PDF/HTML Page 1 of 17
single page version
Atmadharma is a magazine that has been published from
Songadh, since 1943. We have re-typed and uploaded the
old Atmadharma Magazines to our website
We have taken utmost care while re-typing, from the
original Atmadharma Magazines. There may be some
typographical errors, for which we request all readers to
kindly inform us about the same, to enable us to correct
and improve. Please send your comments to
Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust
(Shree Shantilal Ratilal Shah-Parivar)
PDF/HTML Page 2 of 17
single page version
ને શુક્રવાર તા. ૧૭–૨–૫૦ ના રોજ રાજકોટ પધારશે;
રાજકોટમાં એક નવું જિનમંદિર બંધાયું છે, તેમાં શ્રી
જિનબિંબ પ્રતિષ્ઠાનું મુર્હૂત ફાગણ સુદ ૧૨ ને બુધવાર
તા. ૧–૩–૫૦ નું છે. શ્રી જિનબિંબ પ્રતિષ્ઠાના પંચ–
કલ્યાણક વગેરે વિધિની શરૂઆત ફાગણ સુદ ૧ થી
થશે. તે ઉપરાંત, સોનગઢમાં ભગવાનશ્રી
સીમંધરપ્રભુની પ્રતિષ્ઠાનો વાર્ષિકોત્સવ ફાગણ સુદ ૨
નો છે તે પણ રાજકોટમાં થશે.
PDF/HTML Page 3 of 17
single page version
હોય અને મતિ–શ્રુત–અવધિ એ ત્રણ જ્ઞાનનો ઉઘાડ હોય અને કોઈને છઠ્ઠું ગુણસ્થાન હોય છતાં મતિ–શ્રુત એ બે
જ જ્ઞાન હોય, ત્યાં ઉઘાડની અપેક્ષાએ ચોથા ગુણસ્થાને વધારે જ્ઞાન છે પણ જ્ઞાનમાં સ્વરૂપની સંવેદન શક્તિ
ચોથા કરતાં છઠ્ઠા ગુણસ્થાને જ વધારે હોય છે.
(૧૧૦) અંતરાત્માની દશાના પ્રકારો
સમાન સ્વસંવેદનશક્તિ પ્રગટી નથી અને પ્રત્યાખ્યાન કષાય પણ વિદ્યમાન છે. મુનિદશામાં સ્વસંવેદનશક્તિ એટલી
બધી ઉગ્ર થઈ જાય છે કે ત્યાં વારંવાર નિર્વિકલ્પ આત્મઅનુભવ થાય છે. વિકલ્પદશા એક સાથે લાંબો કાળ રહે જ
નહિ એવું તે દશાનું સ્વરૂપ છે, અને તે દશામાં પ્રત્યાખ્યાન કષાયનો પણ અભાવ હોય છે, માત્ર સંજ્વલન કષાય હોય
છે, અને તે પણ અત્યંત મંદ હોય છે, ત્યાં આહારાદિ ક્રિયા હોતી નથી. ત્યારપછી વિશેષ સ્વરૂપ–લીનતાવડે શ્રેણી માંડે
છે. શ્રેણી બે પ્રકારની છે, ઉપશમ અને ક્ષપક; ઉપશમ શ્રેણી માંડનાર જીવનો પુરુષાર્થ એવા પ્રકારનો હોય છે કે
આઠમે–નવમે–દસમે અને અગિયારમે ગુણસ્થાને આવીને ત્યાંથી પાછો પડે છે, તે શ્રેણી વખતે તેને સંજ્વલનકષાયનો
ઉપશમ– હોય છે; અને જે જીવ ક્ષપક–શ્રેણી માંડે તે જીવ કેવળજ્ઞાન પામે છે. શ્રેણી આઠમા ગુણસ્થાનથી શરૂ થાય છે.
જ્યારે નવમું ગુણસ્થાન આવે ત્યારે સંજ્વલન ક્રોધ–માન–માયા–લોભ અત્યંત મંદ થાય છે, ને તેના અંત ભાગમાં
સંજ્વલન ક્રોધ–માન તથા માયાનો સર્વથા ક્ષય થાય છે. દસમા ગુણસ્થાને માત્ર સંજ્વલન લોભ અત્યંત મંદરૂપ હોય
છે, ને અંતભાગમાં તેનો પણ ક્ષય કરીને સીધા બારમા ગુણસ્થાને આવે છે, ત્યાં સંપૂર્ણ વીતરાગતા છે. ક્ષપક શ્રેણી
વાળાને વચ્ચે અગિયારમું ગુણસ્થાન આવતું જ નથી.
સંપૂર્ણ કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરીને જીવ પોતે પરમાત્મા થાય છે, અને ત્યારે અંતરાત્મપણું પણ ટળી જાય છે. પૂર્ણ
શુદ્ધ પરમાત્મદશા તે જ આત્માનું સ્વરૂપ છે, ને તે જ ઉપાદેય છે.
देहु जि अप्पा जो मुणइ सो जणु मूढु हवेइ।।१३।।
પરમાત્મરૂપ છે. પણ જેને એવા પોતાના સ્વભાવનું ભાન નથી તે જીવ દેહાદિ તથા રાગાદિને જ આત્મા માને
છે, તેથી તે મૂઢ છે, બહિરાત્મા છે; તે છોડવા યોગ્ય છે.
(૧૧૧) બહિરાત્માનું લક્ષણ
માને તે જીવ પર સાથે એકતા માને છે, કેમકે પરને અને સ્વને એક માન્યા વગર પરથી લાભ માની શકે જ નહિ.
PDF/HTML Page 4 of 17
single page version
લાભ થાય એમ માનનારને રાગ અને દેવ, ગુરુ, શાસ્ત્ર વગેરે સાથે એકત્વબુદ્ધી છે, તે બહિરાત્મા છે, બહારથી
આત્માને લાભ માન્યો માટે બહિરાત્મા છે, મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
જેણે પોતાના સ્વભાવને જાણ્યો હોય તે જીવ કદી પર સાથે કે વિકાર સાથે એકતા માને જ નહિ અને તેથી
પોતાના સ્વભાવની ઓળખાણ ને શ્રદ્ધા કરવાં તે ઉપાદેય છે, ને તે જ પરમાત્મદશા પ્રગટ કરવાનો ઉપાય છે.
ઉપાદેય છે, ત્રિકાળીસ્વભાવ ને પરમાત્મદશા અભેદ થઈ જાય છે. અહીં પર્યાય અપેક્ષાએ કથન હોવાથી
પરમાત્મદશાને ઉપાદેય કહેવાય છે. દ્રવ્યદ્રષ્ટિથી તો ત્રિકાળ એકરૂપ પરિપૂર્ણ દ્રવ્ય જ ઉપાદેય છે; તે દ્રવ્યના આશ્રયે
પરમાત્મદશા પ્રગટ થઈ જાય છે.
આ શરીર જડ છે, તેનાથી આત્મા જુદો છે. આત્મા એટલે જાણનાર–જોનાર વસ્તુ છે. તે આત્માની અવસ્થા
આત્મા નથી; જેમ નાળીયેરમાં ઉપરનાં છોતાં અને કાચલી તો ટોપરાંનું સ્વરૂપ નથી, તેમજ તેમાં ગોટા ઉપર જે રાતી
છાલ હોય છે તે પણ ટોપરું નથી, પણ ચોખ્ખો સફેદ મીઠો ગોટો તે જ ટોપરું છે તેમ આત્મા જ્ઞાનમૂર્તિ છે, જે
જ્ઞાયકભાવનો પિંડ તે જ આત્મા છે; તેમાં આ સ્થૂળ છોતાં જેવું શરીર છે તે આત્મા નથી, કાચલી જેવાં કર્મો છે તે પણ
આમ જે નથી જાણતો અને રાગાદિને જ આત્મસ્વરૂપ માને છે તે મૂઢ છે, બહિરાત્મી છે, અજ્ઞાની છે.
નથી. અહીં અજ્ઞાનીને ‘મૂઢ–મૂર્ખ’ કહ્યો છે તેમાં દ્વેષબુદ્ધિ નથી પણ સંતોની કરુણા બુદ્ધિ છે.
છે. આવા સ્વભાવનું ભાન કરવું તે અંતરાત્મ દશા છે. બહિરાત્મદશા છોડવા યોગ્ય છે, ને તે બહિરાત્મદશાની
અપેક્ષાએ અંતરાત્મદશા આદરણીય છે.
