PDF/HTML Page 1 of 23
single page version
PDF/HTML Page 2 of 23
single page version
ચાર આના
આચાર્યદેવ કહે છે કે હે ભાઈ! તું આવા શુદ્ધ જીવતત્ત્વની શ્રદ્ધા
કર. ‘હું રાગી છું–હું દ્વેષી છું, હું વિકારનો કર્તા છું, હું જડની
ક્રિયાનો કર્તા છું’ એવી અશુદ્ધાત્માની શ્રદ્ધા તો તેં અનાદિકાળથી
કરી છે અને એ મિથ્યાશ્રદ્ધાને લીધે જ તું સંસારમાં રખડી રહ્યો
છે. માટે હવે, એ વિકાર હું નહિ પણ ‘પરમ શુદ્ધ આત્મા તે જ હું’
એવી શુદ્ધાત્માની શ્રદ્ધા કર, તો તારા આત્મામાં શુદ્ધભાવ પ્રગટે
અને તારું અવિનાશી કલ્યાણ થાય.
PDF/HTML Page 3 of 23
single page version
આ માસિકમાં તત્ત્વજ્ઞાનને લગતા વિષયો જ લેવામાં આવે છે; અને તેમાં મુખ્યપણે પરમ પૂજ્ય
જિનબિંબપ્રતિષ્ઠાનો પંચકલ્યાણિક મહોત્સવ થયો હતો, અને સનાતન જૈનધર્મના સિદ્ધાંત પ્રમાણે જિનબિંબની
પ્રતિષ્ઠા થઈ હતી. તે પ્રસંગે પૂ. ગુરુદેવશ્રીનો વિહાર સૌરાષ્ટ્રમાં અનેક સ્થળે થયો હતો. જે જે સ્થળોએ તેઓ
પધાર્યા હતા ત્યાંના મુમુક્ષુઓએ ભવ્ય સત્કાર કરીને તેમની અમૃતમય વાણીનો અપૂર્વ લાભ લીધો હતો. વિહાર
દરમિયાન મુખ્યત: શ્રીપદ્મનંદી પચીસીમાંથી અને શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીની મોક્ષમાળામાંથી પ્રવચનો થતા હતા.
ગામડાનાં અભણ લોકો પણ સમજી શકે તેવી સરળ ભાષામાં ‘આત્માની સમજણ’ ઉપર તે વ્યાખ્યાનો થયા
હતા. તે વ્યાખ્યાનો આ માસિકમાં છપાતાં જાય છે.
સંખ્યામાં ઘણા રસપૂર્વક તેનો લાભ લીધો હતો. રાજકોટમાં કેટલાક વ્યાખ્યાનો મશીન દ્વારા રેકર્ડમાં ઉતારી
લેવામાં આવ્યા છે, તે વ્યાખ્યાનો ગઈ સાલના ધાર્મિક ઉત્સવ દરમિયાન મુંબઈ લઈ જઈને ત્યાંના મુમુક્ષુમંડળને
સંભળાવ્યા હતા. તે સાંભળતાં મુંબઈના મુમુક્ષુઓને પૂ. ગુરુદેવશ્રીના સાક્ષાત્ પ્રવચનો જેવો લાભ મળ્યો હતો.
બ્રહ્મચર્ય પ્રતિજ્ઞા, પૂ. ગુરુદેવશ્રીનો વિહ વીંછિયામાં પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ, રાજકોટમાં ધર્મ પ્રભાવના અને લાઠીમાં
પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ–એ પ્રસંગો મુખ્ય છે; ઉપરાંત ગઈ સાલ દરમિયાન પૂ. ગુરુદેવશ્રી પાસે ૨૭ ભાઈઓએ સજોડે
આજીવન બ્રહ્મચર્ય પ્રતિજ્ઞા અંગીકાર કરી છે.
પ્રવચનસારની શરૂઆતના મંગલાચરણમાં ‘
થી૮૨ ગાથામાં ‘જીવ ધર્મ કઈ રીતે પામી શકે? અને તેના મોહનો ક્ષય કઈ વિધિથી થાય?’ તેનો વિશિષ્ટ ઉપાય
આચાર્યભગવાને બતાવ્યો છે. તે ગાથાઓ ઉપર પ્રવચનો દ્વારા અપૂર્વ સ્પષ્ટીકરણ થયું છે. એ પ્રવચનો
આત્મધર્મ માસિકના અંક ૨૯, ૩૦, ૩૧, પ૮, પ૯ અને ૬૨માં આવી ગયા છે, તે તરફ મુમુક્ષુઓનું ખાસ ધ્યાન
ખેંચીએ છીએ.
જ્ઞાનથી બહાર (–જણાયા વગરનું) કાંઈ પણ હોઈ શકે નહિ–એ વાત સ્પષ્ટ કરીને, સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં સર્વ દ્રવ્યો–
ગુણો અને તેના અનાદિ અનંત પર્યાયો એક સમયમાં યુગપત જણાય છે–એ વાત સિદ્ધ કરી છે. અને એ સિદ્ધ
થતાં, દરેક દ્રવ્યના અનાદિ અનંત પર્યાયો ક્રમબદ્ધ જ થાય છે–એવું વસ્તુ સ્વરૂપ સ્વયમેવ સિદ્ધ થાય છે. એટલે
સર્વ પદાર્થોમાં ત્રણ કાળના ક્રમબદ્ધ પર્યાયો જેમ થાય, તેમાં કાંઈ ફેરફાર કે રાગ દ્વેષ કરવાનો જીવનો સ્વભાવ
નથી પણ જેમ થાય તેમ જાણી લેવાનો જ્ઞાયક સ્વભાવ છે;
PDF/HTML Page 4 of 23
single page version
કરીને, પર તરફના વલણવાળી પર્યાયબુદ્ધિ છોડવી જોઈએ, –જેથી શાશ્વત સુખના ઉપાયભૂત અપૂર્વ સમ્યગ્દર્શન
પ્રગટ થાય.
સ્પષ્ટીકરણ અહીં કરવામાં આવે છે.
(૨) અનંત ધર્માત્મક વસ્તુઓને તેમના દ્રવ્ય, અનંત ગુણો તથા ત્રિકાલિક પર્યાયો (જેમાં અપેક્ષિત
(૪) જૈનધર્મ અને
(પ) અનેકાંતવાદ.
–ઉપરની પાંચે બાબતોના જ્ઞાનને અવિનાભાવ સંબંધ છે: જે જીવને આ વિષયોમાંથી એકનું પણ ખરું
જ્ઞાન ભૂલવાળું હોય તો તેનું પાંચે વિષયો સંબંધી જ્ઞાન ખોટું જ હોય છે.
૧. વસ્તુનું યથાર્થ સ્વરૂપ
આ જગતમાં જેટલી વસ્તુઓ છે તેના જીવ અને અજીવ એવા બે ભેદ પડે છે. જો વસ્તુને કોઈ પણ રીતે
માગે
પોતાનું પ્રયોજનભૂત કાર્ય કરી શકે. કોઈ વસ્તુને કે તેના ગુણ–પર્યાયને પરાશ્રય
પર્યાયોને યથાર્થ સ્વરૂપે ન જાણે, અથવા તેમાંથી કોઈને પરાશ્રયે
અન્યથારૂપે માને તે જીવનું જ્ઞાન અજ્ઞાનરૂપે પરિણમે છે. જીવને કે અજીવને તેની અવસ્થામાં પરાશ્રય
(૨) દરેક ગુણના અનાદિ અનંત પર્યાયનો પિંડ તે ગુણ છે.
–જૈન સિદ્ધાંતદર્પણ પૃ. ૩૯ તથા પ૬
ઉપર પ્રમાણે દ્રવ્ય અને ગુણની વ્યાખ્યા હોવાથી, દ્રવ્ય–ગુણને સ્વતંત્ર સ્વાશ્રિત કબૂલ કરતાં અનાદિ
તે પરાશ્રય માને છે. પર તેને આશ્રય આપતાં નથી અને જીવ પરાશ્રય હોવાની માન્યતા છોડતો નથી, તેથી જ
તેને મિથ્યાત્વ અને દુઃખ થાય છે.
PDF/HTML Page 5 of 23
single page version
PDF/HTML Page 6 of 23
single page version
PDF/HTML Page 7 of 23
single page version
જાણતાં તન્મયપણે જાણે છે માટે સ્વને જાણવું તેને નિશ્ચય કહ્યો છે.
