PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
લવાજમ રૂા. ૬–૦–૦ છે. પરમ પૂજ્ય સદ્ગુરુદેવશ્રીની
ઘણા જિજ્ઞાસુ–ઓની ભાવના હતી, તેથી અનેક ગામના
પ્રસાદીરૂપે ઉપર્યુક્ત પત્રિકા કાઢવાની યોજના કરી છે. આ પત્રિકામાં
પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રીનાં દરરોજના પ્રવચનોની તાત્ત્વિક નોંધ લગભગ
આવે છે. માટે જે જિજ્ઞાસુઓને પૂ. ગુરુદેવશ્રીનાં પ્રવચનોની પ્રસાદી
જવું. જો ગ્રાહકો વધે તો આ પત્રિકાનું લવાજમ ઘટાડવાની ભાવના
તુરત નામ લખાવી દેવા વિનંતિ છે. નાનાં–મોટા ઘણાખરા ગામના
મુમુક્ષુમંડળોમાં આ પત્રિકા વંચાય છે. પત્રિકાનો નમૂનો જોવા ઈચ્છા
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
ધાર્મિકોત્સવના કાર્યક્રમની ટૂંક માહિતી અહીં
આપવામાં આવે છે. ઉત્સવના આઠે દિવસો દરમિયાન
સામાન્યપણે નીચે મુજબ કાર્યક્રમ હતો:–
સવારે પાાા–૬ શ્રી દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર વંદન.
૮–૯ પૂ. ગુરુદેવશ્રીનું પ્રવચન.
(શ્રી સમયસારજી ગા. ૧૩ ઉપર)
ભાદરવા સુદ ૪ સુધીના પાંચ દિવસ)
૪–૫ શ્રી જિનેન્દ્રદેવની ભક્તિ
૬ાા–૭ આરતી
૭–૮ પ્રતિક્રમણ
૮–૯ રાત્રિચર્ચા (એક દિવસ આત્મ–સિદ્ધિની
સ્વાધ્યાય.)
એ ઉપરાંત ભાદરવા સુદ ૪ ને દિવસે જ્ઞાનપૂજા
જિનેન્દ્રદેવની રથયાત્રા નીકળી હતી. ભાદરવા સુદ પ
ને દિવસે સાંજે શ્રી ‘આલોચના’ વંચાણી હતી, ને
સાંજે પાા–૮ સુધી પ્રતિક્રમણવિધિ થયો હતો એક
બહેને આઠ ઉપવાસ કર્યા હતા તેમ જ બીજા પણ
વિધવિધ દાન અને તપ વગેરે થયાં હતાં એ રીતે,
દર્શન–વિશુદ્ધિના લક્ષની મુખ્યતાપૂર્વક શ્રી જિનેન્દ્રદેવની
દાનના વિધવિધ પ્રકારોથી સુંદર ધર્મપ્રભાવના થઈ
હતી.
શ્રી જિનેન્દ્ર–અભિષેક થયો હતો.
અહીં આપવામાં આવે છે:–
ઘણા ઉત્સાહપૂર્વક એ પ્રસંગ ઊજવ્યો હતો. હંમેશાં સવારે
૭ાા થી ૮ા શ્રી જિનમંદિરમાં મોટી પૂજા થતી હતી.
ત્યારબાદ ભક્તિ થતી હતી. બપોરે ૩ થી ૪
દસલક્ષણધર્મ–પ્રવચનોનું વાંચન થતું હતું અને ત્યાર
બાદ ભક્તિ થતી હતી. એ ઉપરાંત હંમેશાં સાંજે આરતિ,
પ્રતિક્રમણાદિ પણ ઉત્સાહપૂર્વક થતા હતા, અને
પ્રભાવના પણ થતી હતી. મુમુક્ષુઓએ સારી સંખ્યામાં
ભાગ લીધો હતો. પાંચમને દિવસે લગભગ ૭૫૦
લગભગ ૯૦૦ રૂા. નો ફાળો શ્રી જિનેન્દ્રદેવની રથયાત્રા
વખતે ઈન્દ્રધ્વજ કરાવવા માટે કરેલ છે. ભાદરવા સુદ પ
થી ૧૪ સુધી દસલક્ષણધર્મ ઊજવાયા હતા.
