્ધ આત્મસ્વભાવ છે તેની પહેલાંં શ્રદ્ધા
કરવાથી જ આગળ વધી શકાય છે. સ્વભાવનો આદર અને આશ્રય કરતાં કરતાં જ વીતરાગતા ને કેવળજ્ઞાન
થાય છે. ચિદાનંદ સ્વભાવની શ્રદ્ધા જ આગળ વધવાનો મૂળ ઉપાય છે. જે રાગ થાય તે વીતરાગતાનો માર્ગ
નથી, વસ્તુનો ધર્મ નથી. શ્રી તીર્થંકર ભગવંતોએ પોતાના પરમ આત્મસ્વભાવને ઓળખીને તેના જ આશ્રયથી
પૂર્ણ મુક્તદશા પ્રગટ કરી છે જે અનાદિ સ્વભાવ માર્ગ છે તે માર્ગને અનુભવીને પોતે પૂર્ણ થયા અને
દિવ્યધ્વનિદ્વારા તે માર્ગ જગતને દેખાડયો. અનંતકાળમાં ગમે ત્યારે એક આ જ માર્ગથી મુક્તિ પમાય છે.
સ્વભાવ સમજવો નથી; અનાદિથી જે રીતે સંસારમાં રખડયો છે તે જ રીતે સંસારમાં રખડયા કરવું છે. ભાઈ રે!
અનાદિથી જે ભાવો કરી કરીને તું સંસારમાં રખડે છે તેનાથી તદ્ન જુદી જાતનો ધર્મનો માર્ગ છે. માટે તે સમજ, તો
તારો ઉદ્ધાર થાય. જે ઉપાય છે તે જાણ્યાં વગર સત્ય માર્ગ હાથ આવશે નહિ.
આવશે, પણ વીર તારો પુત્ર આ વીતરાગતા અપનાવશે. મુમુક્ષુતાને
દાખવી ધીર–વીર થઈને ઠરશું, ત્રિકાળજ્ઞાની તુરત થઈને સિદ્ધ પદને
પામશું. એ વાત જાણી માત મારી! આનંદ ઉરમાં લાવજે, દાદા તણા
દરબારમાં ‘“કાર’ સૂણવા આવજે.
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
દરેક આત્મા સુખને શોધે છે. શરીરમાંથી, સ્ત્રીમાંથી, લક્ષ્મીમાંથી સુખ શોધે છે, ક્રોધ કરીને કે બીજાને
હોય ત્યાંથી તે લેવા માગે છે. અજ્ઞાની જીવ સુખ માટે અનાદિથી બહારમાં ફાંફા મારે છે, જાણે કે પોતામાં તો
સુખ હોય જ નહિ! સુખ ગોતતાં ગોતતાં છેવટે શરીર જતું કરી નાંખે છે; તો હવે એવું સુખ ક્યાં છે? કે જે શરીર
વગર પણ થાય! બધું મૂકીને આત્મામાં જ સુખ છે–એવું તેને ભ્રાંતિમાં પણ અવ્યક્તપણે આવી જાય છે. શરીર
છોડીને પણ જો આપદા ટળીને સુખી થવાતું હોય તો તે સુખ લેવા માગે છે, તેનો અર્થ એમ થયો કે શરીર વગર
પણ સુખ હોય છે; શરીરમાં સુખ નથી, તો પછી સ્ત્રી, લક્ષ્મી વગેરેમાં સુખ ક્યાંથી હોય?
એટલે અજ્ઞાનપણે પણ ‘આત્મામાં જ સુખ છે’ એવી તેને અવ્યક્તપણે ગંધ તો રહે છે.
વળી જો પૈસામાં સુખ હોય તો એક હજારની મૂડીવાળા કરતાં એક લાખની મૂડીવાળો સો ગણો સુખી હોવો
જોઈએ, ને કરોડોની મૂડીવાળો તેનાં કરતાંય સો ગણો સુખી હોવો જોઈએ. પણ એમ તો દેખાતું નથી. કેમકે
પૈસામાં સુખ નથી.
છે. સુખનું સાધન બહારમાં નથી. ચૈતન્યસત્તામાં આનંદસ્વભાવ ભર્યો છે, તેને ભૂલીને અજ્ઞાની જીવ પુણ્ય–પાપ
વિકારને પોતાનું સ્વરૂપ માને છે. અને બહારમાં સુખનું સાધન માને છે તે અધર્મ છે, દુઃખ છે. શરીર–મન–વાણી કે
પર પદાર્થના સાધનથી મને ધર્મ થાય તે માન્યતા અધર્મ છે. પરાધીનતામાં સ્વપ્નેય સુખ નથી. જ્ઞાનસ્વભાવી
આત્મામાં સુખ છે, છતાં સુખ માટે જેણે પરના અવલંબનની જરૂર માની તેને સ્વના અવલંબનનો એટલે કે
સ્વાધીનતાનો અભાવ થાય છે, ને પરાધીનતા થાય છે. પરાધીનતા એ જ દુઃખ છે. દુઃખ છે તે સુખ ગુણની
વિપરીત અવસ્થા છે. જીવની દશામાં દુઃખ છે તે એમ સાબિત કરે છે કે તેમાં ત્રિકાળ સુખગુણ છે. લાકડામાં ક્રોધ
નથી કેમકે તેમાં ક્ષમાગુણ નથી. જીવને રાગ–દ્વેષની વૃત્તિના કારણે જે દુઃખ છે તે ત્રિકાળ સુખગુણની વિકૃત
અવસ્થા છે. તે વિકૃતિ ક્ષણિક છે, તેટલો જ આત્માનો સ્વભાવ નથી. આત્માનો ત્રિકાળી સ્વભાવ અવિકૃત છે.
તેનું જેને ભાન નથી તે જીવ પરાવલંબી ભાવ કરીને સ્વાવલંબી ચૈતન્યને ભૂલે છે, તે અધર્મ છે. આત્માના
સ્વાધીન ચૈતન્યસ્વભાવમાં સુખ છે, તેને ઓળખે તો ધર્મ થાય છે. ધર્મ કહો કે સુખ કહો. ધર્મ અત્યારે કરે અને
સુખ પછી થાય–એમ નથી. પણ ધર્મ રોકડીયો છે. જે ધર્મ કરે તેને તે જ વખતે સુખનો અનુભવ થાય છે.
પણ અહીં તો આચાર્ય ભગવાન કહે છે કે મનના અવલંબને જે જ્ઞાન ખીલે તે જ્ઞાન પણ ચૈતન્ય સ્વભાવમાં
પ્રવેશતું નથી. જ્ઞાન અરૂપી છે, મન તો રૂપી જડ છે.
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
કેમકે જ્ઞાનનો સ્વભાવ કાળને ખાઈ જવાનો છે. એક સમયમાં ત્રણકાળને જાણી લેવાનો સ્વભાવ છે. આવું પોતાનું
જ્ઞાન સામર્થ્ય છે. વળી પૂર્વે વિકારભાવ કર્યા હોય તેનું વર્તમાનમાં જ્ઞાન કરે છતાં જ્ઞાન સાથે પૂર્વનો વિકાર થતો નથી,
વિકાર તો નવો કરે તો થાય છે, ને ન કરે તો નથી થતો. માટે જ્ઞાનનો સ્વભાવ વિકાર રહિત છે. આ શરીરના વિયોગે
ચૈતન્યસત્તાનો નાશ થઈ જતો નથી, અને વિકારી ભાવોનો નાશ થતાં પણ ચૈતન્યસત્તાનો નાશ થતો નથી; માટે
આત્માની ચૈતન્યસત્તા શરીરથી અને વિકારથી જુદી છે. આત્મા અરૂપી, જ્ઞાનસ્વભાવી ને નિર્વિકારી છે, એવા આત્મામાં
જ સ્વાધીન સુખ છે–એની જ્યાં સુધી ઓળખાણ અને પ્રતીત ન કરે ત્યાંસુધી જીવ સુખના સાચા રસ્તે નથી.