હવે, પરમસમાધિમાં સ્થિત થઈને જે જીવ દેહથી ભિન્ન જ્ઞાનમય પોતાના પરમાત્મસ્વરૂપને ધ્યાવે છે તે જીવ
परम समाहि परिठ्ठियउ पंडिउ सो जि हवेइ।।१४।।
જે જ્ઞાનમય આત્માને માને તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે. સમયસારમાં
PDF/HTML Page 5 of 17
single page version
લઈને પછી દાગીનો ઘડે છે; તેમ, કેવળજ્ઞાનાદિ પર્યાય પ્રગટ્યા પહેલાંં પરિપૂર્ણ આત્મસ્વભાવની પ્રતીત કરીને
પછી તેમાં જ એકાગ્રતાવડે કેવળજ્ઞાનાદિ પર્યાય પ્રગટ કરે છે. પણ પહેલાંં પૂર્ણસ્વભાવના ભાન વગર શેમાં
એકાગ્ર થઈને નિર્મળદશા પ્રગટ કરશે? જે જીવ કાયમનું પરિપૂર્ણ સ્વરૂપ જાણે તે જીવ અપૂર્ણતાને પોતાનું સ્વરૂપ
ધર્માત્મા ગૃહસ્થને રાગ થાય ખરો, પણ તેની રુચિનું જોર રાગ તરફ ન હોય. રાગથી ભિન્ન
પંડિત કહ્યો છે; અહીં શાસ્ત્રજ્ઞાનથી પંડિતપણું નથી, પણ આત્મજ્ઞાનથી પંડિતપણું છે.
જેમ શાસ્ત્રમાં લખ્યું હોય તેમ શબ્દો વાંચી જાય પણ જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને સમજે નહિ તે પંડિત કહેવાય
હતા કે રીંગણાં ન ખવાય. અને તમે જ કેમ અત્યારે તેનું શાક કરવાનું કહો છો! પંડિતે જવાબ આપ્યો, કે એ
વાત તો પોથીમાં લખેલાં ‘રીંગણાં’ની હતી. આ રીંગણાં તો ખવાય!– તેમ અજ્ઞાની જીવો શાસ્ત્રો વાંચી જાય કે
‘આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, પરનો અકર્તા છે.’ પરંતુ પોતાનો અભિપ્રાય તો ફેરવે નહિ, ને પરાશ્રય છોડીને પોતે
સ્વાશ્રય કરે નહિ તો તેનું શાસ્ત્રજ્ઞાન માત્ર ‘પોથી માંહેના રીંગણાં’ જેવું છે. તેનાથી કાંઈ આત્મલાભ થાય નહિ.
આત્માને અનાદિથી અનુપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહારનયથી શરીર–કર્મ સાથેનો જે સંબંધ કહ્યો છે તે સંબંધ
શરીર સાથે આત્માનો સંબંધ ખરેખર નથી. ભગવાન આત્મા ચૈતન્ય છે, તેને શરીરાદિનો સંબંધ જુઠ્ઠો છે. દૂધ અને
પાણીને એક માનવા તે ખરેખર મિથ્યા છે કેમકે દૂધ ને પાણી ભેગાં નથી પણ જુદાં જ છે તેમ આત્માને અને શરીરને
એકપણું માનવું તે ખરેખર મિથ્યા છે, બંને ભિન્ન છે. જેમ દૂધ અને મીઠાશ એકમેક છે, તેમ આત્મા ચૈતન્યમય છે, તે
ચૈતન્યથી કદી જુદો નથી, ને શરીર સાથે કદી એકમેક થયો નથી. આવું યથાર્થ જાણવું તે અંર્તદ્રષ્ટિ છે; પરમાર્થે
સાક્ષાત્ પરમાત્મ દશા જ ઉપાદેય છે, આ અંતરાત્મદશા પણ હેય છે કેમ તે પણ અપૂર્ણદશા છે.
‘હું, જ્ઞાનમય ચૈતન્ય પરમાત્મા છું’–એમ નિજ શુદ્ધાત્માની વીતરાગનિર્વિકલ્પ સહજાનંદમય અનુભૂતિ તે
ચૈતન્યસ્વભાવમાં જાગૃત થઈને જેણે સ્વભાવને અનુભવ્યો તે જ અંતરાત્મા છે; અહીંથી જ ધર્મની શરૂઆત છે.
આ જ સાધકભાવ છે, અને તેનું ફળ પરમાત્મદશા છે.
અહીં ત્રણ પ્રકારના આત્માનું કથન ચાલે છે. આ પંદરમા દોહામાં પરમાત્માનું સ્વરૂપ કહે છે–
मेल्लिवि सयलु वि दव्वु परु सो परु मुण हि मणेण।।१५।।
PDF/HTML Page 6 of 17
single page version
ધર્મ અને સુખ કાંઈ જુદાં નથી. આત્મા જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવી છે તેનું જીવે એક સેકંડ પણ ભાન કર્યું નથી. ધર્મ
નથી પરંતુ પોતે પોતાના સ્વભાવને ભૂલીને પરમાં મમત્વભાવ અને રાગ–દ્વેષ નવાં નવાં ઊભાં કરે છે તે દુઃખ છે.
પદાર્થ પોતે સ્વભાવથી વિકૃત કે દુઃખરૂપ નહોઈ શકે; પણ પોતાના વાસ્તવિક સ્વભાવનું અજ્ઞાન હોય છે ત્યારે વિકૃતિ
અને દુઃખ તેની અવસ્થામાં થાય છે. સોનામાં કથિર છે તે સોનાનો મૂળ સ્વભાવ નથી તેથી દૂર થઈ શકે છે તેમ
પણ અવસ્થામાં થાય છે, અને તે વિકૃતિ છે. ડોકટર જે શરીરનો ભાગ ખરાબ હોય છે તેનું ઓપરેશન કરે છે કેમકે તે
ખરાબ ભાગ શરીરના મૂળ સ્વભાવમાં નથી; તેમ વિકારભાવ તે જીવના મૂળસ્વભાવમાં નથી તેથી પોતાના
ચૈતન્યરૂપ મૂળ નિર્વિકાર સ્વભાવનાં શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–આચરણ વડે તે વિકારભાવ દૂર થાય છે. જેમ અરણીના લાકડામાં
અગ્નિ થવાનો સ્વભાવ છે તેથી તેમાંથી ભડકો થઈને લાકડાને બાળે છે તેમ આત્માનો ચૈતન્ય સ્વભાવ છે, તે પુણ્ય–
પાપને બાળી નાખનાર છે. પુણ્ય–પાપ તે મારો સ્વભાવ નથી, મારો સ્વભાવ તો પુણ્ય–પાપ રહિત ચૈતન્યમય છે–એમ
પોતાના પરમબ્રહ્મ આત્માને જાણે, કર્મથી જુદો અને પુણ્ય–પાપ રહિત એકરૂપ પોતાનો સ્વભાવ છે–એવા આત્માને
જાણે તો ધર્મ થાય. એ સિવાય બીજી કોઈ રીતે ધર્મ થાય નહિ.
ગાતો નથી, પણ પોતાને ધનની રુચિ છે તે રુચિનાં ગાણાં ગાય છે; કેમકે જેને ધનની રુચિ નથી તે ધનિકના
ગાણાં ગાતા નથી. સંસારમાં જેને પરની ભાવના છે તે માગણ–ભિખારી છે. જે ઝાઝું માગે તે મોટો માગણ અને
થોડું માગે તે નાનો માગણ. જે પર પાસે કાંઈ ન માગે પરંતુ અનંત ગુણસંપન્ન એવા પોતાના ચૈતન્ય સ્વરૂપ
આત્માની રુચિ કરે અને તેમાં ઠરે તે મોટો બાદશાહ છે. આચાર્ય ભગવાન તો કહે છે કે આત્માનો સ્વભાવ જ્ઞાન
અને આનંદથી ભરપૂર છે તેની જેને ખબર નથી તે પરમાંથી સુખ લેવા માગે છે તેથી તે માગણ છે.
નિર્વિકાર જ્ઞાનાનંદ છું–’ એવું ભાન તેને નિરંતર વર્તે છે. ધર્મીને રુચિપૂર્વક વિકાર નથી પણ પુરુષાર્થની
નબળાઈને કારણે આસક્તિ હોય છે.
તેહ સ્વરૂપને અન્ય વાણી તે શું કહે?