નથી, એટલું બતાવવા માટે ‘વ્યવહારનયે પરને જાણે છે’ એમ કહ્યું છે. ત્યાં આચાર્યદેવ કહે છે કે– ‘
सोऽपि निश्चय एवेति। ’
ગા. ૪૮–૪૯માં કહ્યું છે કે સર્વને નહિ જાણનાર એકને પણ જાણતો નથી અને એકને નહિ જાણનાર સર્વને પણ
જાણતો નથી. માટે જેઓ આત્માને ‘આત્મજ્ઞ’ માને પણ પરજ્ઞ (સર્વજ્ઞ) ન માને તેઓ આત્માની સ્વપર
પ્રકાશક શક્તિને જ સ્વીકારતા નથી. તેથી કેવળી ભગવાનનો આત્મા પોતાને જ જાણે, પરને ન જાણે–એમ
માનવાથી મહા દૂષણ આવે. આ સંબંધમાં પં. શ્રી દીપચંદજી શાહે ચિદ્દવિલાસ (પૃ. ૧૪ તથા ૧૭) માં ઘણો
પ્રકાશનમાં નિશ્ચળ વ્યાપ્ય–વ્યાપકવડે લીન થયેલો અખંડ પ્રકાશ છે; પરનું પ્રકાશન તો છે પરંતુ વ્યાપકરૂપ
એકતા નથી, તેથી ઉપચાર સંજ્ઞા થઈ. વસ્તુરૂપ શક્તિ ઉપચાર નથી.” ... ...“જો જ્ઞાન કેવળ સ્વસંવેદ જ
(અર્થાત્ માત્ર પોતાને જ જાણનાર) છે, તે સ્વ પર પ્રકાશક નથી,–તો મહાદુષણ થાય. સ્વપદની સ્થાપના પરના
સ્થાપનથી છે. પરની સ્થાપનાની અપેક્ષા દૂર કરવામાં આવે તો સ્વનું સ્થાપન પણ સિદ્ધ થતું નથી. માટે સ્વ–પર
પ્રકાશક શક્તિ માનવાથી સર્વ સિદ્ધિ છે, આમાં કાંઈ સંદેહ નથી.”
એમ માનનારાઓ કેવળી ભગવાનને દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન હોવાનું માનતા નથી.
ક્યાંથી ઝીલે? માટે કેવળી ભગવાનને અપેક્ષિત ધર્મોનું જ્ઞાન ન માનવું તે દેખીતી રીતે જ મિથ્યા છે. જો
અપેક્ષિત ધર્મોને કેવળી ભગવાન ન જાણતા હોય તો તે અલ્પજ્ઞ ઠરે. ગણધરો અને શ્રુતકેવળીઓનું જ્ઞાન કેવળી
ભગવાનના જ્ઞાનના અનંતમાં ભાગે છે, છતાં તે ગણધરાદિ છદ્મસ્થ જીવો અપેક્ષિત ધર્મોને જાણે, અને તેમના
પરમગુરુ શ્રી કેવળી ભગવાન અપેક્ષિત ધર્મોને ન જાણે–એ માન્યતા તદ્ન મિથ્યા છે.
તેમાં અપેક્ષિત ધર્મો પણ આવી જાય છે. આ બાબતમાં શ્રી અમૃતચંદ્ર આચાર્યદેવે સમયસારના બીજા કળશમાં
ખુલાસો કર્યો છે. (જુઓ, સમયસાર કલશ બીજો તથા તેનો ભાવાર્થ: પૃ. ૩૪) આજે કેટલાક ઉપદેશકો પણ કહે
છે કે આત્મામાં સર્વજ્ઞ શક્તિ છે કે નહિ–તે નક્કી કરવાની ચર્ચા કે ઝંઝટમાં પડવું નહિ, આપણે તો રાગ–દ્વેષ
ટાળવાનું કામ છેને! પણ એ માન્યતા મોટું અજ્ઞાન છે. સર્વજ્ઞના નિર્ણય વગર મિથ્યાત્વ કે રાગદ્વેષ ટળે જ નહીં.
સર્વજ્ઞદેવનો નિર્ણય તે મોહક્ષયનો ઉપાય છે; એમ જણાવતાં ભગવાનશ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવ પ્રવચનસારની ૮૦ મી
ગાથામાં કહે છે કે–
सो जाणदि अप्पाणं मोहो खलु जादि तस्स लयं।।
PDF/HTML Page 8 of 23
single page version
આત્માનો પરિપૂર્ણ જ્ઞાનસ્વભાવ જ જો જીવ નક્કી ન કરે તો તેને આત્માની સાચી શ્રદ્ધા પણ શી રીતે થાય? અને
તેના વગર મિથ્યાત્વ પણ ટળે નહીં, ને મિથ્યાત્વ ટળ્યા વિના રાગ–દ્વેષ ટળી શકે નહીં. માટે દરેક જિજ્ઞાસુ જીવોએ
પ્રથમ જ આત્માની સંપૂર્ણ સર્વજ્ઞ શક્તિનો યથાર્થ નિર્ણય અવશ્ય કરવો જોઈએ. સર્વજ્ઞનો યથાર્થ નિર્ણય કરતાં
જગતના મોટા ભાગના વિદ્વાનો અને ત્યાગીઓ પણ ‘સર્વજ્ઞ’ નું સ્વરૂપ સમજવામાં જે ભ્રમણા કરી રહ્યા છે તેનું
અયથાર્થપણું જણાયા વિના રહેશે નહીં.
ત્યાં તે જ્ઞાનમાં શું ન જણાય? બધું જ જણાય છે. જો પૂરા જ્ઞેયોને ન જાણે તો પૂરું જ્ઞાન જ સિદ્ધ થતું નથી.
જગતના બધા પદાર્થોનો પ્રમેય સ્વભાવ છે, તેથી પૂરું જ્ઞાન પ્રગટી જતા બધાંય પદાર્થો સ્વયમેવ તે જ્ઞાનમાં
જણાય છે, તેથી ‘આ જ્ઞેયોને જાણવું પ્રયોજનભૂત છે ને આ અપ્રયોજનભૂત છે’ એવું તેમને છે જ નહીં.
આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ પૂરો ખીલી ગયો ત્યાં તેમાં કીડીમંકોડા વગેરે બધુંય સ્વયમેવ જણાય છે. જગતના જ્ઞેય
પદાર્થો હોય તે પૂરા જ્ઞાનમાં ન જણાય–એ કેમ બની શકે?
વિશિષ્ટ તત્ત્વવિચાર હોતો નથી. ‘વિચારક’ તો અલ્પજ્ઞ હોઈ શકે. જેને હજી કાંઈક જાણવું બાકી હોય તે જ વિચારક
હોઈ શકે. વિચાર તે શ્રુતજ્ઞાનનો પ્રકાર છે; ભગવાનને વિશિષ્ટ તત્ત્વવિચારક કહેવા તે તો ભગવાનની સર્વજ્ઞતાનો
નકાર કરીને તેમને અલ્પજ્ઞ માનવા બરાબર છે. એ માન્યતા તદ્ન મિથ્યાત્વ છે. ભગવાન તો સર્વજ્ઞ છે, તેમને કાંઈ
નવું જાણવાનું કે નવો નિર્ણય કરવાનું બાકી રહ્યું નથી. તેથી તેમને વિચાર કરવાનું રહ્યું જ નથી.
આત્માનું જ સર્વજ્ઞસ્વરૂપ અથવા તો જ્ઞાયકસ્વરૂપ છે.
વસ્તુસ્વરૂપને પણ માનતો નથી.
પ્રવચનસારની ૮૦ મી ગાથામાં ભગવાનશ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવ કહે છે કે જે જીવ અર્હંત ભગવાનને
ભગવાન એક સમયમાં જગતના બધા પદાર્થોનું સ્વરૂપ સંપૂર્ણપણે જાણે છે; તેમનું જ્ઞાન સત્ય અને સંપૂર્ણ
હોવાથી સર્વ વસ્તુના સ્વરૂપને જેમ છે તેમ જાણે છે. ત્રણકાળમાં જે સમયે જે પર્યાય થવાના છે તેને તે જ પ્રમાણે
નિશ્ચિતપણે જાણે છે; કેમકે જેવા જ્ઞેયો હોય તેવા તેને પરિપૂર્ણ જાણી લેવાનો જ્ઞાનનો સ્વભાવ છે. જો જ્ઞેય હોય
તેનાથી વિપરીતપણે જાણે તો જ્ઞાન વિપરીત ઠરે અને જો સર્વજ્ઞેયોને ન જાણે તો જ્ઞાન અપૂર્ણ હોય.