સ્વભાવને ભૂલીને બહારમાં જ લાગ્યું રહે છે પણ અંતરમાં વળતું નથી. અજ્ઞાનીનું મન અનાદિથી બહારમાં કેમ
ભમે છે? અંતરમાં કેમ વળતું નથી? તેના ઉત્તરરૂપે આચાર્યદેવ અલંકારથી કહે છે કે જો મન અંતર સ્વભાવમાં
વળે તો મનનું મૃત્યુ થઈ જાય છે. તેથી ‘મન’ને એમ થાય છે કે ‘જો હું અંતર સ્વરૂપમાં વળીશ તો મારું મૃત્યુ
થઈ જશે.’ માટે મૃત્યુના ભયથી તે બહાર જ ભટકે છે. આશય એ છે કે હે જીવ! પહેલાંં તો અંતર સ્વભાવમાં
વળીને શ્રદ્ધા કર કે મનના અવલંબને મને લાભ થતો નથી. એમ શ્રદ્ધા કરીને મનને થોથું બનાવી દે. પહેલાંં
અંતરમાં વળીને ‘પરાવલંબનથી લાભ થાય’ એવી માન્યતાનો નાશ કર્યો પછી જ્ઞાનીને અસ્થિરતાથી મનનું
અવલંબન આવે તેને શ્રદ્ધાના જોરે થોથું બનાવી દે છે. જેનાથી ભય પામે તેની પાસે જાય નહિ, તેમ અંતર
સ્વભાવમાં વળતાં ‘મન’ને મૃત્યુનો ભય છે તેથી તે બહાર ભટકે છે પણ અંતરમાં વળતું નથી. એટલે અહીં
અલંકારથી આચાર્યદેવે એમ કહ્યું કે આત્માનો સ્વભાવ મનથી પાર છે, મનનું અવલંબન પણ આત્માને નથી.
જાય છે તેથી, તેનો સંસાર જ છૂટી જાય.
હાલત છે; તે શરીર તારી ચીજ નથી અંતરમાં તારી ચૈતન્યસત્તા છે તેને સંભાળ. એક સેકંડ પણ ચૈતન્યસત્તાને
ઓળખીને સમ્યક્ભાન પ્રગટ કરે તો ક્રમે–ક્રમે સંસાર ટળીને મુક્તિ થયા વિના રહે નહિ. ભાઈ, વાતની ના
પાડીને તું ક્યાં જઈશ? ક્યાં તારા ઉતારા થશે? “હું નથી” એમ ના પાડવામાં ય ‘હા’ આવી જાય છે. કેમકે ‘હું
નથી’ એમ કોણે જાણ્યું? ‘હું નથી’ એવો નકાર કોની સત્તામાં આવ્યો? માટે ‘હું નથી’ એમ કહેવામાં જ ‘હું છું’
એમ સિદ્ધ થઈ જાય છે.
પરંતુ સાચા હીરાની દુકાન તો કોઈક જ હોય અને હીરા લેનારા પણ થોડા જ હોય.
તેમ આ ચૈતન્યતત્ત્વની વાત મોંઘી છે. પુણ્ય વગેરેમાં ધર્મ માનવાની વાત તો જગતમાં
સર્વત્ર ચાલે છે અને તે વાત માનનારા ઘણા જીવો હોય છે, પણ શુદ્ધ ચૈતન્યતત્ત્વની
વાત જગતમાં બધે હોતી નથી અને તેને સમજનારા પણ વિરલ જીવો હોય છે જેને
પોતાના આત્માનું હિત કરવું હોય–કલ્યાણ કરવું હોય ને અનંત જન્મ–મરણના
દુઃખોથી છૂટીને મુક્તિ મેળવવી હોય તેને આવો આત્મસ્વભાવ સમજ્યે જ છૂટકો છે.
પોતાના સહજ શુદ્ધ આત્માને સમજીને–શ્રદ્ધીને તેમાં ઠરવું તે જ મુક્તિનો ઉપાય છે.
દેવો નહિ.
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
ધર્મ થાય છે. ભાઈ! તેં તારા સ્વાવલંબી ચૈતન્યસત્તાની કદી પ્રતીત કરી નથી. ચૈતન્યસત્તા એવી નથી કે તેની શ્રદ્ધા
માટે પરનું અવલંબન હોય! નિર્લેપ ચૈતન્યસત્તા શુદ્ધ છે તેની પ્રતીત મનના અવલંબને થતી નથી, આવી પોતાના
ચૈતન્ય ભગવાનની સત્તાને ભૂલીને અનાદિથી પરમાં સુખ માની રહ્યો છે, તે માન્યતા હવે છોડ. તો તારો સંસાર
ટળે ને સાચું સુખ પ્રગટે.
થઈ જશે’ –એમ મૃત્યુના ભયને લીધે મન આત્મામાં ઠરતું નથી ને બહારમાં ભમે છે. એક વાર પણ જો મનનું અવલંબન
છોડીને આત્માના સ્વભાવમાં વળે તો જન્મમરણનો નાશ થઈને મુક્તિ થાય છે. ને મનવગરનો મુક્ત થઈ જાય. જો
પરમાત્મ દશા પ્રગટ થઈ જાય. પહેલાંં સત્સમાગમે જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માની ઓળખાણ કરવી જોઈએ.
મનાતીત–વચનાતીત–ને વિકારાતીત ચૈતન્યસત્તા છે તેની શ્રદ્ધાને કોઈનું અવલંબન નથી, પહેલાંં એનો વિશ્વાસ આવવો
જોઈએ, ચૈતન્ય સત્તાના વિશ્વાસથી જ ધર્મની શરૂઆત થાય છે. જ્યાંસુધી ચૈતન્યની શ્રદ્ધાને નિરાલંબી ન બનાવે અને
જ્ઞાનને રાગ વગરનું ન બનાવે ત્યાંસુધી ધર્મની શરૂઆત થતી નથી. માટે હે જીવ! સ્વાભાવિક ચૈતન્યની શ્રદ્ધા કર, તેનું
ક્રિયા નથી. આવી ધર્મની ક્રિયા તે જ આત્માના સાચા સુખનો ઉપાય છે.
ઝોબાળીયા (સોનગઢ) તથા તેમના ધર્મપત્ની કસુંબાબેન –એ બંનેએ પરમ પૂજ્ય સદ્ગુરુદેવશ્રી
પાસે આજીવન બ્રહ્મચર્ય પ્રતિજ્ઞા અંગીકાર કરી છે; બ્રહ્મચર્ય પ્રતિજ્ઞા લેનારા સર્વેને અભિનંદન!
સ્વર્ગસ્થ પુત્રના સ્મરણાર્થે આત્મધર્મના ગ્રાહકોને ભેટ આપવાનું છે.
ક્ષમા કરે.
છે. તેમની ઉંમર ૩૪ વર્ષની છે. આ કાર્ય માટે તેમને અભિનંદન ઘટે છે.
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
એવા અનંત શરીર થઈ ચૂક્યાં, અને આત્માનું ભાન નહિ કરે તેને હજી અનંત શરીર ધારણ કરવા પડશે.
ભવભ્રમણનો ભય થયા વિના આત્માની પ્રીતિ થાય નહિ. સાચી સમજણ તે જ વિસામો છે, અનંતકાળથી
સંસારમાં રઝળતાં ક્યાંય વિસામો મળ્યો નથી. સાચી સમજણ કરવી તે જ આત્માનો વિસામો છે.
અનંત અવતારના દુઃખ ઊભાં છે તેનો કેમ ભય નથી? આ ભવ પૂરો થયો ત્યાં જ બીજો ભવ તૈયાર છે–એમ
એક ઉપર બીજો ભવ અનંતકાળથી કરી રહ્યો છે. આત્મા પોતે સાચી સમજણ ન કરે તો જન્મ–મરણ અટકે નહિ.