અનુભવગોચર માત્ર રહ્યું તે જ્ઞાન જો.’
ચિદાનંદ છું–એવી દ્રષ્ટિ તેને નિરંતર વર્તે છે. એવું ભાન થયા પછી સ્વરૂપમાં ઠરતાં પરમાત્મદશા ને સર્વજ્ઞપદ
થાય છે. તેમના જ્ઞાનમાં આત્માનો પૂર્ણ મહિમા ભાસ્યો પરંતુ તેને વાણીનો યોગ પૂર્ણપણે કહી શકે નહિ. જેમ
તીખાં (મરી) અને મરચાંની તીખાશના
PDF/HTML Page 7 of 17
single page version
વાણીથી કેમ થાય? આંગળી વડે ઈશારાથી બીજના ચંદ્રનું લક્ષ કરાવાય, તેમ વાણીથી તો માત્ર ઈશારા થાય.
પણ પોતે જ્ઞાનના લક્ષમાં લઈ લ્યે તો યથાર્થ સમજાય.
એવો આ આત્મા છે. એવા આત્માના મહિમાને જેણે ન જાણ્યો તે જીવને પરવસ્તુની રુચિ હોવાથી પરને માગે
છે, તે જ મોટો માગણ છે. અને ભાન થયા પછી પણ જેટલા અંશે પરની આસક્તિ છે તેટલે અંશે તે પણ
માગણના વર્ગમાં આવે છે. તોપણ જ્ઞાની જાણે છે કે આ ઈચ્છા પરને મેળવવા માટે નિરર્થક છે. તેમજ
સ્વભાવની પ્રાપ્તિ માટે નિરર્થક છે. આ રીતે, ઈચ્છા હોવા છતાં જ્ઞાની તેને નિરર્થક જાણે છે. અને તેથી ઈચ્છાનું
જોર વર્તતું નથી.
નિરર્થકપણું યથાર્થપણે જાણે તો ઈચ્છારહિત એવા આત્માનું ભાન થાય. પહેલાંં તો સત્સમાગમે આવા આત્માને
જાણવો જોઈએ. શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી કહે છે કે– પાવે નહીં ગુરુગમ વિના એહી અનાદિ સ્થિત.’
છતાં તે મારું સ્વરૂપ નથી –એમ આત્માને જાણી ને શ્રદ્ધા કરે તો તે શ્રદ્ધાગુણે આત્માને કલ્યાણના પંથે જોડી
દીધો. ઈચ્છા હોવા છતાં ધર્મીએ દ્રષ્ટિમાં–શ્રદ્ધામાં આત્માને શુદ્ધ તરીકે ટકાવ્યો છે તેનું જ નામ ધર્મ છે. વિકાર
હોવા છતાં પણ જ્ઞાનીને વિકારની રુચિ નથી; તેમની દ્રષ્ટિમાં તો શુદ્ધ સ્વભાવનો જ આદર વર્તે છે.
જ્ઞાનાનંદ છે એવા ભાનથી વિકાર ટળે છે. પહેલાંં તો એવા સ્વભાવનું ભાન થવું તે સમ્યગ્દર્શન છે, વિકાર હોવા
છતાં આત્માએ શુદ્ધ સ્વભાવને કબૂલ્યો ત્યારથી જ ધર્મની શરૂઆત થાય છે–દયા–ભક્તિ વગેરે શુભભાવ હોવા
છતાં તેના ઉપર ધર્મીની દ્રષ્ટિ નથી. તે તો પરમબ્રહ્મ જ્ઞાનાનંદ આત્માને જ જાણે છે. અનંતા સર્વજ્ઞ પરમાત્મા
થયા તેમની પંક્તિમાં હું બેસનારો છું, તેમની અને મારી એક જ નાત અને જાત છે–આવું ભાન ધર્માત્માને છે.
શકે, પણ અંતરમાં તો તે પુણ્ય–પાપને પોતાનો સ્વભાવ માને નહિ. આવું ભાન જીવે પૂર્વે અનંતકાળમાં કર્યું
નથી.
પુણ્યપાપરૂપે કષાયઅગ્નિનો નાશ કરવાનો તેનો સ્વભાવ છે. અનાદિથી આત્મા ભલે પુણ્ય–પાપના વિકારને
કરતો આવે, પરંતુ પુણ્ય–પાપના વિકારોનો નાશ કરવાનો તેનો સ્વભાવ કદી મટયો નથી. સત્સમાગમ વડે તેવા
સ્વભાવનો જીવોએ યથાર્થ ભરોસો કર્યો નથી. ‘વિશ્વાસે વહાણ તરે’ તેમ હું જ્ઞાતાદ્રષ્ટા સ્વભાવરૂપ છું, પુણ્ય–
પાપ થાય તેનો નાશ કરનારો જ છું એવો વિશ્વાસ જીવ કરે તો મુક્તિ થયા વિના ન રહે. જેમ કોઈ ડુંગરામાં
વીજળી પડે અને તેના બે કટકા થઈ જાય, પછી તે રેણ દીધે સંધાય નહિ તેમ ચૈતન્ય સ્વભાવનું એકવાર ભાન
થાય, ગ્રંથીભેદ થાય તો તે પછી ફરીને ચાર ગતિમાં રખડે નહિ.
કેવાં હોય તેને ઓળખવાં જોઈએ. જેમ ઝવેરાત લેનારા
PDF/HTML Page 8 of 17
single page version
શેરીએ શેરીએ તેની દુકાન હોય અને ટોપલા લઈને વેચાવા પણ આવે. તેમ આત્માનો પવિત્ર જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવ
છે; તેને લેનારા પણ લાખો કરોડોમાં કોઈ થોડા જ હોય અને તે મળે પણ દુર્લભતાથી. સાચા તત્ત્વની વાત
કહેનારા થોડા અને તેને સમજનારા પણ થોડા જ હોય. અને પુણ્યથી ધર્મ માનવાની વાત તો કહેનારા પણ ઘણા
અને તેમ માનનારા લોકો પણ ત્રણે કાળ જગતમાં ઘણા છે.
ચારિત્ર પલટીને સમ્યક્ થઈ શકે છે, ભૂલ છે અને તેનાં નિમિત્તો પણ જગતમાં છે. ભૂલ ટાળીને સાચું સમજાય
છે, સાચું સમજવામાં નિમિત્તો સત્ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર હોય છે. તે સત્ નિમિત્તો કોણ છે તે સમજવું પડશે. સત્
સમજે નહિ અને ઊંટવૈદની જેમ અજ્ઞાની જ્યાં ત્યાં ધર્મ મનાવે છે.
વિના પુણ્યમાં ધર્મ મનાવે છે. અનંત કાળથી નહિ પ્રગટેલો સ્વભાવ પણ જીવ પ્રગટ કરવા માગે ત્યારે પ્રગટી
શકે છે.
પછી તે વૈદ્ય ઢોંગ કરીને પોતાના રોગ માટે લોકોને દવા પૂછવા લાગ્યો. જેને પૂછે તે બધાય કોઈ ને કોઈ દવા
બતાવવા લાગ્યા. પછી તે બધાના નામની નોંધ કરીને રાજા પાસે તે વૈદ્ય આવ્યો. અને તે બધા ઉપર એક
રૂપિયાનો કર નાખવાનું કહ્યું. તેથી લોકો બધા ગભરાઈ ગયા અને વૈદ્ય તરીકેનું પોતાનું નામ કઢાવી નાખવા
લાગ્યા. તેમ જગતમાં આત્માને સમજ્યા વગર સૌ ધર્મની વાતો કરે, પરંતુ આત્માને સમજનારા તો લાખો–
કરોડોમાં કોઈ વીરલા જ હોય છે.
રીતે ધર્મ થતો નથી.
૦)) ને બુધવારના રોજ ભાઈશ્રી લાલચંદ રૂગનાથ તથા તેમના ધર્મપત્ની સમજુબેન–એ ચારેયે પૂ.
ગુરુદેવશ્રી પાસે આજીવન બ્રહ્મચર્ય પ્રતિજ્ઞા અંગીકાર કરી. તે બદલ તેમને અભિનંદન.
પછીના અંકમાં વધારે આપવામાં આવશે.