હોય ત્યારે તે જ થાય છે. છએ દ્રવ્યોમાં જે પરિણામો થાય છે તે સર્વે પોતપોતાના અવસરમાં સ્વરૂપથી ઉત્પન્ન
અને પૂર્વરૂપથી વિનષ્ટ છે. દ્રવ્યને વિષે પોતપોતાના અવસરોમાં પ્રકાશતા સમસ્ત પરિણામોમાં પછી પછીના
અવસરોએ પછી પછીના પરિણામો પ્રગટ થાય
PDF/HTML Page 9 of 23
single page version
કોઈ દ્રવ્ય આડા અવળા પર્યાયોમાં પરિણમતું નથી. દ્રવ્યના પર્યાયોના ક્રમને ફેરવવા તીર્થંકર, ઈન્દ્ર, નરેન્દ્ર વગેરે કોઈ
સમર્થ નથી. વસ્તુમાં ત્રણકાળના પર્યાયો જે પ્રકારે ક્રમબદ્ધ છે તે પ્રમાણે કેવળજ્ઞાનીના જ્ઞાનમાં તે જણાય છે.
વગર સર્વજ્ઞતા જ સિદ્ધ થઈ શકશે નહિ.
ભવિષ્યના ક્રમબદ્ધપર્યાયોને જાણવાનું સામર્થ્ય છે. જો તે જ્ઞાનમાં જણાયા પ્રમાણે જ વસ્તુમાં ક્રમબદ્ધપર્યાયો ન
થાય, ને તેમાં જરાપણ ફેરફાર થાય તો તે જ્ઞાન મિથ્યા જ ઠરે. પાંચ જ્ઞાનના સામર્થ્ય બાબત શાસ્ત્રોમાં કથન
આવે છે તે અહીં કહેવામાં આવે છે.
સ્વરૂપ વર્ણવતાં એક અષ્ટાંગ નિમિત્તત્તાબુદ્ધિ કહેવામાં આવી છે. તેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે–
૨. પૃથ્વીની કઠોરતા, કોમળતા, ચીકાશ કે લૂખાશ દેખી, વિચાર કરી અગર પૂર્વાદિક દિશામાં સૂત્ર પડતાં
૪. અક્ષર–અનક્ષરરૂપ તથા શુભ–અશુભને સાંભળી ઈષ્ટાનિષ્ટ ફળનું જાણવું તે સ્વર નિમિત્તજ્ઞાન છે.
પ. મસ્તક, મુખ, ડોક વગેરે ઠેકાણે તલ, મુસલ, લાખ ઈત્યાદિ લક્ષણ દેખીને ત્રિકાળ સંબંધી હિત–
દિશામાં ગમન ઈત્યાદિ કરે–એવું સ્વપ્ન તે અશુભ સ્વપ્ન છે; તેના દર્શનથી આગામી કાળમાં જીવનમરણ, સુખ
દુઃખાદિનું જ્ઞાન થવું તે સ્વપ્નનિમિત્તજ્ઞાન છે.
(–જુઓ, મોક્ષશાસ્ત્ર ગુજરાતી ટીકા. પૃ. ૩૩પ–૬ આવૃત્તિ પહેલી)
હવે જો દ્રવ્યના પર્યાયો ક્રમબદ્ધ ન થતા હોય,
PDF/HTML Page 10 of 23
single page version
નિમિત્તત્તાબુદ્ધિ તે મતિ–શ્રુતજ્ઞાન છે એટલે મતિ–શ્રુતજ્ઞાનનો જ અભાવ ઠરશે.
અતીત અને અનાગતકાળના પર્યાયોને વર્તમાનમાં કઈ રીતે જાણી શકે? અવધિજ્ઞાને જે રીતે જાણ્યું તે જ રીતે
જો પદાર્થોની ક્રમબદ્ધ અવસ્થા ન થાય તો અવધિજ્ઞાન જ સિદ્ધ થઈ શકશે નહીં. સ્વભાવપર્યાય હો કે
વિભાવપર્યાય હો, તે બધા ક્રમબદ્ધ જ થાય છે.
એવા સર્વ પ્રકારના પદાર્થોને પણ તે જ્ઞાન જાણે છે. કાળ અપેક્ષાએ આ જ્ઞાન જઘન્યપણે સાત–આઠ ભવ
આગલા–પાછલા જાણે, અને ઉત્કૃષ્ટપણે અસંખ્યાત ભવ આગલા–પાછલા જાણે. ભવિષ્યના જીવિત–મરણ,
લાભ–અલાભ, વગેરે જો નિશ્ચિત ન હોય તો જ્ઞાન તેને ક્યાંથી જાણે?
પૂર્ણ જ્ઞાન છે ને તેમાં સંપૂર્ણ જ્ઞેયો જણાય છે. લોકાલોક કરતાં પણ અનંતગણા જ્ઞેયો હોય તો તેને પણ જાણી લે
એવું દિવ્ય સામર્થ્ય કેવળજ્ઞાનમાં છે.
જ્ઞાયકભાવનો નિર્ણય આવે છે, અને જ્ઞાયકભાવનો નિર્ણય તે જ સમ્યક્ પુરુષાર્થ છે. જીવના યથાર્થ પુરુષાર્થ વગર આ
નિર્ણય થઈ શકતો નથી. જીવ જ્યારે આવો નિર્ણય કરે ત્યારે તેને પર પદાર્થોમાં કાંઈ પણ ફેરફાર કરવાની મિથ્યાબુદ્ધિ
રહેતી નથી; વિશ્વના બધા પદાર્થો તેના સ્વભાવ પ્રમાણે ક્રમબદ્ધ જ થાય છે એટલે હું તેમાં કાંઈ પણ ફેરફાર કરી શકતો
જ નથી આવો પોતાના જ્ઞાનમાં નિર્ણય થતાં, ‘પર પદાર્થોનું શું થાય છે?’ તે તરફ લક્ષ કરવાનું રહેતું નથી, એટલે તેનો
પુરુષાર્થ પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવ તરફ જ વળે છે. અને પોતામાં પણ, પર્યાયબુદ્ધિ ટળીને દ્રવ્યદ્રષ્ટિ થાય છે. “જો બધું જ
નિયમબદ્ધ–ક્રમસર થાય છે, અને જીવ તેમાં કાંઈ જ ફેરફાર કરી શકતો નથી, તો જીવનો પુરુષાર્થ રહેતો નથી” એમ
માનનારને, ક્રમબદ્ધપર્યાયોને જાણનાર જે પોતાનો જ્ઞાયકસ્વભાવ છે તેની પ્રતીતિ નથી. બધા પદાર્થોમાં ક્રમબદ્ધ
પરિણમન થાય છે તેનો હું જાણનાર છું–એવો જે જ્ઞાયકભાવ તે જ પરમ પુરુષાર્થ છે. પરમાં કોઈ ફેરફાર કરી શકે એવો
આત્માનો પુરુષાર્થ છે જ નહીં.
છૂટીને સ્વભાવ તરફ જેમને વળવું નથી એવા જીવોને ઉપર્યુક્ત વસ્તુસ્વભાવની વાત સાંભળતાં એમ થઈ જાય છે
કે– ‘અરેરે! શું આત્મા કોઈનું કાંઈ જ ન કરી શકે? આત્મા પરમાં કાંઈ ફેરફાર ન કરી શકે? –તો તો આત્મા પુરુષાર્થ
રહિત, નિરુદ્યમી અને નિષ્ક્રિય થઈ જશે!’ એવા જીવોને પરપદાર્થનું કરવાનો અહંકાર કરવો–તે જ પુરુષાર્થ ભાસે
છે, પણ તે અહંકારરહિત વીતરાગી જ્ઞાયકભાવ પ્રગટ કરવો–તે પરમ પુરુષાર્થ છે–એમ તેઓ જાણતા નથી. જીવનો
પુરુષાર્થ પોતામાં જ હોય, પણ પરમાં તે કાંઈ જ કરી શકે નહીં. આવું જેને ભાન નથી તે જીવોની દ્રષ્ટિ પર તરફથી,
નિમિત્ત તરફથી; શરીરની ક્રિયા તરફથી, કર્મના ઉદય તરફથી, વ્યવહાર તરફથી, પુણ્ય તરફથી કે પર્યાય તરફથી કદી
ખસતી નથી અને જ્ઞાનસ્વભાવીની સ્વદ્રવ્ય તરફ તેમની દ્રષ્ટિ વળતી નથી; એ રીતે તેમને વસ્તુસ્વ–
PDF/HTML Page 11 of 23
single page version
જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત નથી. ક્રમબદ્ધપર્યાયની પ્રતીતમાં જ ખરું જ્ઞાન અને ખરો પુરુષાર્થ છે, એ પ્રતીત વગર
પરની પટલાઈ છૂટે નહિ ને સ્વભાવમાં જ્ઞાન ઠરે નહીં એટલે અજ્ઞાન ટળે નહીં.