અરેરે, ચોરાશીના અવતારનો જેને ડર નથી તે જીવ આત્મા સમજવાની પ્રીતિ કરતો નથી. અરે, મારે હવે
સાચી સમજણનો પ્રયત્ન કરે, આ જીવ કરોડો રૂપિયા પેદા કરે તેવો શેઠિયો અનંતવાર થયો, અને ઘરે ઘરે ભીખ
માગીને પેટ ભરનારો ભિખારી પણ અનંતવાર થયો. આત્માના ભાન વગર પુણ્ય કરીને મોટો દેવ અનંતવાર
થયો ને પાપ કરીને નારકી પણ અનંતવાર થયો, પણ હજી ભવભ્રમણનો થાક લાગતો નથી. આચાર્યદેવ કહે છે
કે ભાઈ! ‘હવે મારે ભવ જોતા નથી’ –એમ જો તને ભવભ્રમણનો થાક લાગ્યો હોય તો સત્સમાગમે આત્માની
પ્રીતિ કરીને તેને સમજ. એ સિવાય કોઈ શરણ નથી.
સાચી સમજણ મુખ્યપણે મનુષ્યપણામાં જ મળે છે. એવો મનુષ્યભવ બહુ દુર્લભ છે. માનવપણું તો
ફરીથી નહિ મળે માટે ચાલો મેળામાં.” અરે ભાઈ! શું મેળા જોવા સારું આ માનવપણું મળ્યું છે? અહો!
અજ્ઞાની જીવો આ મનુષ્યપણું પામીને વિષયભોગોમાં સુખ માનીને અટકી જાય છે. જેમ બાળક પેંડા ખાતર
લાખેણો હાર આપી દે, તેમ અજ્ઞાની જીવ પુણ્ય–પાપ અને વિષય ભોગના સ્વાદ પાસે ચૈતન્યરૂપી અમૂલ્ય હારને
વેચી દે છે! મોંઘા મનુષ્યપણામાં આત્માની સમજણ કરવાને બદલે વિષયભોગમાં જીવન ગુમાવી દે છે.
આ રચના કરી છે. ક્ષણિક વિકારને પોતાનો માનીને આત્મસ્વભાવનો અનાદર કરવો તે ભાવમરણ છે–મૃત્યુ છે.
અમર એવો આત્મસ્વભાવ છે, તેને ઓળખે તો ભાવમરણ ટળે. માટે હે ભાઈ, જો તને ભવનાં દુઃખોનો ડર હોય
તો આત્માને સમજવાની પ્રીતિ કર. જન્મ–મરણના અંતની વાત અપૂર્વ છે, મોંઘી છે. સમજવાની ધગશ જાગે
તેને સમજાય તેવી સહેલી છે.
જુઓ માન્યતા ફરતા કેટલી વાર લાગી? તેમ
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
‘સર્વ જીવ છે સિદ્ધસમ, જે સમજે તે થાય’ –બધા આત્મા પોતાના સ્વભાવથી સિદ્ધ જેવા છે, –આવી રુચિ અને
જ્ઞાન થયું ત્યાં ફડાક રુચિ ફરી ગઈ કે આ પુણ્ય–પાપ કે શરીર તે મારું નહિ, હું તો સિદ્ધ જેવો છું. સિદ્ધપણું તે
મારું સ્વરૂપ છે.
ધર્મીનું લક્ષ બદલી ગયું છે. સિદ્ધ જેવો સ્વભાવ તે હું છું ને આ હું નથી–એમ અંદર દ્રષ્ટિ ફરી ગઈ છે. આ અંતરની
અપૂર્વ વાત છે. તદ્ન સહેલી રીતે કહેવાય છે. બીજી વાત તો આખી જિંદગી સાંભળી હોય, પણ આ આત્માને
અપૂર્વ વાત છે તે ભાગ્યે જ સાંભળવા મળે છે. પ્રભો, તેં તારા આત્માની વાત કદી પ્રીતિથી સાંભળી નથી.
નથી. બહારમાં “આ ઠીક ને આ અઠીક” એમ કરીને રોકાય છે પણ આત્માને તો ઓળખતો નથી. ઠીક–અઠીક
કરી કરીને અજ્ઞાની તો સંસારમાં રખડયા કરે છે, ને જ્ઞાની તો પરથી ભિન્ન આત્માને જાણીને નિર્મળ પર્યાય
પ્રગટ કરીને સિદ્ધ થઈ જાય છે.
કળશીયાનો આકાર હોય તેવો પાણીનો આકાર થઈ જાય છે, પણ ત્યાં કળશીયાનો અને પાણીનો આકાર જુદો
છે, કળશીયાનો આકાર કળશીયામાં છે અને પાણીનો આકાર પાણીમાં છે. બંનેનું દ્રવ્ય જુદું છે ને બંનેનું ક્ષેત્ર
પણ જુદું છે. બંનેની વર્તમાન દશા તે તેમનો કાળ છે, ને તેની જાતને ભાવ કહેવાય છે. એવા દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ ને
ભાવ દરેક વસ્તુમાં હોય છે.
પડે છે, પણ બહારના ક્ષેત્રમાં લંબાઈને એકાગ્ર થવું પડતું નથી, કેમકે આત્માના જ્ઞાનનું ક્ષેત્ર અંતરમાં છે. અંદરમાં
વળીને આત્માને ઓળખે તો બધા ઉપરથી મમતા ટળી જાય. આત્માને ભૂલીને પરમાં સુખનો આરોપ કર્યો છે,
પણ જો આત્માને ઓળખે તો પોતાનું સાચું સુખ પામે અને પરમાં સુખનો આરોપ કર્યો છે તે ટળી જાય.
પામી જાય અને કોઈને આત્માની રુચિ હોય ને ધીમે ધીમે સમજે, તે પણ છેવટે મોક્ષ પામે છે. બંનેને આત્માનું
સુખ સરખું છે.
જાય તોપણ ખોવાતી નથી, તેમ જેણે પોતાના આત્મામાં સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી દોરો પરોવ્યો છે, તેને કદાચિત એકાદ
ભવ હોય તોપણ તેનું આત્મભાન ટળતું નથી. ને તે દીર્ઘ સંસારમાં રખડતો નથી. માટે જેને ભવભ્રમણનો ભય
હોય તેણે આ મનુષ્યભવમાં સત્સમાગમ કરીને સાચી સમજણ રૂપી દોરો આત્મામાં પરોવી લેવો. •
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
મહાવીર ભગવાનનો જન્મ કલ્યાણિક દિવસ ચૈત્ર સુદ તેરસનો થયો હતો. તેમને
૭૨ વર્ષ પૂરા થયા અને નિર્વાણ પામ્યા. તે નિર્વાણ કલ્યાણિકનો આજે દિવસ છે.
શાસ્ત્રની આજે કારતક વદ અમાસ છે. અને અત્યારે અહીંની ચાલુ આસો વદ
અમાસ છે. મારવાડમાં અત્યારે શાસ્ત્ર પ્રમાણે કારતક વદ અમાસ ચાલે છે.
પીપરને પીસતાં પીસતાં તીખી તીખી થતી જાય છે તેમ આત્મામાં પરમાનંદ ભર્યો છે તે પ્રયાસવડે બહાર આવે
છે. તેમ મહાવીર ભગવાનના આત્મામાં પરમાનંદ ભર્યો હતો તે પોતે અનુક્રમે પ્રગટ કરે છે; મન, વાણી, દેહથી
છૂટું તત્ત્વ આનંદમૂર્તિ છું તેમ ભાન કરે છે.
ન પ્રગટે એટલે કે મોક્ષદશા ન પ્રગટે.
ચૈતન્યમૂર્તિ જ્ઞાન જ્યોત નિરાળો હીરો પઽયો છે, એવા ચૈતન્યસ્વરૂપને જેને પ્રાપ્ત કરવું છે તે સત્સમાગમે
ચૈતન્યમૂર્તિ આત્માની બરાબર ઓળખાણ કરીને શ્રદ્ધા કરી તે સ્વરૂપમાં સ્થિર થઈ મોક્ષદશા પ્રગટ કરે છે. એ
રીતે ચૈતન્યમૂર્તિ હીરાને શ્રદ્ધા, જ્ઞાન અને ચારિત્ર દ્વારા જુદો કરી લે છે.