PDF/HTML Page 9 of 17
single page version
નથી કેમકે તે પદાર્થો સત્ છે, તેનું ફરવું તે તેને આધીન છે, બીજો તેમાં કાંઈ ફેરફાર કરી શકે નહિ, જડ
વસ્તુનો વેપાર આત્મા કરી શકે નહિ. અજ્ઞાની જીવ રાગ–દ્વેષનો વેપાર પોતામાં કરે છે, જ્ઞાની જ્ઞાનનો
વેપાર કરે છે. જગતના તત્ત્વો સ્વતંત્ર છે ને આત્મા તેનો દ્રષ્ટા છે. એના ભાનવિના અજ્ઞાની જીવ
સન્નેપાતીયાની જેમ બકે છે કે ‘હું આનું કરું.’ જેમ સન્નેપાતીઓ ઘડીકમાં કહે કે ‘આવો ભાઈ, આવો!’
પછી તરત જ કહે કે ‘કેમ આવ્યો? અહીં તારા બાપનું શું દાટયું છે?’ એમ આગળ પાછળના બોલવાની
તેને જરા ય સંધિ નથી, તેમ અજ્ઞાની વસ્તુ સ્વરૂપને જાણ્યા વગર જેમ તેમ બકે છે. જીવ જ્ઞાનભાવ કરે
અને કાં તો વિકારભાવ કરે, એ સિવાય પરનું કાંઈ કરી શકે નહિ. અનાદિથી મૂઢ અજ્ઞાની જીવને ‘પરનું હું
કરું’ એવો અહંકાર છે, વિષય–ભોગ–આબરૂના ભાવ તે અરૂપી પાપ વિકાર છે. અને દયા–દાન–પૂજા
ભક્તિના ભાવ તે અરૂપી પુણ્ય વિકાર છે, અજ્ઞાની તે પુણ્ય–પાપના વિકારના કર્તૃત્વમાં રોકાણો છે, પણ
વિકાર રહિત જ્ઞાનસ્વરૂપી આત્મા છે તેને તે જાણતો નથી. અનંતકાળમાં એક સેકંડ પણ શુદ્ધ આત્માનું
સાચું જ્ઞાન કર્યું નથી. જેમ બીજ ઊગી તે પૂર્ણિમા થાય જ, તેમ એક સેકંડ માત્ર જો શુદ્ધ આત્માનું સાચું
જ્ઞાન કરે તો સદ્બોધરૂપી ચંદ્રમા ઊગે અને પૂર્ણતા થાય જ.
ચૈતન્ય તો મનના સંકલ્પ–વિકલ્પથી પેલે પાર છે, તે બધાને જાણનાર છે. પરની અવસ્થા તેના સ્વતંત્ર કારણે
થાય છે, છતાં મારા કારણે થાય છે–એમ અજ્ઞાની માને છે તે તેનો ભ્રમ છે. આત્મામાં તો દ્રષ્ટાપણું છે; શરીર
અને આત્મા ભિન્ન પદાર્થ છે, બંનેના સ્વભાવ ભિન્ન છે, છતાં એક બીજાનું કાંઈ કરે એમ માન્યું તેણે બે તત્ત્વો
સ્વતંત્ર ન માન્યા. જે પદાર્થો બિલકુલ ન હોય તે નવા ઉત્પન્ન થાય નહિ, ને જે પદાર્થ હોય તે સર્વથા નષ્ટ થાય
નહિ, પણ જે પદાર્થ હોય તે પોતે સ્વભાવથી જ બદલ્યા કરે છે. શરીરની અવસ્થા બદલે તે આત્માનું કાર્ય નથી.
જગતના જડ ને ચૈતન્ય પદાર્થો ભિન્ન ભિન્ન છે, તેમાં રૂપાંતર થઈને જે જે અવસ્થા થાય તે તે તેનું કાર્ય છે, ને તે
પદાર્થ તેનો કર્તા છે. પરથી જુદો પોતાનો સ્વભાવ છે, તેને જીવ જાણે તો જુદાઈ (–મુક્તિ) થયા વિના રહે
નહિ.
રમણતારૂપ ચારિત્ર પ્રગટે. પણ તે ચૈતન્ય મૂર્તિ આત્મા કેમ જણાય? કોઈ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રદ્વારા કે પુણ્ય–પાપ
દ્વારા તે જણાય તેવો નથી, જો તે પરથી જણાતો હોય તો તેની સ્વતંત્રતા રહેતી નથી, તે પોતે પોતાના જ્ઞાનથી
જણાય છે. અનંતકાળમાં એક સેકંડ પણ પરથી ભિન્ન ચૈતન્યનો વિવેક જીવે કર્યો નથી, જો એક ક્ષણ પણ એવું
ભેદજ્ઞાન એટલે કે સાચી સમજણ પ્રગટ કરે તો મુક્તિ થયા વિના રહે નહિ.
વગરનો જે નિર્મળાનંદ ચૈતન્ય સ્વભાવ ત્રિકાળ છે તેની પ્રીતિ નથી. નિર્વિકાર ચૈતન્ય સ્વભાવ છે તે વિકાર
દ્વારા જણાતો નથી. નિર્વિકાર સ્વભાવના ભાનમાં જ્ઞાની વિકારના કર્તા થતા નથી, વિકાર થાય તેને તે ઈષ્ટ
માનતા નથી, તેથી તે તેના કર્તા નથી.
PDF/HTML Page 10 of 17
single page version
આત્માનું ભાન નથી તેથી તે વિકારનો કર્તા થાય છે, અને રાગ દ્વારા આત્માની સમજણ થશે એમ તે માને છે.
ખરેખર આત્માના સત્ સ્વભાવમાં રાગનો અભાવ છે. સત્ની શરૂઆત સત્થી થાય; અસત્થી સત્ની શરૂઆત
ન થાય. ધર્મની શરૂઆત સાચી સમજણથી થાય પણ રાગથી ધર્મની શરૂઆત થાય નહિ.
આત્મા શું કરી શકે છે?
અને આત્મામાં શું થઈ રહ્યું છે? તેનું અજ્ઞાનીને ભાન નથી. તાવડીની કિનારમાંથી પૂર્ણિમા ન થાય, પણ
કેવળજ્ઞાન થાય છે. સાચું ભાન થયા પછી જ્ઞાનીને રાગ થાય પણ અંતરમાંથી આત્મભાન ખસતું નથી, ને
રાગને કર્તવ્ય માનતા નથી.
અંતરમાં પાત્ર થઈને સમજ્યો નહિ. જેમ કંદોઈની દુકાને ઝેર ન મળે, તેમ જ્ઞાની પાસેથી જેના વડે સંસાર વધે
પેટામાં એમ આવ્યું કે ‘હે ભગવાન! અત્યાર સુધી તેં મને રખડાવી માર્યો.’ કોઈક મને ડુબાડે ને કોઈક મને
તારે એવી પરાધીન દ્રષ્ટિ જ જીવને રખડાવે છે.
આત્મા શરીરથી–વાણીથી કે રાગથી જણાતો નથી, શું આત્મા આકાશના ફૂલની જેમ અવસ્તુ છે? કે સત્
જે એકલું જ્ઞાન રહી ગયું તેનાથી આત્મા જણાય છે. ચૈતન્યતત્ત્વ સ્વાનુભવથી જણાય છે, એ સિવાય બીજી રીતે
જણાતું નથી. રાગરહિત ચૈતન્યસ્વભાવનું સત્સમાગમે માહાત્મ્ય કરતાં તે સ્વાનુભવથી જાણી શકાય છે, એ
સિવાય બીજા ઉપાય નિરર્થક છે. આકાશનું ફૂલ તો વસ્તુ જ નથી તેથી તે ક્યાંથી જણાય? આત્મા તો સત્ વસ્તુ
છે. આત્માને સ્વસંવેદન વડે જાણી શકાય છે, પણ તેને વાણીદ્વારા પૂરો વર્ણવી શકાય નહિ. છતાં જ્ઞાનીના
ઉપદેશના નિમિત્તથી પાત્ર જીવ અંતરમાં પોતાની લાયકાતથી સમજી જાય છે. જે ચૈતન્યસ્વભાવ ને જાણવા
તૈયાર થયો તેને ચૈતન્ય જણાય તેવો છે. જે ચૈતન્યસ્વભાવને જાણે તેને એમ થઈ જાય કે અહો! મેં મારા
સ્વભાવનું માહાત્મ્ય અનંતકાળમાં કદી જાણ્યું ન હતું. મારા સ્વભાવનું પરિપૂર્ણ માહાત્મ્ય મારામાં છે, તે મન–
આત્માઓ આવા આત્માને જાણીને મુક્ત થયા છે, ને જેઓ મુક્ત થશે તે આત્મસ્વભાવને જાણીને જ થશે.