જિનમંદિરમાં હંમેશાં બે વખત સ્વાધ્યાય થાય છે.
વઢવાણ કેમ્પ : ધાર્મિકોત્સવના દિવસો દરમિયાન
હંમેશાં પૂજા. પ્રભાવના, આરતિ, ભક્તિ અને સવારે–
બપોરે સ્વાધ્યાય થતી હતી. સ્વાધ્યાયમાં પ્રવચનસાર
તથા પદ્મનંદી પચીસી વંચાતા હતા. રાત્રે ભક્તિ થતી
હતી. સ્વામીવાત્સલ્ય પણ થયું હતું. મંડળના ત્રણ
અને સ્વાધ્યાય મંદિર તૈયાર થઈ ગયા છે, ટુંક વખતમાં
શ્રી જિનમંદિરમાં વૈદિ પ્રતિષ્ઠા થશે. નવા સ્વાધ્યાય
મંદિરમાં હંમેશાં બે વખત સ્વાધ્યાય થાય છે.
વઢવાણ શહેર : ધાર્મિકોત્સવના દિવસો દરમિયાન
હંમેશાં પૂજા, પ્રભાવના, આરતિ, ભક્તિ તેમજ
સ્વાધ્યાય મંદિર તૈયાર થઈ ગયા છે, લોકોનો ઉત્સાહ
સારો છે. ને હંમેશાં સ્વાધ્યાય થાય છે.
વીંછીયા : ધાર્મિકોત્સવ દરમિયાન એક વખત શ્રી
જિનેન્દ્રદેવની રથયાત્રા નીકળી હતી; હંમેશાં પ્રભાવના,
પૂજા, આરતિ થતી હતી; અને સાધર્મી–વાત્સલ્ય થયું
તેમજ બપોરે ભક્તિ થતી અને સાંજે ધાર્મિક કલાસ
ચાલતો. શ્રી જિનેન્દ્રદેવની રથયાત્રા માટે પાલખી
કરાવવા માટે ધરમશી મૂળચંદ ડગલી તરફથી રૂા. ૩૦૦
ભેટ આપવામાં આવ્યા છે. અહીં શ્રી જિનમંદિર અને
સ્વાધ્યાય મંદિર થતાં મુમુક્ષુ મંડળમાં ઉત્સાહ સારો છે.
હંમેશાં વાંચન, ભક્તિ થાય છે.
બોટાદ : અહીં ધાર્મિકોત્સવ દરમિયાન સવારે શ્રી
સમયસારજી અને રે શ્રી પ્રવચનસારજીનું વાંચન થતું
હતું. એકવાર શ્રી જ્ઞાન–પૂજા થઈ હતી. દસલક્ષણધર્મના
દિવસો દરમિયાન સવારે શ્રી દસલક્ષણધર્મનાં પ્ર.
વચનો વંચાયા હતા. હંમેશાં વાંચન થાય છે.
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
આવે છે? –શું તને સુખ મળે છે? કે તેમાં કંટાળો આવી જાય છે? ખાવા–પીવા વગેરે કોઈ પણ વિષયમાં છેવટે
તો કંટાળો જ આવે છે, ને તે છોડીને બીજા વિષય તરફ ઉપયોગ જાય છે. એ રીતે, જો વિષયોના ભોગવટામાં
અણગમો જ આવી જાય છે તો તું સમજી લે કે તેમાં ખરેખર તારું સુખ હતું જ નહિ, પણ તેં માત્ર કલ્પનાથી જ
સુખ માન્યું હતું. જો ખરેખર સુખ હોય તો તે ભોગવતાં ભોગવતાં કદી કોઈને કંટાળો આવે નહીં. જુઓ,
સિદ્ધભગવંતોને આત્માનું સાચું સુખ છે, તો તેને તે સુખ ભોગવતાં ભોગવતાં અનંતકાળે પણ કંટાળો આવતો
નથી.