રમતા હતા; ત્યાં તે ભવમાં તેમણે તીર્થંકર નામકર્મ બાંધ્યું હતું. એક પુણ્યનો રજકણ કે એક શુભભાવનો અંશ
ઊઠે તે મારું સ્વરૂપ નથી, તે મારું કર્તવ્ય નથી, એવા ભાનમાં સ્વરૂપની રમણતામાં રમતા હતા. એવી દશાની
ભૂમિકામાં શુભ વિકલ્પ આવે છે કે અરેરે! જીવોને આવા સ્વરૂપનું ભાન નથી. સ્વરૂપ–રમણતામાંથી બહાર
આવતાં એવો વિકલ્પ ઊઠ્યો કે અહા, આવો ચૈતન્યસ્વભાવ! તે બધા જીવો કેમ પામે! ‘સર્વ જીવ કરું
શાસનરસી, એસી ભાવ દયા મન ઉલસી.’ બધા જીવો આવો સ્વભાવ પામી જાય–તેવો વિકલ્પ આવ્યો, પરંતુ
વાસ્તવિક રીતે તેનો અર્થ એમ છે કે અહા! આવો મારો ચૈતન્યસ્વભાવ પૂરો ક્યારે થાય! હું પૂરો ક્યારે થાઉં!
તેવી ભાવનાનું જોર છે અને બહારથી એમ વિકલ્પ આવે છે કે અહા! આવો સ્વભાવ બધા જીવો કેમ પામે!
તેવા ઉત્કૃષ્ટ શુભ ભાવથી તીર્થંકર નામ કર્મ બંધાયું.
બંધાય છે. આ રાગ મારું કર્તવ્ય નથી –એમ ભાન હતું અને સ્વરૂપમાં રમતા હતા, એવી ભૂમિકામાં તીર્થંકર
પ્રકૃતિ બંધાઈ છે. રાગને લાભરૂપ માને તે ભૂમિકામાં તીર્થંકર પ્રકૃતિ બંધાય નહિ; પરંતુ રાગ મને લાભરૂપ નથી,
રાગનો હું કર્તા નથી, એવા ભાનની ભૂમિકામાં તીર્થંકર પ્રકૃતિ બંધાય છે.
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
તીર્થંકર દેવના ભવમાં ધ્વનિ છૂટશે ત્યારે અનેક જીવોને તરવાનું તે નિમિત્ત થશે.
છ મહિના અગાઉથી બીજા દેવોને ખબર પડે છે કે આ ભરતક્ષેત્રમાં છ મહિના પછી ત્રિશલારાણીની કૂખે, દસમાં
સ્વર્ગમાંથી ભગવાન ચોવીસમા તીર્થંકર આવશે. એટલે તે દેવો છ મહિના અગાઉથી માતા પાસે આવીને
માતાની સેવા કરે છે. દેવો માતા પાસે આવીને કહે છે કે ધન્ય માતા. રત્નકૂખધારિણી! તારી કૂખે છ મહિના
પછી જગતના તારનાર, ઘણા જીવોનો ઉદ્ધાર કરનાર, ત્રિલોકનાથ તીર્થંકર આવવાનાં છે. છ મહિના પહેલાંં દેવો
માતા–પિતાને ઘેર રત્નના વરસાદ વરસાવે છે. અહીં એ રત્નની કિંમત નથી, રત્ન તે તો ધૂળ છે; જ્યાં દાણા
પાકે તેની પાછળ રાડાં તો હોય છે. તીર્થંકર ભગવાન દાણાનો પાક સાથે લેતા આવે છે અને પુણ્ય તે તો રાડાં
છે. જ્યાં સો કળશી અનાજ પાકે ત્યાં સો ભરોટાં ખડ તો સાથે થાય જ, પરંતુ તે ખડની કિંમત નથી પણ
દાણાની કિંમત છે. ખેડૂત રાડાં માટે વાવતો નથી પણ દાણા માટે વાવે છે. એમ મોક્ષમાર્ગના દાણાના લોથ જ્યાં
પાકે છે ત્યાં તેની સાથે શુભ પરિણામથી તીર્થંકરપદ, ચક્રવર્તીપદ વગેરે રાડાં તો સહેજે પાકે છે, રાડાંની ઈચ્છાથી
રાડાં પાકતાં નથી પણ સહેજે પાકે છે.
અને માતા પાસે જઈને કહે છે–હે રત્નકૂખધારિણી માતા, ત્રણ લોકના નાથને જન્મ દેનારી જનેતા! તને ધન્ય છે.
એમ કહી ભગવાનને લઈને સુધર્મ ઈન્દ્રને આપે છે. સુધર્મ ઈન્દ્ર ભગવાનને હજાર નેત્રો કરીને નીરખે છે,
ભગવાનને મેરુ પર્વત પર લઈ જઈને જન્માભિષેક કરાવે છે; ત્યાં અઠાઈ મહોત્સવ કરે છે. એ રીતે ઈન્દ્રો પરમ
ભક્તિપૂર્વક ભગવાનનો જન્મકલ્યાણિક મહોત્સવ કરે છે. કલ્યાણિક મહોત્સવનું વર્ણન શાસ્ત્રમાં ઘણું આવે છે.
કરતાં વિચરે છે, ઈચ્છા નિરોધપણે સ્વરૂપરમણતામાં કાળ જાય છે.
કેવળજ્ઞાન થયા પછી તુરત દિવ્યધ્વનિ છૂટે જ, બીજા સામાન્ય કેવળીને માટે એવો નિયમ નહિ પણ તીર્થંકર
ભગવાનને તો નિયમપણે છૂટે જ; પરંતુ, મહાવીર ભગવાનને કેવળજ્ઞાન થયું, સમવસરણ રચાણું, બાર સભા
ભરાણી, પણ ધ્વનિ ન છૂટી. ઈન્દ્રને વિચાર આવ્યો કે ભગવાનની ધ્વનિ કેમ છૂટતી નથી? ઈન્દ્રે અવધિજ્ઞાનનો
ઉપયોગ મૂકીને જોયું તો જણાયું કે સભામાં ઉત્કૃષ્ટ પાત્ર જીવ નથી; ગૌતમ તે પાત્ર છે તેમ જણાતાં ઈંદ્ર
બ્રાહ્મણનું રૂપ લઈ ગૌતમ પાસે ગયા અને ગૌતમ ચાર વેદમાં પ્રવીણ હતા, તેમને ચર્ચાનો બહુ શોખ હતો તેથી
માન ગળી ગયું, વીર પ્રભુનાં દર્શન કરી ધર્મ પામ્યા અને મુનિપણું લીધું. ભગવાનની વાણી ઝીલી શકે એવા
સર્વોત્કૃષ્ટ પાત્ર ગૌતમ સ્વામીના આવવાથી
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
કેવળજ્ઞાન થયા પછી છાસઠ દિવસે દિવ્યધ્વનિ છૂટી, એટલે અષાડ વદ એકમને દિવસે ભગવાનની ધ્વનિ છૂટી;
અષાડ વદ એકમ તે શાસન જયંતીનો દિવસ છે–શાસ્ત્ર પ્રરૂપકનો દિવસ છે. કેવળજ્ઞાનમાં અનંતા ભાવો જણાય
છે તેથી તેમની દિવ્યધ્વનિમાં પણ અનંત રહસ્ય આવે છે, જ્ઞાનમાં ભાવ પૂરો છે માટે વાણીમાં પણ પૂરું આવે છે.
પરમાત્મા સમવસરણમાં ઈન્દ્રો અને ગણધરો આદિની બાર સભામાં બિરાજે છે, તેમનું આયુષ્ય ચોરાશી લાખ
પૂર્વનું છે. જીવન્મુક્તપણે તેરમી ભૂમિકાએ શ્રી સીમંધર પરમાત્મા મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં વર્તમાનમાં બિરાજી રહ્યા
છે. તેમનું આયુષ્ય મોટું છે.