સમાજવ્યવસ્થા સરખી નથી માટે જીવો દુઃખી છે, સમાજના કાર્યો અને સમાજની વ્યવસ્થામાં ફેરફાર કરવો તે
આપણા પુરુષાર્થના હાથમાં છે.” –જો વસ્તુના ક્રમબદ્ધપર્યાયની યથાર્થ પ્રતીત થાય તો એ બધી મિથ્યા
ભ્રમણાઓ દૂર થઈ જાય.
વર્તમાન પર્યાયમાં જે જ્ઞાન–પુરુષાર્થનું કાર્ય થઈ રહ્યું છે તેને જ જે ન માને તેને યથાર્થ વસ્તુસ્વભાવના જ્ઞાનનો
પુરુષાર્થ ક્યાંથી થાય? અને તે વસ્તુસ્વભાવને કઈ રીતે સમજે? –કદી પણ સમજે નહીં.
વિકાર ઉપર જીત મળેવે છે, તેથી તે જીતનારા શુદ્ધપર્યાયને ‘જૈનધર્મ’ કહેવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે ‘જૈનધર્મ’
એ ભાવવાચક કથન છે, કોઈ સંપ્રદાય, વાડો, સંઘ કે સમાજસૂચક તે નથી. જે આત્મા પોતામાં શુદ્ધપર્યાય પ્રગટ
કરીને વિકાર ઉપર જીત મેળવે તે પોતે ‘જૈનધર્મી’ છે.
છે તેમજ (૪) તેને પોતામાં શુદ્ધપર્યાયરૂપ જૈનધર્મ પ્રગટે છે. જગતના બધા પદાર્થો ઉપરથી તેમજ પોતાના
ક્ષણિક પર્યાયો ઉપરથી દ્રષ્ટિ ખસીને, પોતાના ત્રિકાળ ધ્રુવ ચૈતન્ય નિજાનંદ સ્વભાવનો આશ્રય કરીને તેમાં
બીજા પ્રકારો કે પેટા ભેદો હોઈ શકે નહીં. પર્યાયની હીનાધિકતા હોય તો પણ ધર્મ તો ત્રણે કાળે એક જ પ્રકારનો
છે. છતાં જૈનધર્મના નામે જે ભેદો પ્રવર્તે છે તે ખરેખર જૈનધર્મ નથી પણ અજ્ઞાનના ઘોર વાદળોનો પ્રતાપ છે.
આમ છતાં આવા આ કાળમાં પણ, મુમુક્ષુઓનાં મહત્ભાગ્ય છે કે પરમકૃપાળુ સદ્ગુરુદેવશ્રીના પરમ સત્ય
ધર્મોપદેશનો અપૂર્વ લાભ નિરંતર મળી રહ્યો છે. અને એ પરમ સત્ય ધર્મને સમજવાની રુચિવાળા વિરલા
જિજ્ઞાસુ જીવો. પણ આજે દિનદિન વધતા જાય છે.
તેનું નામ ખરેખર અનેકાંત છે. નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંનેને જાણીને નિશ્ચય તરફ ઢળવાથી જ અનેકાંત થાય છે. ‘આત્મા
નિશ્ચયથી પરનો કર્તા નથી, ને વ્યવહારથી પરનો કર્તા છે, નિશ્ચયથી આત્મા શુદ્ધ, રાગરહિત છે અને વ્યવહારથી
–એ પ્રમાણે બંને નયોને જાણીને, જો નિશ્ચયનયના વિષયભૂત પરમાર્થ સ્વભાવ તરફ ન ઢળે તો અનેકાંત થતું નથી.
પર્યાયનો આશ્રય છોડીને ત્રિકાળી ધ્રુવ દ્રવ્યનો આશ્રય કરવો, તેમાં જ દ્રવ્યપર્યાયની અભેદતા છે, તે જ અનેકાંત (–
પ્રમાણ) છે. અને એ રીતે પોતાના અભેદસ્વભાવ તરફ વળીને અનેકાંત પ્રગટ કર્યા વિના (૧) ‘વસ્તુના સ્વરૂપનો,
(૨) આત્માના સર્વજ્ઞ સ્વભાવનો, (૩) ક્રમબદ્ધ પર્યાયનો કે (૪) જૈનધર્મનો યથાર્થ નિર્ણય થતો નથી.
PDF/HTML Page 12 of 23
single page version
કર્યા કરે છે. માટે મુમુક્ષુ જીવોએ સત્સમાગમે બધાં પડખાં બરાબર વિચારી, પરીક્ષા કરીને, સત્ય–અસત્યનો
યથાર્થ નિર્ણય કરવો. અને આ લેખમાં જણાવેલ (૧) વસ્તુસ્વરૂપ (૨) આત્માનો સર્વજ્ઞ સ્વભાવ (૩)
ક્રમબદ્ધપર્યાય (૪) જૈનધર્મ અને (પ) અનેકાંતવાદ–આ પાંચે ખાસ જરૂરી વિષયોનો અવશ્ય નિર્ણય કરવો કેમ
કે એના નિશ્ચય વિના કદી આત્મકલ્યાણ થતું નથી.
થાય, અને જગતના પદાર્થોનું તથા આત્માના ધર્મનું સાચું સ્વરૂપ શું છે તે લોકો જાણે, અને તેઓ ધર્મનું સ્વરૂપ
પામે–એ જ આ ‘આત્મધર્મ’ માસિકનો હેતુ છે; તેથી યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપ બતાવનાર લેખો જ તેમાં આપવામાં
આવે છે. તેમાં કોઈ પણ વ્યક્તિની નિંદા કે અંગત ટીકા બિલકુલ કરવામાં આવતી નથી. માત્ર સત્ય સ્વરૂપ શું છે
અને અસત્ય શું છે તેનું વિવેચન કારણો સહિત યુક્તિ અને આગમ વગેરેના આધારે આપવામાં આવે છે.
જો કે પૂ ગુરુદેવશ્રીના મુખથી નિરંતર જે વ્યાખ્યાનો થાય છે તેનો અંશમાત્ર જ છે, તો પણ તેટલામાં ‘ગાગરમાં
સાગર’ ની જેમ ઘણું તત્ત્વ ભરેલું હોય છે. માટે અન્ય છાપાંઓની જેમ આ પત્રને નહિ વાંચતા, તેના દરેક
વાક્યના ભાવ સમજીને વાંચવાની ખાસ ભલામણ છે.
તૂલનાશક્તિથી વાંચીને અભ્યાસ કરે તો તેમની ધર્મ પ્રત્યેની સૂગ ટળી જઈને પરમ સત્ય ધર્મની રુચિ થયા
વિના રહે નહીં. માટે તેવા ભાઈઓને આ પત્રનો અભ્યાસ કરવાની નમ્ર સૂચના છે.
કલ્પિત મત નથી, પણ વસ્તુનું સ્વરૂપ જેમ છે તેમ તે બતાવે છે એટલે જૈનધર્મ વસ્તુસ્વભાવ છે. વસ્તુસ્વરૂપના
અભ્યાસ વગર કોઈ સુખી થવા માગતું હોય, તો તે અશક્ય છે.
કે ધર્મનો અભ્યાસ તો નવરા વૃદ્ધ લોકો માટે છે; અને આપણું કામ તો જગતમાં આગળ વધીને ધનની પ્રાપ્તિ શી
રીતે થાય, અને આપણા દેશની ધનસંપત્તિ શી રીતે વધે–તેના ઉપાયો કરવાનું છે, –એમ માનીને તે સંબંધી વાતો
અને ચર્ચાઓ કર્યા કરે છે. એટલે ધર્મ તો જાણે કે નકામી વસ્તુ હોય અને તેના વગર જ સુખી થઈ શકાતું હોય–
એમ તેમને લાગે છે. તેમની એ માન્યતા અને વિચારો કેટલા જુઠ્ઠા અને અહંકાર ભરેલા છે તે આ પત્ર બતાવે
છે. ધર્મનો અભ્યાસ માત્ર નવરા કે વૃદ્ધનું કાર્ય નથી પણ ધર્મ તો દરેકે દરેક જીવનું કર્તવ્ય છે. જે કોઈ જીવ સુખી
થવા માંગતા હોય તે દરેકનું–પછી ભલે તે વૃદ્ધ હો કે બાળક હો, પુરુષ હો કે સ્ત્રી હો, ભણેલ હો કે અભણ હો,
કરોડપતિ હો કે નિર્ધન હો તે દરેકનું એ જ કર્તવ્ય છે, એમ આ પત્ર સચોટ રીતે સાબિત કરે છે અને સાથે સાથે
એ પણ બરાબર સમજાવે છે કે ધર્મ એ આત્માની ચીજ છે, તેથી તેની શરૂઆત પણ આત્મામાંથી જ થાય છે.