વર્તમાનમાં એવા આત્માને જાણીને જીવો મુક્ત થાય છે. અંતરમાં ચૈતન્યની બાદશાહી છે તેનો નકાર કરીને, જડ
પૈસાથી પોતાની મોટાઈ માને છે તે સંસારમાં રખડવાનું મૂળ છે. આત્મસ્વભાવને જેમ છે તેમ સ્વાનુભવથી
જાણવો તે જ મુક્તિનો ઉપાય છે. તેથી આચાર્યદેવ કહે છે કે તારી ચૈતન્ય જાતને તું સ્વાનુભવથી જાણ તો તે
જણાય તેમ છે.
એ બંનેએ સજોડે પૂ. ગુરુદેવશ્રી પાસે આજીવન બ્રહ્મચર્યપ્રતિજ્ઞા અંગીકાર કરી છે. તે બદલ તેમને ધન્યવાદ.
PDF/HTML Page 11 of 17
single page version
શરીરની ક્રિયા તો જડની અવસ્થા છે, જડમાં આત્માનો ધર્મ થતો હશે? વળી, આત્મામાં દયા, દાન તથા
પૂજાદિના ભાવો થાય છે તે શુભરાગ છે,–આત્માની વિકારી દશા છે. તે વિકારી દશાથી આત્માની અવિકારી
નિર્મળ દશારૂપ ધર્મ થતો હશે? વિકારથી અવિકારી સ્વભાવ પ્રગટે નહિ. એ પ્રમાણે ધર્મના મર્મની ખબર નહિ
કરે ત્યાંસુધી પરની રુચિ ખસે નહિ.
रमणीयेषु सर्वेषु तदेकं पुरतः स्थितम्।।
ગુણોના સમુદાયરૂપ અખંડ એક પદાર્થ છે. શરીર વગેરે જડ પદાર્થોથી ભિન્ન છે, એવા ભિન્ન ચૈતન્યને જાણ્યા વિના,–
તેની સાચી ઓળખાણ કર્યા વિના, બહારના ક્રિયાકાંડમાં કષાય મંદ કરે તો પુણ્ય થાય, પરંતુ તે મંદ કષાય ધર્મ નથી;
અને ક્રિયાકાંડમાં જડની ક્રિયાનો કર્તા થાય તથા શુભરાગ–મંદ કષાયને ધર્મ માને તો સાથે મિથ્યાત્ત્વરૂપી મહા પાપ
થાય. માટે દેહાદિની ક્રિયાથી ભિન્ન તથા શુભાશુભ વિકાર રહિત ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માને સમજ્યે જ છૂટકો છે. જીવે
અનાદિકાળથી આત્માને જાણ્યો નથી. આત્મા અનાદિ અનંત છે. જીવોએ અનંતકાળથી આત્મા કોણ? તેની
ઓળખાણ એક સેકન્ડ પણ કરી નથી. આત્મા દેહથી જુદો પદાર્થ છે અને દેહ જડ, રૂપી પુદ્ગલોના ઢીંગલારૂપ જુદો
ઉપર ઈચ્છા કામ કરતી હોય તો શરીરમાં રોગ હોય તેને મટાડી દે, પણ ઈચ્છાથી રોગ મટતો નથી; અને જો ઈચ્છાથી
વાણી નીકળતી હોય તો ઈચ્છા ઘણી હોવા છતાં પક્ષઘાતવાળા, લકવાવાળા બોલી શકતા નથી, તોતડી જીભવાળા
સ્પષ્ટ ભાષા બોલવાની ઘણી ઈચ્છા કરે છે, પરંતુ સ્પષ્ટ બોલી શકતા નથી, માટે આત્માનો જડ એવા દેહ, વાણી આદિ
પર પદાર્થ ઉપર અધિકાર નથી, તેઓ આત્માથી ભિન્ન સ્વતંત્ર એવાં પુદ્ગલોનાં રજકણોની અવસ્થાઓ છે, અને
આત્મા તેમનાથી ભિન્ન માત્ર જાણનાર–દેખનાર સ્વભાવરૂપ, જ્ઞાન, આનંદ આદિ પોતાના સ્વભાવોથી અભિન્ન વસ્તુ
છે, તે અનાદિ અનંત શાશ્વત પદાર્થ છે. તેને કોઈએ નવો બનાવ્યો નથી અને તેનો કદી સર્વથા નાશ થતો નથી, પણ
પોતાના સ્વભાવોથી કાયમ રહીને તેની અવસ્થામાં રૂપાંતર થાય છે, તે તેની હાલતો–પર્યાયો બદલીને શક્તિરૂપે–મૂળ
સ્વભાવરૂપે કાયમ રહે છે. મૂળ સ્વભાવરૂપ પદાર્થ–દરેક પદાર્થ, જીવ કે જડ–કદી નવો થતો નથી તેમ જ ભવિષ્યમાં
કદી તેનો નાશ થતો નથી, માત્ર ટકીને અવસ્થા–વર્તમાન હાલત–પર્યાય બદલે છે. જેમકે જીવ કાયમ ટકીને પોતામાં
જુદા જુદા ભાવો ક્ષણે ક્ષણે બદલે છે, ઘડીકમાં તીવ્ર
PDF/HTML Page 12 of 17
single page version
કર્યું’ વગેરે અનેક પ્રકારના ભાવો જીવ કરે છે અને બદલે છે. જડમાં પણ શરીર પ્રથમ બાળ હોય પછી યુવાન,
વૃદ્ધત્વાદિ અવસ્થારૂપે કે નીરોગ અવસ્થાથી રોગાદિ અવસ્થારૂપે અને રોગ અવસ્થાથી નીરોગ અવસ્થારૂપે
બદલે છે. એ પ્રમાણે દરેક જીવ પદાર્થ તેમ જ દરેક જડ પદાર્થ ભિન્ન ભિન્ન, કાયમ ટકીને પોતાની અવસ્થામાં
નથી. જડ જડના સ્વભાવે ટકીને બદલે છે અને ચેતન પોતાના સ્વભાવે ટકીને સ્વભાવરૂપ કે વિભાવરૂપ બદલે
છે. જ્યાંસુધી આત્માની સાચી ઓળખાણ ન હોય ત્યાંસુધી વિભાવરૂપ બદલે છે, અને સાચી સમજણ કરી તેટલે
અંશે સ્વભાવરૂપ અવસ્થા થઈ, પછી જે કાંઈ થોડો રાગાદિ વિકારનો ભાગ છે તેને સ્વભાવની દ્રષ્ટિવડે
પુરુષાર્થથી અનુક્રમે ટાળીને સ્વભાવરૂપ પૂર્ણ અવસ્થા પ્રગટ કરશે. આવું યથાર્થ ભાન જીવોએ અનાદિકાળથી
એક સેકન્ડ પણ કર્યું નથી, અને જો એક સેકન્ડ માત્ર પણ આવા આત્માનું ભાન યથાર્થપણે કર્યું હોય તો તેને
જન્મ–મરણમાં ભટકવાનું રહે નહિ. અલ્પકાળમાં તે મુક્તદશાને પામે.
તે ચૈતન્ય તત્ત્વ કેવું છે? આત્મામાં દયા, દાન વગેરે લાગણીઓ થાય તે શુભ છે, પુણ્ય છે અને હિંસા, જૂઠું વગેરે
લાગણીઓ થાય તે અશુભ છે, પાપ છે. બન્ને પ્રકારની લાગણીઓ વિકાર છે, આત્માનો ખરો સ્વભાવ નથી,
જેમ સ્ફટિક મણિમાં રાતાં–કાળાં લૂગડાંના સંબંધે રાતી–કાળી ઝાંય દેખાય તે સ્ફટિકનો મૂળ સ્વભાવ નથી.
સ્ફટિકનો મૂળ સ્વભાવ તો ઊજળો, રાતી, કાળી ઝાંય વગરનો છે; તેમ આ ચૈતન્ય રત્નમાં પુણ્ય–પાપની
લાગણી થાય તે તેનો ખરો સ્વભાવ નથી, વિકાર છે અને તે વિકાર ટાળ્યો ટળી જાય છે, માટે ખરેખર પુણ્ય–
પાપ આત્માના નથી.
માટે ચૈતન્યનો શરીરાદિમાં અભાવ છે અને શરીરાદિનો ચૈતન્યમાં અભાવ છે. તેથી ચેતન તેમ જ જડ તત્ત્વો
ત્રણે કાળે ભિન્ન ભિન્ન વર્તી રહ્યા છે.