પર્યાય હોતો જ નથી–એમ જ્ઞાની કહેતા નથી. દરેક વસ્તુમાં પોતાનો પર્યાય તો હોય
જ. રાગાદિ વિકારી પર્યાય કે કેવળજ્ઞાનાદિ નિર્મળ પર્યાય આત્મામાં જ થાય છે;
પણ સમ્યગ્દર્શનના વિષયભૂત ત્રિકાળી દ્રવ્યસ્વભાવને બતાવવા માટે ક્ષણિક
પર્યાયને ગૌણ કરવામાં આવે છે. પોતાના પર્યાયમાં સંસારદુઃખ છે એમ જેને ભાસે.
તેનો ભય લાગે અને તેનાથી છૂટવા માગે તે જીવ પોતાના ચૈતન્યસ્વભાવને સમજે.
પણ જે પોતાના પર્યાયને જ સ્વીકારતો નથી, પોતાની પર્યાયમાં દુઃખ છે તેને
જાણતો નથી તે જીવ ચૈતન્યસ્વભાવને સમજવાનો પ્રયત્ન શા માટે કરે?
દશાએ તેરમી ભૂમિકાએ ત્રીસ વરસ સુધી વિચર્યા, ત્યાર પછી ચાર અઘાતિ કર્મ–વેદનીય, આયુષ્ય, નામ અને
ઉદ્યાનને વિષે ભગવાન આજે નિર્વાણ પામ્યા. ભગવાનને કેવળજ્ઞાન તો ત્રીસ વર્ષ
પહેલાંં થયું હતું અને નિર્વાણ આજે દિવાળીને દિવસે પામ્યા; શાસ્ત્રની રીતે કારતક
વદ ચૌદસની પાછલી રાત્રે અને કારતક વદ અમાસની સવારે નિર્વાણ પામ્યા,
અત્યારે અહીંની રીતે આસો વદી ચૌદસની પાછલી રાત્રે અને આજે આસો વદી
અમાસને પરોઢિયે નિર્વાણ પામ્યા. ચૌદમી ભૂમિકાએ
અકંપ થાય છે. પછી શરીર છૂટે છે અને ભગવાનનો આત્મા મુક્ત થાય છે,
સ્વભાવ છે તેથી ઉપર સિદ્ધક્ષેત્રે જાય છે. આનંદદશા, પૂર્ણાનંદ મુક્તદશા તો અહીં જ પ્રગટ થઈ હતી પરંતુ પ્રદેશનું
કંપન ટળી જતાં, અકંપ થઈને દેહ છૂટી જતાં તે પૂર્ણાનંદ મહાવીર ભગવાન આજે દેહમુક્ત થાય છે. જીવન્મુક્ત
ભગવાન આજે દેહમુક્ત થયા. પાવાપુરીનું જે ક્ષેત્ર છે ત્યાંથી સમશ્રેણીએ ઉપર સિદ્ધક્ષેત્રે મહાવીર પરમાત્મા
બિરાજે છે. એકલો આત્મા દેહથી તદ્ન છૂટો થઈ જવો તેનું નામ મુક્તિ, પોતાનો જ્ઞાન–આનંદમૂર્તિ સ્વભાવ રહી
જવો અને બીજું બધું છૂટી જવું તેનું નામ મુક્તિ. ભગવાન કાર્મણશરીરથી છૂટી મોક્ષ પધાર્યાને આજે ૨૪૭૦ મું
વર્ષ બેસે છે. ભગવાન મહાવીરનો વિરહ પડતાં ભક્તોને પ્રશસ્ત રાગને લઈને આંખમાંથી ચોધારા આંસુ ચાલ્યા
જાય છે અને કહે છે કે અરે! આજે ભરતનો સૂર્ય અસ્ત થયો. પરંતુ ભગવાન મહાવીરનો
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
છે એમ વિચારી સ્વભાવનું ભાન કરી વિભાવ પરિણામને સ્વરૂપ સ્થિરતાવડે તોડું–એમ વીર્ય ઉપાડવાનો
આજનો દિવસ છે.
પૂર્ણાનંદ, સહજાનંદ સ્વભાવમાં રહેવું તેનું નામ મુક્તિ છે.
જીવો થવાના છે. આ પાંચમો આરો એકવીસ હજાર વરસનો છે, તેમાંથી હજુ તો અઢી હજાર વરસ ગયા અને
સાડા અઢાર હજાર વરસ બાકી રહ્યા છે. તે એકવીસ હજાર વરસ પૂરા થશે ત્યારે એટલે કે પાંચમા આરાના છેડે
ચાર જીવો એકાવતારી થશે. –સાધુ, અર્જિકા, શ્રાવક અને શ્રાવિકા તે ચાર જીવો એક દેવનો ભવ કરી ત્યાર પછી
મનુષ્ય થઈ ત્યાંથી મુક્ત થશે.
એકાવતારીપણામાં કાંઈ ફેર નથી.
પ્રતિષ્ઠા કરી અપૂર્વ ઉપકાર કર્યો છે. તે વાત જેમ છે તેમ લોકોને બેસવી કઠણ પડે તેમ છે. શ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવે આ
સમયસારશાસ્ત્ર સર્વોત્કૃષ્ટ યોગથી સમજાવ્યું છે, આ શાસ્ત્રમાં કેવળજ્ઞાન ભર્યું છે.
સ્વભાવ પંડિતે–બેરિસ્ટરે અને વિજ્ઞાનીએ જાણ્યો છે. બંને એમ જાણે છે કે અગ્નિને અડવાથી ઊનું લાગે; તે
અગ્નિના ઊનાપણા સંબંધીના બંનેના જ્ઞાનમાં કાંઈ ફેર નથી. બાળક પણ ઊનું લાગવાથી ફરીને અગ્નિને
અડવા ન જાય તેમ મોટા પણ અગ્નિને અડવા ન જાય. મોટા એમ કથન કરે કે અગ્નિ પ્રકાશવાળી છે, અગ્નિ
ઊની છે, વગેરે કથન કરે, અને બાળક વિશેષ કથન ન કરી શકે, એ રીતે કથનમાં ફેર પડે, પણ બાળકના
અનુભવમાં અને મોટાના અનુભવમાં કાંઈ ફેર ન પડે.
છે. કેવળી અને ચોથા ગુણસ્થાનની પ્રતીતિમાં કાંઈ ફેર નથી. સ્વભાવની પ્રતીતિ જેવી કેવળજ્ઞાનીને છે તેવી જ
સ્વભાવની પ્રતીતિ ચોથા ગુણસ્થાનવાળા ગૃહસ્થાશ્રમમાં રાજ્ય કરતા હોય–લડાઈમાં ઊભા હોય તેવા અવ્રતી
સમકીતિને પણ હોય છે. સ્વભાવની પ્રતીતિમાં બંનેમાં કાંઈ ફેર નથી. એક પણ રાગનો અંશ તે મારું સ્વરૂપ
નથી તેવી પ્રતીતિ ચોથા ગુણસ્થાનવાળા સમકીતિને હોવા છતાં, તે દયામાં, દાનમાં, પૂજામાં, ભક્તિમાં જોડાય
ખરા; અને શુભભાવમાં જોડાય છતાં તે અવ્રતી સમકીતિની, કેવળજ્ઞાનીની અને સિદ્ધની સ્વભાવની પ્રતીતિ એક
જ સરખી છે, તે પ્રતીતિમાં જરાપણ ફેર નથી; પરંતુ જ્ઞાન અને ચારિત્રમાં ફેર છે.
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
પુરુષાર્થની નબળાઈને લઈને આ ભાવો થાય છે, પણ તે મારો સ્વભાવ નથી. પોતાનો સ્વભાવ ન માન્યો તેથી
તે શુભાશુભભાવને પોતાનું કર્તવ્ય ન માન્યું, કર્તવ્ય તો પોતાના સ્વરૂપમાં ઠરી જવું તે જ તેણે માન્યું છે. તેથી
તેનો પુરુષાર્થ પણ તે જ જાતનો થાય છે, અને જ્યારે જ્યારે તે અવ્રતી સમ્યગ્દ્રષ્ટિ સ્વરૂપમાં ઠરી જાય છે ત્યારે
તે સિદ્ધ જેવો અંશે અનુભવ કરે છે.