કોઈ બાહ્યક્રિયાઓ વડે તેની શરૂઆત થતી નથી માટે સર્વે યુવકો પણ આ માસિક
PDF/HTML Page 13 of 23
single page version
બાકી રહી જતું સૌથી મોટું કર્તવ્ય તેમને સમજાશે.
છે, અને સર્વ સ્થળે ધતિંગ જ ચાલે છે’ –એ પણ મહાન ભૂલ છે. આ કાળે પણ સત્યધર્મનો સર્વથા લોપ નથી
થયો, માટે ધીરજથી સત્ય–અસત્યની પરીક્ષા કરતાં શીખવું જોઈએ. માટે સર્વ લોકો આ ‘આત્મધર્મ’ પત્રનો
અભ્યાસ નિયમિતપણે એક વર્ષ સુધી રાખે અને સત્ય–અસત્યની પરીક્ષા કરે, એવી તેમના પ્રત્યે નમ્ર સૂચના છે.
પત્રના ગ્રાહકો વધવાની જરૂર છે. આત્મધર્મના દરેક ગ્રાહકો તથા વાંચકોએ, તેમજ ધર્મ–પ્રેમી ભાઈ–બેનોએ તે
માટે પ્રયાસ કરવાની જરૂર છે. દરેક ગ્રાહકો તેમજ વાંચકોની ફરજ છે કે તેમણે આ પત્રના ફેલાવા માટે બને
કોઈ જીવ તેના રહસ્યને પામી શકે નહીં, એથી શાસ્ત્રોમાં દેશનાલબ્ધિનું વર્ણન આવે છે,... શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીના
શબ્દોમાં કહીએ તો ‘પાવે નહિ ગુરુગમ વિના, એહી અનાદિ સ્થિત’ –અનાદિથી એવી જ વસ્તુસ્થિતિ છે કે
ગુરુગમ વગર એટલે કે દેશનાલબ્ધિ વગર કોઈ જીવ ધર્મ પામી શકે નહીં. અને એ દેશનાલબ્ધિ માત્ર શાસ્ત્ર
વગેરેના વાંચનથી કે અજ્ઞાનીના ઉપદેશથી કોઈ જીવ પામી શકે નહીં. પણ જ્ઞાની પુરુષના ઉપદેશનું સીધું શ્રવણ
કરે તો જ દેશનાલબ્ધિ પામે. માટે ધર્મના અભિલાષી જીવોએ એકવાર તો અવશ્ય સત્સમાગમ કરીને સદ્ગુરુગમે
દેશનાલબ્ધિ પ્રાપ્ત કરવી જોઈએ. પોતાની મેળે શાસ્ત્રવાંચન કરવાથી વર્ષો સુધી જે કાર્ય નહિ થાય તે કાર્ય
વિશેષ સ્પષ્ટ સમજવા માટે પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રીની અમૃતવાણીનું સીધે સીધું પાન કરવા આગ્રહભરી ભલામણ છે.
જ્ઞાની પુરુષના શ્રીમુખથી આધ્યાત્મિક ઉપદેશનું સાક્ષાત્ શ્રવણ કરવું તે જ આત્માર્થીઓને કલ્યાણનું મુખ્ય કારણ
છે. એક વખત તો સતની રુચિપૂર્વક ચૈતન્યમૂર્તિ જ્ઞાની પુરુષ પાસેથી અવશ્ય શ્રવણ કરવું જોઈએ. એમ કરવાથી
જ આત્મામાં સતનું પરિણમન થાય છે.
કરી પોતાને પોતારૂપ, પરને પરરૂપ તથા આસ્રવાદિને આસ્રવાદિરૂપ શ્રદ્ધાન કરતો નથી. કદાપિ મુખથી યથાવત્
દેશનાલબ્ધિ છે. દેશનાલબ્ધિ જ્ઞાનીના ઉપદેશથી થાય છે, અજ્ઞાનીના ઉપદેશથી કદાપિ થતી નથી. છતાં કેટલાક
જીવો આજે એમ કહે છે કે અજ્ઞાનીના ઉપદેશથી પણ દેશનાલબ્ધિ થઈ જાય. તેમ કહેનારાઓએ ધર્મના સાચા
નિમિત્તને પણ જાણ્યું નથી.
PDF/HTML Page 14 of 23
single page version
પ્રાપ્ત થઈ ન હોય અને તેના સંસ્કાર ન હોય તેવા જીવો કદી પણ દ્રવ્યલિંગીના ઉપદેશથી સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થઈ શકે જ
નહીં. આમ વસ્તુસ્થિતિ હોવા છતાં અજ્ઞાનીના ઉપદેશથી પણ જેઓ દેશનાલબ્ધિ અને સમ્યગ્દર્શન થવાનું માને
છે તેઓ ધર્મના સત્ય નિમિત્તનો નિષેધ કરનારા છે. ધર્મમાં સત્પુરુષનો ઉપદેશ જ નિમિત્તરૂપ હોય–એવો જે
એમ બરાબર સમજીને સત્સમાગમે સ્વભાવ સમજવાનો પ્રયત્ન કરવો.
આત્મધર્મના ગ્રાહકોને ખાસ લાભો નીચે મુજબ મળશે.
(૨) અંકની પૃષ્ટ સંખ્યા ૧૬ ને બદલે ૨૦ રહેશે.
(૩) અધિક માસ હોવાથી ૧૨ ને બદલે ૧૩ અંક મળશે.
વર્ષ દરમિયાન તેના ૨પ૦૦ ગ્રાહકો થઈ જાય તેવી અમારી ઉમેદ છે.
એવી ભાવના સાથે, આ લેખ સમાપ્ત કરુ છું.
નથી, કેમ કે બધા તત્ત્વોમાં એક શુદ્ધ
આત્મતત્ત્વ જ ઉપાદેય છે. આત્મતત્ત્વની વાત
પોતાના ઘરની છે કેમકે પોતે જ આત્મતત્ત્વ છે;
તેને ઓળખવાથી જ ધર્મ થાય છે. ભલે ઓછી
કરીને સમજવા માગે તો જરૂર સમજાય, એવું
વસ્તુ સ્વરૂપ છે.
નહિ પણ અંતરમાં જ્ઞાનની ક્રિયાથી સમજાય.
સાચા જ્ઞાન વડે આત્મા ઓળખાય. સાચા જ્ઞાન
સિવાય બીજો કોઈ ઉપાય કરવાથી આત્મા
સમજાય નહિ. જેવું સત્ય સ્વરૂપ છે તેવું પોતાના
બીજી રીતે માનવાથી સત્ પ્રગટે નહિ. અજ્ઞાની
જીવો અસત્યને સત્ય માનીને તેનું સેવન કરે
તેથી કાંઈ તેમને સત્ય ધર્મ પ્રગટે નહિ અને જે
સત્ય સ્વરૂપ છે તે વિપરીત થઈ જાય નહિ.
મહારાજશ્રી વિહારમાં હોય ત્યાં સુધી સોનગઢ જવું નહિ. તેમજ પુસ્તક વેચાણ વિભાગ પણ બંધ રહેશે. તો છ
માસ સુધી ટપાલથી પુસ્તકો મંગાવવા નહિ કે પુસ્તક મંગાવવા પૈસા સોનગઢ મોકલવા નહિ.