ઉત્તર :– ભાઈ! શું કરવું? અને જીવ શું કરી શકે છે? તેનો આ ઉત્તર છે. આત્મામાં પરનો અભાવ છે
પદાર્થના ભિન્નપણાનું, જુદાપણાનું જ્ઞાન નહિ હોવાથી પરથી ભિન્ન આત્માનું પૃથક્પણું તેને શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં એક
સેકન્ડ પણ આવતું નથી, તેથી પરનું કરું એવી ભ્રમણા તેને થાય છે.
ધર્મ થાય’ એવી બુદ્ધિ ખસતી નથી. પુણ્ય–પાપ વિકાર છે; વિકારથી આત્માનો નિર્વિકારી ધર્મ થાય નહિ, અજ્ઞાનીને
વિકારથી ધર્મ થાય એ માન્યતા ફેરવ્યે છૂટકો છે; માન્યતા ફેરવ્યા સિવાય ધર્મનો બીજો કોઈ ઉપાય નથી.
PDF/HTML Page 13 of 17
single page version
આત્માને પ્રતિકૂળ પણ નથી, તે તો જ્ઞાતાનું–ચૈતન્ય તત્ત્વનું–જ્ઞેય છે. જ્ઞાતા ચૈતન્ય તત્ત્વને ભૂલીને પરથી મને
લાભ તેમ જ નુકસાન થાય એવી માન્યતા કરે તે તેનો ભ્રમ છે, અજ્ઞાન છે. તેને ટાળવાનો ઉપાય ચૈતન્ય તત્ત્વને
યથાર્થપણે ઓળખવો તે છે. ભગવાન સર્વજ્ઞોએ આ એક જ ઉપાય કહ્યો છે, તથા અનંત જ્ઞાનીઓએ–સંત
મુનિઓએ શાસ્ત્રરૂપી દરિયામાંથી આ સાર કાઢ્યો છે કે ચૈતન્ય તત્ત્વની રુચિ કરો ને પરની રુચિ છોડો.
પરમાત્મપણું શક્તિરૂપે ન જ હોય તો તે અવસ્થામાં વ્યક્તિરૂપે પ્રગટતારૂપે–ક્યાંથી આવે? ન હોય તેમાંથી આવે
નહિ–અભાવમાંથી પરમાત્મપણું આવે નહિ. વળી, પરમાત્મપણું પ્રગટે છે તે બહારથી–શરીરની ક્રિયાથી કે દયા–
દાન, વ્રત–તપ વગેરે શુભ ભાવોથી પ્રગટતું નથી. શરીર અને તેની ક્રિયા જડ છે, રૂપી છે; તેમાંથી કે તેનાથી
ચૈતન્યનું પરમાત્મપણું–મોક્ષ–પૂર્ણ નિર્વિકારી શાંત દશા પ્રગટે નહિ. દયા–દાન આદિ શુભભાવ તો ચેતનનો
વિકાર છે. વિકારમાંથી નિર્વિકારીદશા પ્રગટે નહિ. પરંતુ અંદર ચૈતન્યસ્વભાવમાં જ્ઞાન આદિ ત્રિકાળી શક્તિઓ
ભરી પડી છે તેમાંથી ચૈતન્યની પૂર્ણદશા–મોક્ષ પ્રગટે છે. જેમકે મોરના ઇંડાંના રસમાં, સાડા ત્રણ હાથનો, મોટા
પીંછાવાળો, કેકારવ કરતો, મોર થવાની તાકાત છે. ઇંડાંમાં મોર થવાની શક્તિ, ઢેલની પાંખથી તેને સેવવામાં
આવ્યું માટે નથી આવી. જો ઢેલની પાંખને લઈને મોર થવાની તાકાત આવી હોય તો કુકડીના ઇંડાંને સેવે
તેમાંથી પણ મોર થવો જોઈએ, પણ તેમ થતું નથી. માટે ઢેલની પાંખના સેવનથી મોરના ઇંડાંમાં મોર થવાની
તાકાત નથી આવી, વળી, ઇંડાં ઉપરની જે ધોળી ફોતરી, તેને કારણે પણ મોર થવાની તાકાત નથી આવી, કેમકે
મોર તો તે ફોતરીને ફોડીને ને ફોતરીનો નાશ કરીને ઇંડાંમાંથી બહાર આવે છે; ધોળી ફોતરી ફૂટયા પછી મોર
બહાર આવે છે. માટે ફોતરી મોર થવાનું કારણ નથી, પણ ઇંડાંની અંદર જે રસકસ ભર્યો છે, તે રસમાં મોર
થવાની શક્તિ છે. તેમાંથી મોર થાય છે. તેવી રીતે શરીરની ક્રિયા ઢેલની પાંખ સમાન પર પદાર્થની ક્રિયા છે,
તેનાથી આત્માનો ધર્મ પ્રગટે નહિ, તેનાથી આત્માનો પરમાત્મ સ્વભાવ પ્રગટતો નથી. વળી ઇંડાંની ફોતરી
સમાન વ્રત, તપ, દયા, દાન આદિ શુભભાવમાંથી ધર્મ થતો નથી. શુભભાવ વિકાર છે; તે વિકારનો નાશ–વ્યય
કરવાથી ધર્મ પ્રગટે છે, માટે શુભભાવથી આત્માનો પરમાત્મ સ્વભાવ પ્રગટ થતો નથી. આત્માનો પરમાત્મ
સ્વભાવ તો અંદર સ્વભાવમાં જ્ઞાન આદિ શક્તિઓનો રસકસ ભર્યો છે તેમાંથી પ્રગટે છે.
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર સોળ વર્ષની ઉંમરે કહે છે કે :–
સુખ પ્રાપ્ત કરતાં સુખ ટળે છે લેશ એ લક્ષે લહો;
ક્ષણ ક્ષણ ભયંકર ભાવ મરણે કાં અહો રાચી રહો?
લીંમડા, પીપળાદિ એકેન્દ્રિયના ભવોમાં જન્મે–મરે છે. કેટલાય ઈયળાદિ બે–ઈન્દ્રિય, મકોડા આદિ ત્રણ–ઈન્દ્રિય
વગેરે યોનિમાં જન્મે છે અને મરે છે. તે બધામાં મનુષ્યભવની પ્રાપ્તિ ઘણી દુર્લભ છે. ઘણા પુણ્યના થોકે
મનુષ્યભવ, આર્યકુળ, સત્સમાગમનો યોગ મળે છે. મનુષ્ય દેહને શુભદેહ એટલા માટે કહેવામાં આવે છે કે,
મનુષ્ય ભવમાં, ‘શરીર આદિ પર પદાર્થથી ભિન્ન અને મિથ્યાત્વ–રાગ–દ્વેષના વિકારોથી રહિત આત્માનું સ્વરૂપ
શુદ્ધ જ્ઞાનાનંદ છે,’ એવા સત્–શ્રવણનો અને સત્ સમજવાનો અવકાશ, જો જીવ પોતે સત્સમાગમ કરીને સત્
સમજવાનો પુરુષાર્થ કરે તો, મુખ્ય છે. અનંતકાળે દુર્લભ મનુષ્યભવ મળે અને સાચું સમજવાની જીજ્ઞાસા કે
મહેનત ન કરે તો તે મનુષ્યભવમાં કે કાગડા–કૂતરાનાં ભવમાં કાંઈ તફાવત નથી; કારણ કે અન્ય પ્રાણીઓ પણ
આહાર–ભય આદિ ચાર સંજ્ઞામાં જીવન ગાળે છે, અને આણે મનુષ્યભવમાં પણ એ જ
PDF/HTML Page 14 of 17
single page version
એવું, આત્માનું સાચું જ્ઞાન કરવાનું પ્રયોજન છે; અને એવું ભાન–સાચી ઓળખાણ કરે ત્યારે ઉપચારથી દેહને
પણ શુભ માનવ દેહ કહેવાય છે.
ગયા. સ્વભાવનું ભાન થયા પછી જીવને ભવચક્રમાં રખડવાનું રહે નહિ, પુરુષાર્થની નબળાઈને લીધે અલ્પ
રાગાદિ રહે તો તેને એક–બે ભવમાં, સ્વભાવની દ્રષ્ટિના જોરે પુરુષાર્થ વધારીને ટાળી નાખશે. અને પૂર્ણ
પરમાત્મા થઈ જશે.