છે. જેવું એકાવતારીપણું પંચમ આરાના શરૂઆતના ચૌદ પૂર્વધારી મુનિઓને હતું તેવું જ એકાવતારીપણું પંચમ
આરાના છેડાના જીવોને પણ થશે. તે જીવો પણ આત્માનું ભાન કરીને સ્થિરતાના જોરની ભાવનાથી એક ભવે
મુક્તિ લેશે. એ રીતે બંનેના મુક્તિના ફળમાં કાંઈ ફેર નથી. શરૂઆત અને છેડો બંને સરખાં થઈ ગયાં; જ્ઞાનની
ન્યૂનાધિકતા છે છતાં પણ મુક્તિના ફળમાં કાંઈ ફેર નથી, શ્રદ્ધા અને મુક્તિના ફળમાં બંનેમાં કાંઈ આંતરો નથી.
૨૧ હજાર વર્ષો સુધી લાખો કરોડોમાં કોઈ કોઈ જીવો આત્મભાન કરીને આ શાસનમાં એકાવતારી થયા કરશે,
તેમ ભગવાન મહાવીરદેવ કહી ગયા છે. સમકીતિ જીવ અને કેવળજ્ઞાની બંને શ્રદ્ધામાં સરખાં, અને પ્રભુ પછીનાં
સંતમુનિ અને છેડા સુધીના સમકીતિ જીવ એકાવતારીપણું પામે તે મુક્તિના ફળમાં બંને સરખાં. પહેલી શ્રદ્ધા અને
બીજો મુક્તિના ફળનો છેડો–બંને સરખાં થઈ ગયાં. શરૂઆત અને મુક્તિનું ફળ બંને સરખાં થઈ ગયાં.
અત્યારે કેમ ન થઈ શકે? નાની બાલિકા પણ આત્મભાન કરી
શકે; બધાનો આત્મા ત્રણ લોકનો નાથ છે, એમાં કાંઈ ફેર નથી.
શરીરમાં ફેર છે. તે બાલિકા પણ, આ જેવું પરથી નિરાળું
આત્માનું સ્વરૂપ કહેવાય છે તેવી શ્રદ્ધા કરી શકે છે. પંચમ
આરાના છેડે આત્મભાન કરી શકે છે, તો અત્યારે તો જરૂર કરી
શકાય એમ છે.
નથી એટલે અત્યારે પૂર્ણ વીતરાગતા થઈ શકતી નથી. તેમાં પોતાના પુરુષાર્થની નબળાઈનું કારણ છે; ઊંધુંં
વીર્ય પૂર્વે પોતે જ નાંખ્યું છે, તેથી સવળું કરતાં વાર લાગે છે માટે પોતાનું જ કારણ છે.
ભડકો કર્યો એટલે તેમાંથી કેવળજ્ઞાનનો આખો ભડકો અવશ્ય પ્રગટ થશે. પોતાના સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપનું ભાન
કરીને સમજે કે મારા પુરુષાર્થની ખામીએ એક બે ભવ છે. પોતાની ખામી સમજે છે તેથી પુરુષાર્થ જગાડી જરૂર
કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરશે.
ન બંધાય. તેવા પુણ્યની પણ તત્ત્વ શ્રદ્ધાવાળાને ઈચ્છા નથી. તે શ્રદ્ધાના જોરે પુણ્યને તોડી કેવળજ્ઞાન અવશ્ય
લેવાનો.
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
થાય, ગુલાંટ ખાય અને સવળો પડે તો ક્ષણમાં કેવળ પામે, એમ સવળેથી લે ને! કાલનો કઠિયારો આજે કેવળજ્ઞાન
પામ્યો અને દેવોએ આવીને મહોત્સવ કર્યો એવા દાખલા અનંતા કાળમાં અનંતા બન્યા છે. કાલનો ચોર આજે ધર્મી
થઈ જાય, સવળો પડે તો ક્ષણમાં કેવળ પામે. માટે એમ ન સમજવું કે કાલનો પાપી આજે ધર્મી ન થઈ શકે.
આરાધકપણું એને હાથ છે; તે કરશે ત્યારે તેનાથી જ થશે. તું તારું આરાધકપણું કર. તારું આરાધકપણું તારાથી છે.
ગાયા તે પોતાના સ્વરૂપને પ્રગટ કરવા માટે છે. તેવા સ્વરૂપને સમજે તો અત્યારે પણ એકાવતારીપણું પ્રગટ
કરી શકાય છે.
કોઈને એમ થાય કે આવું ઝીણું સમજવામાં શું ફાયદો છે? તો તેને કહે છે કે હે ભાઈ! આત્મા પોતે
પુણ્ય–પાપની સ્થૂળ વાતો તો અનંતવાર સાંભળી છે, ને તેમાં ધર્મ માન્યો છે, પરંતુ શરીરથી જુદો અને પુણ્ય–
પાપથી પાર પોતાનો સૂક્ષ્મ આત્મસ્વભાવ કેવો છે તે કદી જાણ્યો નથી, તેથી જ જીવ સંસારમાં રખડે છે. જ્ઞાનનો
સ્વભાવ બધાયને જાણવાનો છે. રૂપી પદાર્થોને જાણનારો પોતે અરૂપી છે અને અરૂપી પદાર્થોને જાણનારો પણ
પોતે અરૂપી છે. જો અરૂપી આત્મસ્વભાવનો મહિમા કરીને હોંશથી–રુચિથી સમજવા માગે તો જરૂર સમજાય
તેવો જ આત્મસ્વભાવ છે. ‘ન સમજી શકાય’ એવો આત્મસ્વભાવ નથી. પોતાના શુદ્ધ આત્મસ્વભાવને
સમજવો
પ્રત્યે કેટલી ઉદાસીનતા વર્તતી હોય! જેને પોતાના આત્મહિતની દરકાર હોય તે જીવ જગતના લોકોથી પોતાના
માન–અપમાનને જુએ નહિ; જગતના લોકો મને શું કહેશે એની દરકાર તેને હોય નહિ. અહો, કોના માન ને
કોના અપમાન? પોતાના ત્રિકાળ સ્વભાવનું જ બહુમાન કરીને કેવળજ્ઞાન અને સિદ્ધદશા પ્રગટે એના જેવું માન
કયું? અને સ્વભાવનો વિરોધ કરીને નીચ ગતિમાં જાય એના જેવું અપમાન કયું? જે જીવના સંબંધમાં શ્રી
તીર્થંકરદેવના મુખથી કે સંતોના મુખથી એમ આવ્યું કે ‘આ જીવ ભવ્ય છે, આ જીવ પાત્ર છે, આ જીવ
મોક્ષગામી છે,’ તો એના જેવું માન જગતમાં બીજું કોઈ નથી; અને જે જીવના સંબંધમાં એમ આવ્યું કે ‘આ
જીવ અપાત્ર છે, આ જીવ અભવ્ય છે’ તો એના જેવું અપમાન ત્રણ જગતમાં કોઈ નથી. ભગવાનની
દિવ્યવાણીમાં જે જીવનો સ્વીકાર થયો તેને જગતના લોકોના માનની જરૂર નથી; અને ભગવાનની વાણીમાં
જેનો નકાર થયો તે જીવને જગતના અપમાનની શું જરૂર છે? અર્થાત્ જગતના લોકો ભલે તેને માન આપતા
હોય પણ પરમાર્થમાં તો તે અપમાનિત જ છે. ખરેખર કોઈ બીજો પોતાનું માન કે અપમાન કરી શકતો નથી. જે
જીવે પોતાના પવિત્ર સ્વભાવનો આદર કરીને સમ્યગ્દર્શનાદિ પવિત્ર ગુણો પ્રગટ કર્યા તે જીવે પોતાનું સાચું
બહુમાન કર્યું છે, ને ભગવાનની વાણીમાં પણ તેનો સ્વીકાર છે. અને જે જીવે પોતાના પવિત્ર સ્વભાવનો
અનાદર કરીને, ક્ષણિક માન–અપમાનના વિકારી ભાવોને પોતાનું સ્વરૂપ માન્યું તે જીવે પોતે જ પોતાનું
અપમાન કર્યું છે, મિથ્યાત્વને લીધે તે જીવ અનંત સંસારમાં રખડે છે.