PDF/HTML Page 15 of 23
single page version
થાય એ માન્યતા તો દૂર કરી દીધી, અંતરમાં દયા ભક્તિ વગેરે પુણ્ય ભાવથી મુક્તિ થાય–એવી માન્યતાને પણ
મોક્ષમાર્ગમાંથી દૂર જ કરી. અને હવે તો ‘હું ચેતનાવડે આત્માને ચેતું છું’ એવા ભેદના વિકલ્પને પણ દૂર કરીને
ચેતનાના અભેદ અનુભવની વાત આવી છે; એ જ મોક્ષનો ઉપાય છે. પહેલાંં અજ્ઞાનદશામાં પર લક્ષ કરીને
વિકારને જ અનુભવતો હતો, હવે ચેતના લક્ષણ વડે આત્માને જાણીને શુદ્ધ ચેતના તરફ વળે છે, ભેદના
વિકલ્પને તોડીને ચેતના અભેદ સ્વભાવમાં ઢળે છે અર્થાત્ સ્વભાવમાં અભેદ થતાં ભેદનો વિકલ્પ તૂટી જાય છે.
પોતાના જ્ઞાયક દર્શક સ્વભાવને ઓળખીને તેમાં સ્થિર રહેવું તે જ જ્ઞાતા–દ્રષ્ટાપણું છે. આપણે જ્ઞાતા–દ્રષ્ટા રહીને
પરના કામ કરવાં–એ માન્યતા મિથ્યાદ્રષ્ટિની છે; કેમ કે આત્મા પરનું કરી શકતો જ નથી. જ્ઞાન–દર્શન લક્ષણ વડે
પોતાના સ્વભાવને જાણીને તેમાં ઠરવું તે મોક્ષનો નિકટ ઉપાય છે. નિકટ ઉપાય કેમ કહ્યો? –કેમકે સમ્યગ્દર્શન
જ્ઞાન તે પણ મોક્ષનો ઉપાય છે. પરંતુ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાનપૂર્વક સ્થિરતા તે મોક્ષનો સાક્ષાત ઉપાય છે. તેથી તેને
નિકટ ઉપાય કહ્યો. સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન પછી પણ સ્વરૂપમાં સ્થિરતા વગર મોક્ષ થતો નથી.
અનુભવવો. જો કે ‘હું આવો છું’ એમ ભેદના વિકલ્પ વડે આત્માનો અનુભવ થતો નથી પણ કથનમાં ભેદ
આવ્યા વિના રહેતો નથી.
જ આવે છે પણ તેમાં ભેદ પડતા નથી, જ્ઞાનમાં બધું ભેદીને જણાય છે. આવા જ્ઞાન–દર્શનમય ચેતના તે જ
આત્મા છે એમ ઓળખીને આત્મામાં અભેદ થવું તે મોક્ષનો ઉપાય છે. ભાઈ, તું ચેતનાર છે, જાણવું–દેખવું એ જ
તારું સ્વરૂપ છે અને એ જ સ્વરૂપ ચારિત્રરૂપ પરમાનંદ મુક્ત દશાનો ઉપાય છે.
છેદવા અને સ્વરૂપમાં ઢળવું એ બંને કાંઈ જુદા જુદા નથી, સ્વરૂપમાં ઢળ્યો એટલે બંધભાવ છેદાઈ ગયા. અહીં
આચાર્ય ભગવાન કહે છે કે ભેદના વિકલ્પ તોડીને અભેદ અનુભવવડે જ આત્માનું ગ્રહણ થાય છે. ‘હું દ્રષ્ટા છું,
જ્ઞાતા છું’ એવા અંતરંગ ભેદના વિકલ્પ વડે પણ આત્માનું ગ્રહણ થતું નથી, તો પછી પુણ્ય–પાપની વૃત્તિથી કે
બાહ્ય ક્રિયાથી આત્માનું ગ્રહણ (આત્માનો અનુભવ) કેમ થાય? અને ધર્મી જીવ તેનું કર્તૃત્વ કેમ માને? નજ
માને. પહેલાંં આવું ભાન કરવું જોઈએ. આવા ભાન વગર સાચું ચારિત્ર હોય નહિ ને સાચા ચારિત્ર વગર મોક્ષ
થાય નહિ. આત્માને ઓળખીને તેનું ગ્રહણ કરવું તે જ મોક્ષનો ઉપાય છે.
દેખનાર આત્મામાં લીન થવું તે જ જ્ઞાનનું ચારિત્ર છે, અને તે જ ધર્મ છે.
PDF/HTML Page 16 of 23
single page version
લક્ષણ વડે પોતાના આત્માને પરથી અને પુણ્ય–પાપથી જુદો જાણીને, પોતાના સ્વભાવનું સેવન કરે છે અને
અજ્ઞાનભાવનું અનતું દુઃખ ટાળીને પોતે પોતાના આત્માને સુખી કરે છે, તે જ ધર્મ છે.
ઉત્તર:– નહિ; પ્રતિકૂળ સંયોગ એ કાંઈ દુઃખનું સ્વરૂપ નથી. વળી લાકડી મારવી કે ન મારવાની ક્રિયા પણ
રહે છે, તેના ભાવના કારણે આ જીવને દુઃખ થતું નથી; અને શરીર ઉપર લાકડી પડવાના કારણે પણ એને દુઃખ
થયું નથી. તેને દુઃખ થાય તો તેની પોતાની શરીર ઉપરની મમતાના કારણે જ થાય છે. માટે કોઈ કોઈને દુઃખી કે
સુખી કરી શકતું નથી.
ઉત્તર:– એમ પણ નથી. કેમકે અસાતા કર્મનો ઉદય તો બાહ્ય સંયોગ આપે, પણ તે સંયોગ વખત દુઃખની
પણ મોહભાવથી જ દુઃખ થાય છે. અસાતાના સંયોગ વખતે પણ જો પોતે મોહ વડે દુઃખની કલ્પના ન કરે અને
આત્માને ઓળખીને તેના અનુભવમાં રહે તો દુઃખ થતું નથી. બાહ્ય સંયોગને ફેરવી ન શકાય પણ સંયોગ
તરફના વેદનને ફેરવી શકાય છે.
ભરે છે. પણ સિંહને ગોળી લાગે ત્યાં ગોળી સામે જોતો નથી પણ તે તો ગોળી છોડનાર ઉપર જ તરાપ મારે છે.
તેનો વાંક કાઢે છે. પણ અંદરની મમતા જ દુઃખનું કારણ છે, તે મમતાને તો જાણતો નથી, તેને ટાળતો નથી,
અને કૂતરાના દ્રષ્ટાંતની જેમ શરીરના સંયોગને જ દુઃખનું કારણ માનીને તેને ફેરવવા માગે છે. અને જે જ્ઞાની છે
તે તો પુરુષાર્થમાં સિંહવૃત્તિ જેવા છે, તેઓ કોઈ પણ સંયોગને દુઃખનું કારણ માનતા નથી તેથી તેમને સંયોગ
ફેરવવાની બુદ્ધિ હોતી નથી. પોતાના દોષથી જે રાગાદિ ભાવબંધ છે તે જ દુઃખનું કારણ છે એમ જાણીને, અને તે
રાગાદિથી ભિન્ન પોતાના ચેતન સ્વભાવને ઓળખીને, સ્વભાવના પુરુષાર્થની ઉગ્રતાના જોરે તે રાગાદિને છેદી
નાંખવા માંગે છે. કોઈ પરવસ્તુ આત્માને દુઃખનું કારણ છે જ નહિ. અને એ જ પ્રમાણે દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર વગેરે
કોઈ પણ પર વસ્તુ આત્માને સુખનું કે ધર્મનું કારણ પણ નથી. પોતાના ચૈતન્ય સ્વભાવને જાણીને તેનું ગ્રહણ
“વળી યોગ ગુણની પર્યાય પણ આત્મા પ્રમાણે હોવા છતાં તેમાં મધ્ય રૂચક પ્રદેશ અકંપ રહે છે ને બીજા
PDF/HTML Page 17 of 23
single page version
સ્વભાવને જ દેખું છું. કોઈ પરનો કર્તા નથી, પુણ્યનો કર્તા નથી, હું તો દ્રષ્ટાસ્વરૂપ મારા આત્માને દેખું જ છું.
દેખું છું–એમ કહ્યું. આ દેખવામાં જ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ સમાઈ જાય છે. આ જ આત્મધર્મની
શરૂઆતનો ઉપાય છે.
પુણ્ય પરિણામને ધર્મનું સાધન ન માનવું પણ દ્રષ્ટા સ્વભાવવડે જ દ્રષ્ટા શક્તિ પ્રગટે છે એમ માનવું તે જ ધર્મ છે.