ખાધા, ત્રણ.... ચાર.... ખાધા.... છેવટે એમ થાય છે કે હવે બસ, હવે લાડવા ખાવામાં સુખ લાગતું નથી. તો
સમજી લે કે પાછળથી જેમાં સુખનો અભાવ ભાસ્યો તેમાં પહેલેથી જ સુખનો અભાવ છે. એ રીતે લાડવાના
સ્થાને કોઈ પણ પર વિષય લઈને વિચાર કરતાં નક્કી થશે કે એ વિષયોમાં સુખ નથી પણ આત્મસ્વભાવમાં જ
સુખ છે. એ સ્વભાવસુખ નક્કી કરીને તેની હા પાડ, ને વિષયોમાં સુખની બુદ્ધિ છોડ.
વિષય સુખોમાં કંટાળો આવ્યા વિના રહેતો નથી.
તો ત્યાંથી ખસવાનું મન કેમ થાય? અજ્ઞાની જીવ શુભથી ખસીને શુદ્ધમાં જતો નથી પણ શુભથી ખસીને પાછો
અશુભમાં જાય છે, એટલે પર તરફના વિષયમાં જ રહીને શુભ ને અશુભમાં જ બદલે છે; પણ, ‘અત્યાર સુધી
પર વલણમાં રહ્યો પણ ક્યાંયથી સુખ અનુભવમાં આવ્યું નહિ, માટે પર તરફના વલણમાં સુખ નથી એટલે
ઈન્દ્રિય–વિષયોમાં સુખ નથી પણ સ્વ તરફના અંર્તમુખ અવલોકનમાં જ સુખ છે–અતીન્દ્રિય જ્ઞાનમાં જ સુખ
છે–’ એમ નિર્ણય કરીને જો સ્વ તરફ વળે તો સિદ્ધભગવાન જેવા આત્માના સુખનો અનુભવ પ્રગટે, ને
વિષયોમાંથી રુચિ ટળી જાય. –આ દશાનું નામ ધર્મ છે.
વિષયોના સુખની ના પાડે છે તેથી તે ‘ના’ ટકતી નથી, ને પાછો બીજા ઈન્દ્રિયવિષયોમાં જ તું લીન થાય છે. જો
સ્વભાવના અતીન્દ્રિય સુખની રુચિથી હા પાડીને તે વિષયસુખની ના પાડે તો તે ‘હા’ અને ‘ના’ બંને યથાર્થ
ટકશે, ને આગળ જતાં પૂર્ણ અતીન્દ્રિય કેવળસુખ પ્રગટશે. એ રીતે આત્માર્થીને પહેલેથી જ સ્વલક્ષે ઈન્દ્રિય
તરફના વલણમાંથી આદરબુદ્ધિ ટળી જવી જોઈએ, ને અતીન્દ્રિય સુખની પરમ આદરપૂર્વક શ્રદ્ધા થવી જોઈએ, તે
જ અતીન્દ્રિય સુખ પ્રગટવાનો ઉપાય છે.
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
કરી હોવાથી, (ભિન્ન આત્માનું એકપણું) નથી પૂર્વે કદી સાંભળવામાં આવ્યું, નથી કદી પરિચયમાં આવ્યું અને
નથી કદી અનુભવમાં આવ્યું. તેથી ભિન્ન આત્માનું એકપણું સુલભ નથી.”