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
चउगइ दुक्ख विणास यरु कहहु पसाएँ सो वि ।।
અનાદિકાળથી સંસારમાં ભટકી રહ્યો છે.
भट्ट पहायर णिसुणि तुहुँ अप्पा तिविहु कहेवि।।
અવશ્ય સમજી જવાનો છે. આ રીતે ગુરુ–શિષ્યના ભાવની સંધિ છે.
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
તેમને વિકલ્પ ઊઠતાં મૂળ ગાથામાં પ્રભાકરભટ્ટનું નામ લખાઈ ગયું છે; શિષ્યની સમજવાની ખાસ પાત્રતા
વગર આચાર્યદેવના શ્રીમુખથી તેનું નામ આવે નહિ.
સાંભળીને પછી સર્વ પ્રકારે ધ્યાવવા યોગ્ય એવા શુદ્ધાત્માનું સ્વરૂપ પૂછતા હતા; અને તેના ઉત્તરમાં શ્રીભગવાને
કહ્યું હતું કે આત્મસ્વભાવના જ્ઞાન સિવાય આ જગતમાં બીજું કાંઈ ઉત્તમ નથી. પોતાનો જે શુદ્ધાત્મસ્વભાવ છે
તેનું જ્ઞાન તે જ સર્વનો સાર છે. શુદ્ધાત્મસ્વભાવનું જ્ઞાન કહેતાં તેમાં દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર ત્રણે આવી જાય છે.
પૂર્વે ભરતચક્રવર્તી વગેરે મહાન શ્રોતાઓ થયા તેમાંથી ભરતચક્રવર્તીએ શ્રીઋષભદેવભગવાને આ પ્રશ્ન પૂછયો
હતો. સગરચક્રવર્તીએ શ્રીઅજિતનાથને, રામચંદ્રજીએ દેશભૂષણ, કુલભૂષણ તથા સકલભૂષણ કેવળીને,
પાંડવોએ શ્રીનેમિનાથભગવાનને અને શ્રેણીક રાજાએ શ્રીમહાવીર સ્વામીને એ જ પ્રશ્ન પૂછયો હતો.
એ શ્રોતાઓ કેવા હતા? તેઓને ભેદાભેદરત્નત્રયની ભાવના પ્રિય હતી, અને સંસારના દુઃખથી તેઓ ભયભીત
હતા. તે ભવ્યજીવોએ ભગવાનને પૂછયું તે વખતે ભગવાને જે પ્રકારે આત્મસ્વરૂપ કહ્યું હતું તેવું જ હું પણ
જિનવાણી અનુસાર તને કહું છું. જેમ પૂર્વે મહાપુરુષોએ આ શુદ્ધાત્માનું સ્વરૂપ પૂછયું હતું તેમ હે પ્રભાકર
ભટ્ટ! તેં પણ તે જ સ્વરૂપ પૂછયું છે. ને જેમ તે પુરુષો શુદ્ધાત્મસ્વરૂપ પામી ગયા હતા તેમ તું પણ શુદ્ધાત્માને
પામી જઈશ. –એમ અહીં માંગળિક કર્યું છે. દરેક મુમુક્ષુ શ્રોતાજનોએ પોતે જ પ્રભાકરભટ્ટ સમાન છે–એમ
સમજીને, પ્રભાકરભટ્ટની જેમ પોતે પણ શુદ્ધાત્મસ્વરૂપ સમજવાની જિજ્ઞાસા કરીને શ્રવણ કરવું જોઈએ.
બહિરાત્મા, અંતરાત્મા ને પરમાત્મા એમ ત્રણ પ્રકારના આત્માનું સ્વરૂપ સમજવાનું પ્રયોજન એ છે કે પૂર્ણ
પરમાત્મસ્વભાવની ઓળખાણ વડે અંતરાત્મદશા પ્રગટ કરવી, ને બહિરાત્મદશા છોડવી. બહિરાત્મપણું સર્વથા
હેય છે; પરમાત્મપણું ઉપાદેયરૂપ છે અને અંતરાત્મપણું તેનું સાધન છે.
પરમાત્મપ્રકાશમાં ચિદાનંદ પરમાત્મા કેવો છે તેનું સ્વરૂપ કહે છે. શિષ્યે કોઈ વ્રત–પચખ્ખાણની માગણી નથી
કરી. પણ સીધી ચિદાનંદપરમાત્મસ્વરૂપની જ માગણી કરી છે. શિષ્યની પાત્રતા છે તેથી ગાથામાં પણ તેનું નામ
આવી ગયું છે. ગાથામાં ખાસ તેનું નામ લઈને આચાર્યદેવે કહ્યું છે કે–હે પ્રભાકરભટ્ટ, તું નિશ્ચયપૂર્વક સાંભળ!
કેવળજ્ઞાન ન થાય ત્યાં સુધી બંને પ્રકાર સાથે હોય છે, નિત્યમુક્ત અબંધસ્વરૂપ હું છું–એવી શ્રદ્ધા તે સમ્યગ્દર્શન
છે, સ્વસંવેદન જ્ઞાન તે સમ્યગ્જ્ઞાન છે, અને તેમાં વીતરાગ–નિર્વિકલ્પ સ્થિરતા તે સમ્યક્ચારિત્ર છે, એ ત્રણે
આત્માના જ આશ્રયે છે, તેથી તે નિશ્ચય અભેદરત્નત્રય છે; તેમાં કોઈ પણ પરની અપેક્ષા નથી; અને એ
રત્નત્રયની એકતા જ મોક્ષનું કારણ છે.
વિકલ્પ, આગમનું જ્ઞાન અને સંયમભાવનો વિકલ્પ એ વ્યવહારરત્નત્રય છે અર્થાત્ ભેદ રત્નત્રય છે. ભેદરહિત
અભેદસ્વભાવને ગણ્યો હોય ત્યારે જ આ ભેદરૂપ વ્યવહાર હોય છે. નિશ્ચયરત્નત્રય જ ખરેખર મોક્ષનું કારણ છે,
વ્યવહારરત્નત્રયને મોક્ષનું કારણ ઉપચારથી કહેવાય છે. સાધકજીવને તે વ્યવહારરત્નત્રયરૂપ રાગનો નિષેધ વર્તે
છે, તેથી સ્વભાવના આશ્રયે તે રાગનો અલ્પકાળે અભાવ કરીને રત્નત્રયની પૂર્ણતા કરીને પરમાત્મદશા પ્રગટ
કરશે. એ રીતે ખરેખર તો વ્યવહારરત્નત્રયરૂપ રાગનો અભાવ થઈને પરમાત્મદશા થાય છે; પણ સાધકદશામાં
નિશ્ચયરત્નત્રયની સાથે વ્યવહારરત્નત્રય પણ હોય છે, તેથી ઉપચારથી તેને પણ મોક્ષમાર્ગ
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
मुणि सण्णाणें णाणमउ जो परमप्प सहाउ।।
પરિપૂર્ણ સ્વભાવ છું. એ પરિપૂર્ણ પરમાત્મસ્વભાવ જ ધ્યાન કરવા યોગ્ય છે.