બહારમાં કાંઈ પણ પર વસ્તુ લેવા–દેવાની ક્રિયા આત્મા કરી શકતો જ નથી. અજ્ઞાની લોકો આ વાત કાને પડતાં
ભડકે છે અને કહે છે કે ‘એવું કહેનારા ગાંડાની ઈસ્પિતાલમાં મોકલવા જેવા છે.’ અહો, શું થાય? એ તો એના
પોતાના ભાવની જાહેરાત કરે છે–એના મિથ્યાત્વનું જોર જ એમ પોકારી રહ્યું છે. અરે ભાઈ, આ વાત સમજનારા
સમજે તથા સત્યનો વિરોધ કરશે તેઓ પોતાની જ્ઞાનશક્તિ હારી જઈને ગાંડા થઈને નિગોદમાં જવાના.
(પરમ+અર્થ) પરમ પદાર્થ–ઉત્કૃષ્ટ પદાર્થ; તો આત્મા છે, તેને ઓળખવો
(૨) શરીરની ક્રિયા હું કરી શકું એમ જે માને તે જીવ ધર્મી નથી.
(૩) જડ કર્મોનો ઉદય મને વિકાર કરાવે એમ જે માને તે જીવ ધર્મી નથી.
(૪) આત્માની દશામાં દયા, વ્રત, પૂજા, ભક્તિ વગેરે જે પુણ્ય ભાવ થાય તે મારું સ્વરૂપ છે એમ જે
છે, એમ તમે શ્રદ્ધા કરો.
PDF/HTML Page 18 of 23
single page version
તે જ પરમાર્થ છે. પરંતુ હું પરની સેવા વગેરે કામ કરી શકું એમ માનવું તે પરમાર્થ નથી, પણ એ માન્યતામાં તો
આત્માના પરમાર્થનું ખૂન થાય છે. કોઈ આત્મા પરનાં કામ કરી શકતો જ નથી. ધર્મ સભામાં જૈન પરમાત્મા
સર્વજ્ઞદેવે કહ્યો તે આ ધર્મ! જેવું વસ્તુ સ્વરૂપ છે તેવું જૈન તીર્થંકરોએ જાણીને જાહેર કર્યું તે આ છે, આવું વસ્તુ
ઉત્તર:– વસ્તુનું સત્ય સ્વરૂપ તો આ પ્રમાણે જ છે. સમાજના જીવોને સત્યથી લાભ થાય કે અસત્યથી?
સત્ય વસ્તુ સ્વરૂપ સમજ્યા નથી તેથી જ તેઓ દુઃખી છે, જો સત્ય વસ્તુસ્વરૂપ સમજે તો દુઃખ ટળે અને સુખનો
લાભ થાય. સત્ય સમજ્યા વગર કોઈને લાભ થાય નહિ અને સત્યથી કદી કોઈને નુકશાન થાય નહીં. જે જીવોને
નુકશાન થાય છે તે તેમને પોતાના અસત્ય ભાવનું (–મિથ્યા સમજણથી) જ થાય છે. આ સત્યમાં તો લાભનો
જ ધંધો છે, તેમાં કોઈને નુકશાન છે જ નહિ.
કેમ કે તે જીવને પોતાને વર્તમાનમાં તે રાગને લીધે વીતરાગદશા અટકી છે, જ્યારે સ્વભાવના જોરે તે રાગને
છેદશે ત્યારે વીતરાગતા અને મુક્તિ થશે. માટે તે રાગથી સ્વને લાભ નથી, હવે તે રાગથી પરને પણ લાભ નથી
તે વાત સમજાવવામાં આવે છે. પ્રથમ તો તે રાગના નિમિત્તે જે તીર્થંકર નામકર્મ બંધાયું તેનું ફળ તો તે રાગનો
અભાવ થયા પછી જ આવે છે અર્થાત્ જ્યારે તે રાગ છેદીને કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરે છે ત્યારે જ તે તીર્થંકર નામકર્મ
ઉદયમાં આવે છે ને દિવ્યધ્વનિ છૂટે છે. હવે જ્યાં સુધી દિવ્યધ્વનિ સાંભળનારનું લક્ષ વાણી ઉપર છે ત્યાં સુધી તે
જીવને વિકલ્પ અને રાગની ઉત્પત્તિ થાય છે, જ્યારે વાણીનું લક્ષ છોડીને પોતે પોતાના સ્વ લક્ષે ઠરે ત્યારે જ
સમ્યગ્દર્શનાદિનો લાભ થાય છે. માટે નક્કી થયું કે રાગથી પરને પણ લાભ થતો નથી. પોતાને સ્વ લક્ષે લાભ
થયો ત્યાં ઉપચારથી એમ કહેવાય કે ભગવાનની વાણીથી અપૂર્વ લાભ થયો. અથવા તો ‘ઉદય શ્રી જિનરાજનો,
લાભ થયો નથી, સ્વભાવના આશ્રયે જ લાભ થયો છે.
એવું કાંઈ છે જ નહિ. અત્યારે તો સત્યની સમજણ કરીને હા પાડનારા વધતા જાય છે–એ અપેક્ષાએ કાળ સારો
છે. સત્યની હા પાડનાર વિનયથી નિમિત્તનું બહુમાન કરે છે, પણ પરમાર્થથી તો પોતાને જે સ્વભાવ સમજાયો
તેનું જ બહુમાન કરે છે, ખરેખર કોઈ પરનું બહુમાન કરતા જ નથી.
ઉત્તર:– તીર્થંકરોનો વિનય કહેવો કોને? તીર્થંકર ભગવાન વીતરાગ છે, ખરેખર રાગ વડે તેમનો વિનય
કરીને તેમાં ઠરવું–તે જ તીર્થંકરોનો સાચો વિનય છે. સત્ સમજવાથી વિનય જાય નહિ પણ સત્ સમજવાથી જ
સત્ની ખરી ભક્તિ અને ખરો વિનય થાય છે. પહેલાંં અજ્ઞાનપણે કુદેવાદિ પાસે માથાં ઝુકાવતો; તેને હવે સાચું
સમજતાં વીતરાગ નહિ થાય ત્યાં સુધી વચ્ચે સત્ નિમિત્તોનો વિનય, ભક્તિ ને બહુમાન આવ્યા વગર રહેશે
નહિ; પણ ત્યાં પરમાર્થે પરનું બહુમાન નથી પણ પોતાના ભાવનું જ બહુમાન છે. જ્ઞાનીઓ પોતાના સ્વભાવને
જ સર્વોત્કૃષ્ટ જાણીને તેનો આદર કરે છે. સ્વભાવના આદરમાં તીર્થંકરોનો વિનય સમાઈ જાય છે.
અમિત ફળ દાન દાતારની જેથી ભેટ થઈ તુજ રે...
PDF/HTML Page 19 of 23
single page version
‘તીર્થંકરાદિનું બહુમાન કર્યુ’ એમ ઉપચારથી કહેવાય છે. પરંતુ વિકારને જ જે પોતાનું સ્વરૂપ માને છે તે
પોતાના પવિત્ર નિર્વિકાર સ્વરૂપનો અનાદર કરે છે. અને જે પોતાના પવિત્ર સ્વરૂપનો અનાદર કરે છે તે
અનંતા તીર્થંકરોનો અનાદાર કરે છે; કેમકે ભગવાને જેમ કર્યું અને જેમ કહ્યું તેનાથી તે વિરુદ્ધ કરે છે.
ટળી ગયું–અર્થાત્ નિમિત્ત ઉપરની દ્રષ્ટિ ટળી ગઈ, અને સ્વભાવમાં વળ્યો. હવે જેમ જેમ જ્ઞાતા દ્રષ્ટા
સ્વભાવમાં એકાગ્ર થવા માંડયો તેમ તેમ રાગ–દ્વેષ ઓછા થવા માંડયા. સ્વભાવમાં આવતાં રાગ તૂટવા
માંડયો ને પર્યાયની નિર્મળતા વધવા લાગી, તેનું કારણ કોઈ રાગ કે પરનું અવલંબન નથી પણ અંદરની
ત્રિકાળ ચેતનશક્તિ જ છે. બસ, જેટલો દ્રષ્ટા સ્વભાવમાં એકાગ્ર થયો તેટલો તો રાગ ટળ્યો અને નબળાઈથી
જે અલ્પ રાગ રહ્યો તેનો જાણનાર રહી ગયો. આમાં નિમિત્ત, પુરુષાર્થની નબળાઈ, પર્યાય અને ત્રિકાળી
સ્વભાવ એ ચારે સિદ્ધ થઈ જાય છે પણ તેમાં આશ્રય તો એક ત્રિકાળી સ્વભાવનો જ કરવાનું આવે છે.