ઉપાસના કરવાની વાત લીધી તેમાં દેશનાલબ્ધિ આવી જાય છે. અજ્ઞાનીના ઉપદેશથી પણ જો દેશનાલબ્ધિ થઈ
જતી હોય તો ‘આત્મજ્ઞાનીની સેવા’ ની વાત આચાર્યદેવ શા માટે કરે? અહીં અનાદિ અજ્ઞાનીને જ્ઞાની
બનવાની વાત લીધી છે, તેથી દેશનાલબ્ધિ જ્ઞાની પાસેથી જ હોય–એ વાત મૂકી છે.
આચાર્યદેવનો એવો આશય છે કે જો તું નિમિત્તની ઉપેક્ષા કરીને સ્વલક્ષ તરફ વળ તો જ તેં એકત્વસ્વભાવની
વાત સાંભળી કહેવાય, તથા તો જ તેં જ્ઞાનીની સેવા કરી કહેવાય, અને ત્યારે જ જ્ઞાનીનો ઉપદેશ તને નિમિત્ત
કહેવાય. પરંતુ, જ્ઞાનીએ એકત્વ આત્માનું લક્ષ કરવાનું કહ્યું તેવું લક્ષ જો પોતે પ્રગટ ન કર્યું તો નિમિત્ત અને
નૈમિત્તિકનો મેળ ન થયો એટલે ત્યાં તો ‘જ્ઞાનીનો ઉપદેશ સાંભળ્યો’ એમ પણ ન કહેવાયું. જ્ઞાનીની સેવા
ખરેખર ત્યારે જ કરી કહેવાય કે જ્યારે તે નિમિત્તનું લક્ષ છોડીને સ્વલક્ષ કરે.
આત્માનું શ્રવણ છે. પૂર્વે અનંતવાર એકલા નિમિત્તના જ લક્ષે અટકીને જ્ઞાની પાસેથી સાંભળ્યું પણ નિમિત્તની
ઉપેક્ષા કરીને સ્વભાવ તરફ ન વળ્યો તેથી તે શ્રવણને ખરા શ્રવણ તરીકે સ્વીકારવામાં આવ્યું નથી. શુભરાગથી
જ્ઞાનીની સેવા કરી પણ સ્વલક્ષ ન કર્યું–જ્ઞાનીએ જેવો આશય કહ્યો તેવો પોતાના જ્ઞાનમાં ન પકડ્યો–તો તેને
અહીં જ્ઞાનીની સેવા કરી કહેતા નથી, ને તેથી તેણે આત્માનું શ્રવણ પણ કર્યું નથી.
પાસેથી જ દેશનાલબ્ધિ મળ્યા વગર કોઈ જીવ જ્ઞાન પામી શકે નહિ–એવી નિમિત્તની સાપેક્ષતા રાખી છે. પરંતુ
સાથે સાથે નિમિત્તની નિરપેક્ષતા પણ બતાવે છે કે જો તું નિમિત્તનું લક્ષ છોડીને, સ્વતરફ વળ અને આત્માને
સમજ તો જ તેં જ્ઞાનીની વાત સાંભળી કહેવાય. પૂર્વે એકલા નિમિત્તના લક્ષે જ સાંભળ્યું પણ સ્વભાવ તરફ ન
વળ્યો તેથી તે શ્રવણને ખરેખરા શ્રવણ તરીકે આચાર્યદેવે સ્વીકાર્યું નથી. એ રીતે નિમિત્તની ઉપેક્ષા કરીને
સ્વભાવ તરફ ન વળ્યો તેને માટે તો જ્ઞાનીની વાણી નિમિત્ત પણ ન કહેવાણી. જ્યારે નિમિત્તની અપેક્ષા
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
પાસેથી આત્માની વાત સાંભળી’ એમ કહેવાયું. એટલે નિમિત્તની નિરપેક્ષતા થઈ તો નિમિત્તની સાપેક્ષતા લાગું
પડી. પણ, ‘આચાર્યદેવે અહીં જ્ઞાનીની સેવાની વાત કરી છે માટે આપણે નિમિત્તની ઉપેક્ષા ન કરવી જોઈએ’