ભાઈ! તું ઈન્દ્રિય–સુખ, કે જે ખરેખર સુખ નથી. તેને પ્રાપ્ત કરવા માગે છે, પણ તે પ્રાપ્ત કરવા જતાં–પરમાં સુખ
છે, એવી મિથ્યા માન્યતામાં–અંદર અવિનાશી ચૈતન્યના વિષયાતીત, ઈન્દ્રિયાતીત અનાકુળ સુખનો ઘાત થાય
છે; અંદર અનાકુળ સુખ ટળી જાય છે; મિથ્યા માન્યતાને લીધે તથા રાગાદિ આકુળતાને લીધે અવસ્થામાં સહજ
સ્વાભાવિક સુખનો નાશ થાય છે. –એ જરી તો લક્ષમાં લો. ભાન કરીને સ્વભાવમાં વિશેષ રમણતા કરી ઠરી
જવાની વાત તો આગળ રહી, પણ પ્રથમ આટલું તો લક્ષમાં લો. અને આ જ્ઞાનાનંદ–સુખ સ્વભાવી આત્માનું
ભાન કર્યા વગર, ‘આ શરીર તે હું છું, પુણ્ય–પાપ મારો સ્વભાવ છે, પુણ્ય–પાપના વિકારી ભાવોથી મને સુખ
થાય છે, એવી મિથ્યા માન્યતારૂપ ભાવમરણમાં ક્ષણે ક્ષણે કાં રાચી રહો છો?
ફરીને તેને અવતાર ન હોય, એટલે અત્યારસુધી જીવ સંસારમાં જ રખડયો છે. આત્મા અવસ્થામાં અનાદિનો
અશુદ્ધ છે, તે ન્યાયથી સમજાવવામાં આવે છે. જીવ વર્તમાનમાં પણ જે ક્રોધાદિ વિકાર ઘટાડવા માગે છે તે ફરીને
વિશેષ વિકાર થવા દેતો નથી. તો જેણે સ્વભાવનું સમ્યગ્જ્ઞાન કરી પૂર્ણ પુરુષાર્થ પ્રગટ કરી સર્વથા વિકાર ટળ્યો
ને પરમાત્મા થયો, તેને ફરીથી વિકાર થાય એમ બને જ નહિ. માટે જીવ પહેલાંં શુદ્ધ હતો ને પછી વિકાર થયો
એમ નથી. પણ તે અનાદિથી અવસ્થામાં ભૂલવાળો–વિકારવાળો છે.
કલ્યાણને ચૂકી ગયો છે; ચૈતન્યના કલ્યાણને ચૂકવું તેને જ ભયંકર ભાવમરણ કહેવાય છે. તે ભાવમરણ તે જ
ચૈતન્ય ભગવાનના સ્વપદની હિંસા છે ને તે જ સ્વપદનો અનાદર છે.
નથી, અને જે ભાવે પ્રારબ્ધ બંધાયું તે ભાવ પણ આત્મા નથી, શરીરાદિ સંયોગોથી ભિન્ન, સંયોગોનું નિમિત્ત
પ્રારબ્ધ છે, તેનાથી પણ ભિન્ન, અને પ્રારબ્ધનું નિમિત્ત શુભાશુભ વિકાર તેનાથી પણ રહિત, એવા ચૈતન્ય
સ્વરૂપ આત્માનું ભાન કરે તે પરમાત્મા થાય. પરમાત્મા થયા પછી તેને અવતાર થાય નહિ.
ધારણ કરે–એમ બને નહિ.
PDF/HTML Page 15 of 17
single page version
કાંઈક દયા, દાન આદિ શુભભાવ કર્યા હોય તેના ફળરૂપે તે દેવમાં ઊપજે છે. એ પ્રમાણે નરક વગેરે ગતિઓ છે.
અને તે ન્યાયથી સિદ્ધ થાય છે. જેમકે, પ્રતિકૂળ જીવોને મારી નાખવાના ક્રૂર ભાવનું ફળ નરક છે. ખરેખર કોઈ
જીવ કોઈને પ્રતિકૂળ નથી, પરંતુ જીવે કલ્પના કરી છે કે આ મને પ્રતિકૂળ છે. સામા જીવોને મારી નાખવાના ક્રૂર
ભાવમાં જીવોને મારવાની સંખ્યાનું કે કાળનું માપ નથી, તેના પરિણામમાં ક્રૂરતાનું એટલું બધું જોર છે કે, સામે
ગમે તેટલા જીવો હોય, અને ગમે તેટલો કાળ મારવા પડે તોપણ બધાને મારી નાખું. આવા તીવ્ર ક્રૂર પરિણામનું
ફળ આ મનુષ્યભવમાં નથી; તેનું ફળ નરકમાં છે.
ભાસે છે. ને તેમાં અભિમાન કરે છે. શાસ્ત્રકાર આચાર્ય ભગવાન કહે છે કે આ એક ચૈતન્ય જ પરમ રત્ન છે.
શાસ્ત્રરૂપી સમુદ્રમાંથી તે એક ચૈતન્ય રત્ન જ જ્ઞાનીઓએ કાઢ્યું છે. એકત્વ ચૈતન્યસ્વભાવને ઓળખવો તે જ
શાસ્ત્રનો સાર છે. ‘શુભ અને અશુભ વિકાર હું નથી, ને વિકારરહિત ચૈતન્ય જ્ઞાનાનંદ હું છું’ એમ સ્વભાવનું
જોર થતાં વિકાર ટળ્યા વિના રહે નહિ. આ પ્રમાણે ચૈતન્યને ઓળખ્યા વગર જેટલું કરવામાં આવે તે બધું છાર
પર લીંપણ સમાન છે.
ઊખડવા મંડે. લીંપણ તો કઠણ ભોં ઉપર ચાલે, રાખના દળ ઉપર ચાલે નહિ, તેમ ત્રિકાળી ચૈતન્યસ્વભાવના
ભાન વગર પર લક્ષે જે કાંઈ પુણ્ય કરવામાં આવે તે છાર પર લીંપણ સમાન છે. સ્વભાવનું ભાન નથી એટલે
થોડા કાળમાં તે પુણ્ય પલટીને પાપ થઈ જશે. તેનું પુણ્ય લાંબો કાળ ટકશે નહિ.
તેનું નામ ધર્મ છે. આ ચૈતન્ય રત્નની પ્રતીતિ કર્યા વગર મિથ્યાદ્રષ્ટિએ ચોરાશી લાખ યોનિમાં અવતાર કર્યા છે.
ચૈતન્યસ્વભાવનો મહિમા ન આવતા, જેણે પુણ્ય–પાપને અધિકાઈ આપી, તેણે ચૈતન્યના જીવતરનું ખૂન કર્યું છે,
અને તે જ ભાવમરણ છે. ચૈતન્ય સ્વભાવને સમજ્યા વગર તે ભાવમરણ ટળે નહિ.
ઉત્તર :– અનંત કાળથી આત્માને સમજ્યો નથી એટલે શું અત્યારે ન સમજાય? શું સમજવાની તાકાત
છે? ચૂલા ઉપર પડેલું ઊનું પાણી ઊલટું થતાં તે જ અગ્નિનો નાશ કરવાની તાકાતવાળું છે. તેમ અનંતકાળથી
ઊંધી રુચિના કારણે આત્માને સમજ્યો નથી. પણ હવે જો રુચિમાં ગુલાંટ મારે તો ક્ષણમાં સમજાય તેવું છે.