રાગવાળું સ્વસંવેદન જ્ઞાન પણ હોય છે. જ્ઞાનીઓને શબ્દ, રૂપ, રસ વગેરે પરદ્રવ્યોને જાણતી વખતે પણ
સ્વસંવેદન જ્ઞાન તો હોય છે, પણ તે રાગરહિત નથી. શુદ્ધાત્માના આશ્રયે જે રાગરહિત સ્વસંવેદન જ્ઞાન થાય તે
જ વીતરાગી સ્વસંવેદન જ્ઞાન છે. પરના લક્ષે જ્ઞાન થાય તે રાગવાળું છે, તેમાં આત્માની શાંતિનું વિશેષ વેદન
નથી. રાગના અવલંબન વગર જેટલું સ્વરૂપસંવેદન થયું તેટલું વીતરાગીવેદન છે. એવું અંશે વીતરાગી
આત્માશ્રિત સ્વસંવેદનજ્ઞાન ચોથા ગુણસ્થાને ગૃહસ્થને પણ હોય છે, પરંતુ ત્યાં રાગ વર્તતો હોવાથી તેને
વીતરાગી સંવેદન કહ્યું નથી; જેટલું રાગરહિત સ્વસંવેદન થયું છે તેટલું તો સ્વસંવેદન સર્વ પ્રસંગે તેને વર્તે જ છે,
પણ ત્યાં હજી વિશેષ રાગરહિત સ્વસંવેદન નથી. સાતમાં ગુણસ્થાને બુદ્ધિપૂર્વકનો રાગ ટાળીને ઘણું વિશેષ
રાગરહિત સ્વસંવેદન હોય છે, તેને વીતરાગી સંવેદન જાણવું. ચોથા ગુણસ્થાનવાળાને પણ જેટલું સ્વસંવેદન છે
તેટલું તો રાગરહિત જ છે, પણ ત્યાં હજી વિશેષ રાગ ટળ્યો નથી. ચોથા–પાંચમાં ને છઠ્ઠા ગુણસ્થાને સ્વસંવેદન
જ્ઞાન હોવા છતાં તે ભૂમિકામાં રાગ પણ હોય છે, માટે ત્યાં સરાગસ્વસંવેદન જ્ઞાન કહેવાય છે. અને બુદ્ધિપૂર્વકનો
રાગ વિકલ્પ તોડીને સ્વરૂપ સંવેદન જ્યારે વર્તતું હોય ત્યારે વીતરાગી નિર્વિકલ્પ સ્વસંવેદનજ્ઞાન કહેવાય છે,
તેની મુખ્યતા સાતમા ગુણ સ્થાનથી છે. ક્યારેક ક્યારેક ચોથા–પાંચમા ગુણસ્થાને પણ બુદ્ધિપૂર્વકનો રાગ તૂટીને
નિર્વિકલ્પ અનુભવ થાય છે.
અંતરાત્મદશા–સાધકદશા પ્રગટે છે તે દશા ચોથા ગુણસ્થાનથી શરૂ થઈને બારમા ગુણસ્થાન સુધી હોય છે.
ગુણસ્થાન અનુસાર સ્વસંવેદન વધતું જાય છે અને કષાય ટળતો જાય છે; તે અહીં બતાવે છે.
સમ્યગ્જ્ઞાન તો છે પણ હજી ત્રણ કષાય ચોકડી બાકી છે તેથી વ્રતાદિભાવ પ્રગટ્યા નથી. રાગરહિત
લીનતાવડે અકષાયી શાંતિનું વેદન થાય તે વ્રત છે, તે પાંચમું ગુણસ્થાન છે. વ્રતનું પ્રયોજન કાંઈ કષાયની મંદતા
નથી, કષાયની મંદતા તો અભવ્ય પણ કરે છે; મંદકષાયને જ જે વ્રત તપનું પ્રયોજન માને છે તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે;
વ્રતાદિનો જે વિકલ્પ આવે તેને, સ્વરૂપની શાંતિના
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
સમ્યગ્દ્રષ્ટિને એવી માન્યતા નથી કે હું વ્રતાદિના વિકલ્પ કરું તો અકષાય ભાવ પ્રગટે, પરંતુ સ્વરૂપની લીનતાથી
અકષાયદશા પ્રગટે છે. આવી ભાવના હોવા છતાં વ્રતાદિનો શુભવિકલ્પ ઊઠે છે; પણ તેની ભાવના નથી;
સ્વરૂપની શાંતિમાં આગળ વધવાની ભાવના છે ત્યાં વ્રતાદિનો વિકલ્પ થઈ જાય છે, તેને વ્યવહાર કહેવાય છે. તે
વ્યવહારનય વચ્ચે આવ્યા વિના રહેતો નથી, પણ જ્ઞાનીને તેનો ખેદ છે. જ્યાં વ્રતાદિના શુભવિકલ્પની પણ હોંશ
નથી તો પછી વિષય ભોગ વગેરેની અશુભ લાગણીની હોંશ તો જ્ઞાનીને હોય જ કેમ?
તેનું પ્રયોજન સ્થિરતાને ટકાવી રાખવાનું છે. પરમાર્થે તો શુદ્ધસ્વભાવના આશ્રયે જ સ્થિરતા ટકી રહે છે. પણ
દ્રષ્ટિપૂર્વકનો જે શુભ વિકલ્પ છે તે અશુભથી બચાવે છે એ અપેક્ષાએ તેને પણ સ્થિરતાનું કારણ ઉપચારથી કહ્યું
છે, સમ્યગ્દર્શનનું સ્વરૂપ પણ ઓળખ્યું ન હોય તે વ્રતાદિને ક્યાંથી ઓળખે? ચોથા–પાંચમા ગુણસ્થાનનો અને
મુનિદશાનો માર્ગ પણ જેણે યથાર્થ જાણ્યો ન હોય તેને તેવી દશા ક્યાંથી હોય?
ચોકડીનો અભાવ થયો છે તેથી ત્યાં વિશેષ સ્વસંવેદન જ્ઞાન છે. છતાં ત્યાં મુનિદશા જેટલી આત્મશાંતિ નથી.
આપણે રાગ કરવો જોઈએ” એમ માનનાર તો મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. ઘણી સ્વરૂપસ્થિરતા પ્રગટી છે પણ હજી
વીતરાગસંયમદશા નથી અને સહેજ વિકલ્પ વર્તે છે તેનું નામ સરાગસંયમ છે. સરાગસંયમમાં જે રાગનો ભાગ
છે તેનો મુનિને આદર નથી. ચોથા–પાંચમા ગુણસ્થાન પછી, પહેલાંં તો સાતમું ગુણસ્થાન આવે છે અને પછી
છઠ્ઠું આવે છે.
વીતરાગતા પ્રગટી નથી તેથી ઉપયોગ સહજે બળે છે, ત્યાં સંજવલન કષાય બાકી છે. વંદ્ય–વંદકનો કે આહાર–
વિહારનો વિકલ્પ નથી, ‘હું આત્મા છું, કે હું મુનિ છું’ એવો વિકલ્પ પણ નથી, શુદ્ધ ચૈતન્યનો ભિન્ન અનુભવ
જ વર્તે છે. છઠ્ઠું ગુણસ્થાન અલ્પકાળ રહે છે, પછી તરત સાતમું આવે છે. વારંવાર છઠ્ઠું–સાતમું ગુણસ્થાન
આવ્યા જ કરે એવી મુનિદશા છે. ઘણા વર્ષો છઠ્ઠું ગુણસ્થાન રહે પણ સાતમું ન આવે–એવું મુનિદશાનું સ્વરૂપ
જ નથી. ‘વ્યવહારે છઠ્ઠું ગુણસ્થાન છે. પણ સાતમું આવતું નથી’ એમ હોય શકે જ નહિ. ગુણસ્થાનમાં નિશ્ચય–
વ્યવહાર શું? ગુણસ્થાન પોતે જ વ્યવહાર છે. વ્યવહારથી છઠ્ઠું ગુણસ્થાન છે ને નિશ્ચયથી ચોથું છે–એમ બે
પ્રકાર ગુણસ્થાનમાં હોય શકે જ નહિ.
ગુણસ્થાનની વાત કરવી હોય ત્યારે ‘વ્યવહારથી ચોથું–પાંચમું ગુણસ્થાન છે તે નિશ્ચયથી પહેલું છે’ –એમ
કહેવાય નહિ, કેમકે ગુણસ્થાન તો કરણાનુયોગનો વિષય છે, અને તે પોતે જ વ્યવહાર છે; –જ્યાં સાતમા
ગુણસ્થાનને યોગ્ય નિર્વિકલ્પ અનુભવદશા વારંવાર ન આવતી હોય ત્યાં છઠ્ઠું ગુણસ્થાન કે મુનિદશા હોય જ ન
શકે. સાતમા ગુણસ્થાને ઘણું સ્વસંવેદન જ્ઞાન વધી ગયું છે.