આમ બધાય નિમિત્તોમાં લાભ–નુકશાનપણાની તથા રાગ–દ્વેષપણાની માન્યતા છૂટી જતાં વીતરાગી
અભિપ્રાય થયો; ને અનંત નિમિત્તોની દ્રષ્ટિથી પાછો ખસીને પોતાની તરફ જોવા માંડયો.
આધારે પણ રાગ ટળે નહિ. રાગ તે સ્વભાવને મદદગાર નથી કેમકે જેમ જેમ સ્વભાવ તરફ વિશેષ વલણ
થતું જાય છે તેમ તેમ રાગ ટળતો જાય છે, ને નિર્મળદશા થતી જાય છે. તે નિર્મળદશાના આધારે (અર્થાત્ તે
પર્યાયના લક્ષે) પણ રાગાદિ ટળતા નથી. પણ તે પર્યાય સામાન્ય સ્વભાવના આધારે આવે છે, તે
સ્વભાવના આધારે જ રાગાદિ ટળી જાય છે. એ રીતે સામાન્યના આધારે વિશેષ છે ને રાગ–દ્વેષના અભાવે
વિશેષ છે, વિશેષની નિર્મળતામાં સામાન્ય સ્વભાવની આશ્રયની અસ્તિ છે ને રાગ–દ્વેષની નાસ્તિ છે,
એકનો આધાર છે ને બીજાનો અભાવ છે. આ રીતે પર્યાયની નિર્મળતા વધવાનું એટલે કે મોક્ષમાર્ગનું ને
મોક્ષનું કારણ કોઈ નિમિત્તો નથી, રાગ નથી પૂર્વ અવસ્થા નથી પણ ત્રિકાળ સામાન્ય સ્વભાવ જ તેનું કારણ
છે. એટલે મોક્ષાર્થીઓએ સામાન્ય સાથે જ વિશેષને એકમેક કરવાનું રહ્યું.–આ જ મોક્ષનો ઉપાય છે. આમાં
સ્વમાં અભેદ કરવાની જ વાત છે, પહેલાંં ભેદનો વિકલ્પ ઊઠે છે પણ તે ઉપાય નથી, ભેદ તોડીને અભેદ થઈ
જવું તે જ ઉપાય છે. અભેદમાં આવતાં જ ભેદ તૂટી જાય છે.
છતાં જે સમજી શકવાની ના પાડે તે જીવ બંનેનો (–સમજાવનાર અને સમજનારનો) અપરાધ–અવિનય કરે
છે, એટલે ખરેખર તે પોતાની સમજણનો જ અપરાધ કરે છે.
નિર્મળપણે અંતરમાં ઢળતું જાય છે. આચાર્યદેવને વિકલ્પ ઊઠ્યો ને જે શાસ્ત્રો રચાણાં, –એવા મહાન પવિત્ર
યોગે આ કાળે રચાઈ ગયેલાં આ શાસ્ત્રો સમજવાને લાયક જીવો ન હોય એ તો બને જ કેમ? હજારો પાત્ર
જીવો સમજવાની તૈયારીવાળા છે અને એકાવતારીઓ પણ આ કાળે હોય છે. જો આ કાળે આત્મસ્વભાવ ન
સમજી શકાતો હોય તો સંતોની વાણી, ટીકા, શાસ્ત્રરચનાનો અને કહેનારનો વિકલ્પ એ બધું મફતમાં વ્યર્થ
જાય છે. સમજાય છે આમાં?
PDF/HTML Page 20 of 23
single page version
(૨૧) કયે ઠેકાણે ધ્યાન રાખ્યા વગર સમજાય? પૈસા પેદા થવાની, કે સગપણ વગેરેની જે વાત પોતાને
તેમાં ધ્યાન રાખ્યા વગર થતું નથી, રસોઈ કેમ થાય તેનું જ્ઞાન તેમાં ધ્યાન રાખ્યા વગર થતું નથી તેમ આત્માની
સમજણ પણ ધ્યાન વગર થતી નથી. ધ્યાન રાખવું એટલે કે જ્ઞાનને તે તરફ એકાગ્ર કરવું. જો સ્વભાવ તરફ
જ્ઞાનને એકાગ્ર કરે તો જરૂર સમજાય.
મુક્તિમાં જઈને મળે છે, પુણ્ય પાપના ભાવો તો બીજી જ ક્ષણે છૂટી જાય છે. આ રીતે, પરથી તો જુદો પાડયો
અને પોતામાં પણુ ભંગભેદનો આશ્રય છોડાવીને અભેદ અનુભવમાં લાવે છે. આ પ્રમાણે ઠેઠ મુક્તિની નજીક
લાવ્યા. અભેદનો અનુભવ તે જ મોક્ષનો ઉપાય છે. હે જીવ! બધા પરાશ્રય ભાવ અને ભેદભંગને પડતા મૂકીને
અભેદ સ્વભાવ તરફ વળ. અજ્ઞાની જીવ પણ પરનું કાર્ય તો કરી શકતો નથી. તો પછી જ્ઞાની તો તે વિકલ્પ પણ
કેમ કરે? પર લક્ષે થતા વિકલ્પથી પણ ખસીને નિર્વિકલ્પ સ્વભાવ તરફ ઢળવું તે જ મુક્તિનો ઉપાય છે. હું
દેખતા માટે જ દેખું છું’ એટલે કે દેખનારની પર્યાય દેખવારૂપ સ્વભાવમાં જ ટકી રહે એ માટે હું દ્રષ્ટાપણે દેખું જ
છું. ચેતનાનું સળંગપણું છે તે સ્વભાવની એકતામાં જાય છે.
મોક્ષ લેવાની આ વાત છે. હું દ્રષ્ટાસ્વરૂપે દેખું જ છું, દેખતાને જ દેખું છું, દેખતામાં–દેખતાવડે–દેખતા માટે જ દેખું
છું–ઈત્યાદિ છ કારક સંબંધી વિકલ્પો વચ્ચે આવી જાય છે પરંતુ તે વિકલ્પમાં અટક્યા વગર, ચેતનાને સ્વભાવ
તરફ લંબાવીને–એકાગ્ર કરીને–ચેતન માત્ર ભાવમાં સ્થિર થઈને હું મને દેખું છું–આવો અભેદ અનુભવ કરવાની
આ જાહેરાત છે, આચાર્ય ભગવાન અભેદ સ્વરુપનો અનુભવ કરવા માટે મોક્ષાર્થી જીવોને આમંત્રણ કરે છે.
ઈન્દ્રિયોથી દેખું છું –એવી તો વાત જ નથી, કેમકે એ બધાનું લક્ષ છોડીને હવે સ્વભાવ તરફ વળે છે, ને સ્વભાવ
તરફ વળતાં વળતાં વિકલ્પ ઊઠે છે તેનો નિષેધ કરે છે.
દેખતાને દેખતો. પરંતુ સર્વ વિશુદ્ધ દર્શનમાત્ર ભાવ છું.” આ રીતે ધર્મી આત્માનો અનુભવ કરે છે અને તે જ
મોક્ષનો ઉપાય છે.
શક્તિ ચાલી જતી નથી પરંતુ ‘હું દ્રષ્ટા છું’ એવો વિકલ્પ હોતો નથી. અહીં દ્રષ્ટા શક્તિ સંબંધી વિકલ્પ તોડીને
અભેદમાં ઠરવા માટે આ વાત લીધી છે. ભેદનો નકાર કરવામાં પણ વિકલ્પ છે. ‘મારામાં ભેદ નથી’ એમ
ભેદનો નકાર કરવામાં પણ નિષેધનો વિકલ્પ છે. માટે ખરેખર ‘ભેદનો નિષેધ કરું’ કે ‘વિકલ્પ ટાળું એવા લક્ષે
ભેદનો વિકલ્પ ટળતો નથી, પણ અભેદના અનુભવમાં ઠરતાં જ ભેદનો વિકલ્પ ટળી જાય છે. પરંતુ સમજાવવું
કઈ રીતે? કથનમાં તો ભેદ પડ્યા વિના રહે નહિ. અનુભવ વખતે વિકલ્પ ન હોય પણ જ્યારે અનુભવનું વર્ણન
કરવા બેસે ત્યારે તો (છદ્મસ્થને) વિકલ્પ હોય છે ને કથનમાં ભેદ આવે છે. જો સમજનાર પોતે આશયને
સમજીને અભેદને લક્ષમાં લઈ લ્યે તો જ તે વસ્તુને અનુભવી શકે.
સ્વભાવ સાથે એકતા કરીને વિકલ્પ તોડવાના પુરુષાર્થની ઉગ્રતા છે.