એમ માનીને કોઈ એકલી સાપેક્ષતાને જ વળગે અને નિમિત્તથી નિરપેક્ષતા ન કરે તો તે અજ્ઞાની જ રહે છે અને
તેને તો નિમિત્તની સાપેક્ષતા પણ લાગુ પડતી નથી. હે જીવ! આત્મા સમજવામાં જ્ઞાનીની દેશના જ નિમિત્તરૂપ
હોય છે એ ખરૂં, પરંતુ નિમિત્તથી નિરપેક્ષ થઈને જો સ્વભાવને ન સમજ્યો તો તારે માટે જ્ઞાની નિમિત્ત પણ
નથી કહેવાતા. કેમકે જ્ઞાનીની વાણી તો નિમિત્ત વગેરે પરનો આશ્રય છોડીને અભેદ જ્ઞાનસ્વભાવ તરફ વળવાનું
કહે છે. તેને બદલે જો તું નિમિત્તનું લક્ષ કરીને જ રોકાઈ ગયો તો તને જ્ઞાનીની વાણી ધર્મનું નિમિત્ત ન થઈ.
ઉપાદાન જાગ્યા વગર નિમિત્ત કોનું? –નિમિત્તથી નિરપેક્ષતારૂપ નિશ્ચયભાવ પ્રગટ્યા વગર નિમિત્તની
સાપેક્ષતારૂપ વ્યવહાર કોને લાગુ પાડવો? નિમિત્તનો એવો અનેકાંત છે કે નિમિત્તથી નિરપેક્ષ થાય ત્યારે
નિમિત્તની સાપેક્ષતા લાગુ પડે. એને બદલે કોઈ જીવ નિમિત્તની એકલી સાપેક્ષતાને જ માને પણ નિમિત્તથી
નિરપેક્ષતા ન માને તો તેની માન્યતા એકાંતરૂપ છે.
કદી પરિચયમાં આવ્યું અને નથી કદી અનુભવમાં આવ્યું. તેથી ભિન્ન આત્માનું એકપણું સુલભ નથી” –આમ
કહીને શ્રી આચાર્યદેવે જ્ઞાનીની સેવારૂપ નિમિત્તનું કથંચિત્ સાપેક્ષપણું જણાવ્યું છે. તેમજ સાથે સાથે દેશનાલબ્ધિ
પણ સિદ્ધ કરી છે. પરંતુ શ્રી આચાર્યદેવના આશયને નહિ સમજનારા અજ્ઞાનીઓ આ ગાથામાંથી એકલો
નિમિત્તની સાપેક્ષાતાનો જ અર્થ કાઢે છે, ને નિમિત્તની નિરપેક્ષતાની જે વાત શ્રી આચાર્યદેવે બતાવી છે તે
વાતને છોડી દે છે. નિમિત્તની નિરપેક્ષતાની વાત નિમિત્તાધીન દ્રષ્ટિવાળાને બેસતી નથી. શ્રી આચાર્યદેવે આ
ગાથમાં તો નિમિત્તની સાપેક્ષતા અને નિરપેક્ષતા બંને બતાવ્યા છે; અને “નિમિત્તથી નિરપેક્ષતા પ્રગટ કરે
ત્યારે તેની સાપેક્ષતા લાગુ પડે”–એવો મહા સિદ્ધાંત મૂકી દીધો છે. સાક્ષાત્ તીર્થંકર ભગવાનના સમવસરણમાં
જઈને તેમની દિવ્યવાણી પૂર્વે સાંભળી, છતાં આચાર્યદેવ તો કહે છે કે ‘પરથી ભિન્ન આત્માની વાત કદી
સાંભળી નથી,’–આનો આશય શું?–આનો આશય એ છે કે અનંતવાર નિમિત્ત મળવા છતાં પોતે તેનાથી
નિરપેક્ષતા પ્રગટ ન કરી અને પોતે આત્મસ્વભાવને ન સમજ્યો તેથી તેને માટે તે શ્રવણ નિમિત્ત પણ ન થયું.