બતાવાય. જેમકે– કોઈ એક માણસના નામ સંબંધીનું અજ્ઞાન તેના નામના જ્ઞાનથી ટળે છે, બીજી ગમે તેટલી
ક્રિયા કરે, ખિસ્સામાંથી કોઈને રૂપિયા આપી દે, તડકે ઊભો ઊભો સુકાઈ જાય, કે મહિનાના ઉપવાસ કરીને
રોટલા છોડી દે, પણ તે બધું સામા માણસના નામનું અજ્ઞાન ટાળવાનો ઉપાય નથી; તેમ આત્મા સંબંધી અજ્ઞાન
આત્માના જ્ઞાનની ક્રિયાથી જ ટળે છે. સરવાળામાં ભૂલ હોય તે કોઈને રૂપિયા આપી દીધે ન ટળે, પણ જ્યાં
ભૂલ થઈ હોય તેને જાણીને ટાળે તો ટળે, તેમ ચૈતન્યમાં શુભાશુભ વિકારને મૂળ સ્વરૂપ માન્યું છે, તે
સરવાળામાં ભૂલ છે, તેને બદલ હું ચૈતન્ય છું, પુણ્ય–પાપ મારા સ્વભાવમાં નથી, એમ સાચી સમજણ કરતાં તે
ભૂલ ટળે છે. અંધારું ટાળવા માટે પ્રકાશ જ ઉપાય છે; પ્રકાશ થતાં અંધારું ટળી જાય
PDF/HTML Page 16 of 17
single page version
રાજચંદ્ર આત્મસિદ્ધિમાં કહે છે કે–
ઉપાયમાં ક્યાંય દુઃખ લાગ્યું હોય તો બતાવ! જો ભાઈ! અનંતકાળથી આ માર્ગ જાણ્યો નથી માટે તેને
સમજવાનો પ્રયત્ન કર! મુનિઓએ–જ્ઞાનીઓએ–આત્માર્થીઓએ શાસ્ત્રોમાંથી આ ચૈતન્ય રત્નને જ ગોત્યું છે.
એ જ અનંત કાળની મિથ્યાત્વરૂપી ભૂખ ભાંગવાનો ઉપાય છે. માટે બધા શાસ્ત્રોને તારવીને માખણ કાઢો તો
‘અહો! હું ચૈતન્ય શુદ્ધ ચિદાનંદ છું’ એવું એક આ ચૈતન્ય રત્ન જ નીકળે છે. આ સમજ્યો તે સર્વ શાસ્ત્રોનો
સાર સમજ્યો છે, ને જો આ ન સમજ્યો તો તેણે કાંઈ કર્યું નથી.
ભાઈશ્રી અમૃતલાલ નરસિભાઈ શેઠ તથા તેમના ધર્મપત્ની જયાબેન એ બંનેએ સજોડે, પૂ
ભાઈઓએ રૂ
અહીં દ્રવ્યકર્મ અને શરીરાદિ સંયોગનો નાશ કરવાનું કહ્યું છે તે ઉપચારથી છે. ખરેખર આત્મા તેનો કર્તા
જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મો સ્વયં ટળી ગયા. આત્મા એ તે કર્મો ટાળ્યાં એમ માત્ર ઉપચારથી કહેવાય છે.
વળી પરમાત્માને દેહાદિના સંયોગનો પણ નાશ કહ્યો છે. હવે, અરિહંતદેવ પરમાત્મા હોવા છતાં તેમને
તો ત્રણે કાળે આત્માથી જુદાં જ છે, પરંતુ પહેલાંં તે પ્રત્યે મોહ તથા રાગ–દ્વેષ હતા, તે મોહ તથા રાગ–દ્વેષનો
અભાવ થયો તેથી શરીરાદિનો પણ અભાવ કહેવામાં આવ્યો છે એમ સમજવું.
સર્વજ્ઞ પરમાત્માને પૂર્ણદશા થઈ ગઈ છે પ્રતિકૂળતા સહન કરવાનું સાધકજીવને હોય, પણ જેઓ સહનશક્તિ
ક્ષુધા–તૃષાદિ હોતા નથી.
સાધકજ્ઞાની જીવનું વલણ સ્વભાવ તરફ છે તેથી તેમને ગમે તેવા પ્રતિકૂળ સંયોગોમાં એકતાબુદ્ધિથી રાગાદિ
વલણ સંયોગ તરફ હોતું નથી. ગમે તેવા સંયોગ વખતે પણ સાધકજીવો સ્વભાવની દ્રષ્ટિના જોરે શુદ્ધિમાં વૃદ્ધિ જ
કરે છે–એવો સાધકદશાનો સ્વભાવ છે; પૂર્ણદશા થઈ ગયા પછી તો બાહ્યમાં પણ પ્રતિકૂળ સંયોગો (–ક્ષુધા, તૃષા,
રોગ વગેરે) હોતા નથી.
સર્વજ્ઞપરમાત્માએ પોતાના કેવળજ્ઞાનાદિનો પૂર્ણ લાભ પ્રાપ્ત કરી લીધો છે; એ પરમાત્મા જેવો જ તારો
PDF/HTML Page 17 of 17
single page version
પ્રભાકરભટ્ટને સંબોધીને તે વખતે યોગીન્દ્રદેવે આ શાસ્ત્ર રચ્યું છે, પરંતુ સર્વ આત્માર્થી શ્રોતાઓને તે લાગુ પડે છે.
આર્ત્તધ્યાન છે, અને પરમાત્મા એટલે રાગાદિ રહિત જ્ઞાનસ્વભાવ; તે જ્ઞાનસ્વભાવમાં એકાગ્રતા તે જ ધર્મધ્યાન
છે. આત્માનું સ્વરૂપ જ્ઞાન છે, તે જ્ઞાનની મર્યાદામાં પુણ્ય–પાપ નથી; એમ જ્ઞાનસ્વભાવને ઓળખીને તેમાં જ
એકાગ્રતા કરવા જેવી છે. સાધકને પુણ્ય–પાપ થાય ખરા પણ તેમાં એકાગ્રતા કરવા જેવી નથી.
આદરણીય છે તેમ બતાવ્યું, અને એ પરમાત્મા જેવો જ પોતાનો શુદ્ધ નિરંજન જ્ઞાનમય સ્વભાવ ત્રિકાળ છે તેની
ઓળખાણ કરાવી.
હવે શ્રીયોગીન્દ્રદેવ પરમાત્માનું સ્વરૂપ વર્ણવીને શિષ્યને કહે છે કે એવા પરમાત્માનું તું ધ્યાન કર!
लक्खु आलक्खें धरिवि थिरु मुणि परमप्पउ सो जि।। १६।।
નિર્વિકલ્પ નિત્યાનંદ સ્વભાવમાં સ્થિર કરીને તે પરમાત્માનું ચિંતવન કર.
સિદ્ધપણાને પ્રાપ્ત પરમાત્મસ્વભાવ જ ધ્યાન કરવા યોગ્ય છે, તું તેનું ધ્યાન કર! કઈ રીતે ધ્યાન કરવું તે કહે છે.
વિકલ્પથી કે રાગથી પરમાત્માનો વિચાર કરવો તે તો પુણ્ય છે. પણ પોતાના સ્વભાવને સિદ્ધપરમાત્મા
જણાય? અને સિદ્ધ ભગવાનનું ધ્યાન ક્યારે કર્યું કહેવાય? જેમ સિદ્ધને સંપૂર્ણ જ્ઞાન છે ને જરાય રાગાદિ નથી,
તેમ પોતાનો સ્વભાવ રાગાદિ રહિત પરિપૂર્ણ જ્ઞાન સ્વરૂપ છે;–એમ સ્વાશ્રયે શ્રદ્ધા કરીને પોતાને નિર્મળતાનો જે
અંશ પ્રગટ્યો તે રાગાદિ રહિત શુદ્ધ છે, અને તે અંશના નમૂનાવડે સિદ્ધ ભગવાનની પૂર્ણ શુદ્ધતાની ઓળખાણ
થાય છે. પણ જેણે પોતાના આત્માની શ્રદ્ધાદ્વારા રાગરહિત અંશને અનુભવ્યો નથી તેને સિદ્ધ પરમાત્માની
પ્રતીતિ થાય નહિ. શુદ્ધતાનો થોડોક નમૂનો પોતા પાસે હોય તો સિદ્ધ ભગવાનની પૂરી શુદ્ધતાનું માન કરે.
પોતાનો આત્મા રાગાદિ રહિત કેવળજ્ઞાનાદિસ્વરૂપ સિદ્ધ પરમાત્મા જેવાં જ છે, એવા સ્વભાવને ઓળખીને તેનું
જ ધ્યાન કરવું. એવા શુદ્ધાત્મનું ધ્યાન કરવું તે જ સાક્ષાત્ ઉપાદેય છે, એ સિવાય રાગાદિ કોઈ ઉપાદેય નથી.
પરમાત્માનું ધ્યાન કરવાનું કહ્યું છે તે પોતાથી ભિન્ન પરમાત્માનું નહિ, પણ પરમાત્માની જેમ પોતાનો
સિવાય સિદ્ધ કે અર્હંતનું લક્ષ કરવું તે સાચું ધર્મધ્યાન નથી પણ રાગ છે. અને પરમાર્થે રાગ તે આર્ત્તધ્યાન વડે
કદી ધર્મધ્યાન થાય નહિ. ૧૬