માટે તેણે ‘આત્મસ્વભાવની વાત સાંભળી જ નથી’ એમ આચાર્યદેવે કહ્યું છે. એ કથનમાંથી જ, નિમિત્તની
ઉપેક્ષા કરીને સ્વભાવ તરફ વળવાનું આચાર્યદેવ કહે છે–એવો આશય નીકળે છે.
સાથે નૈમિત્તિકભાવનો મેળ ન થયો, એટલે નિમિત્તને નિમિત્ત પણ ન કહેવાયું.
અહીં હંમેશાં સવારે ૮ા થી ૯ા પતાસાની પોળમાં આવેલા શ્રી દિ. જૈનમંદિરમાં વાંચન થાય છે અને દર
ઉપવાસ કરી દસલક્ષણપર્વનું આરાધન કર્યું હતું. અને તેનો ઉદ્યાપન–ઉત્સવ ભાદરવા સુદ ૧૪ના રોજ
મહાઅભિષેક સહિત થયો હતો. ભાદરવા વદ એકમના દિવસે શ્રી જૈનધર્મની પ્રભાવનાનો વરઘોડો નીકળ્યો
હતો; તેમાં પાલખીમાં શ્રી જિનેન્દ્રદેવ અને હાથી ઉપર શ્રી સમયસારને પધરાવ્યા હતા, અને હજાર લગભગ
મુમુક્ષુઓ સહિત મુખ્ય બજારોમાં ફર્યો હતો. તે વખતે ભક્તિનો ઘણો ઉલ્લાસ જણાતો હતો. અહીં હંમેશાં વાંચન
થાય છે.
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
આત્મા જ્ઞાનાનંદસ્વભાવથી ભરેલો પદાર્થ છે, તે દેહાદિથી જુદો છે. તે આત્મસ્વભાવનું ભાન કરીને તેમાં
વાણીમાં એમ ઉપદેશ આવ્યો કે, આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ છે; જેવો સિદ્ધભગવાનનો સ્વભાવ છે તેવો જ દરેક
આત્માનો સ્વભાવ છે. તે સ્વભાવનું ભાન ભૂલીને અજ્ઞાન અને રાગ–દ્વેષમાં રોકાવું થાય છે તે જ સંસાર છે.
આત્માનો મૂળસ્વભાવ અનાદિઅનંત પવિત્ર શુદ્ધ હોવા છતાં જીવે તેનું ભાન કર્યું નથી તેથી પર્યાયમાં થતા
વિકારને પોતાનું સ્વરૂપ માનીને ભવભ્રમણમાં રખડે છે. જો સત્સમાગમે યથાર્થ શ્રવણ કરીને એક વાર પણ
આત્મભાન કરે તો આત્મામાં સિદ્ધભગવાન જેવો આનંદ પ્રગટે અને મુક્તિ થયા વિના રહે નહિ. તે આત્મભાન
કેમ થાય? તે વાત અહીં આચાર્યભગવાન બતાવે છે.
ભાઈ, તારો આત્મા આનંદસ્વભાવી છે, તે જ્ઞાતા–સાક્ષીસ્વરૂપ છે. પરમાં કાંઈ કરવાનો તેનો સ્વભાવ
એવી જે અજ્ઞાનીની બુદ્ધિ છે તે ભ્રાંતિ છે. અવસ્થામાં તે ભ્રાંતિ હોવા છતાં આત્માનો સ્વભાવ જ્ઞાયકમૂર્તિ શાંત
આનંદકંદ છે, તેનો કદી નાશ થતો નથી. આત્મા અનાદિઅનંત છે, તેની શરૂઆત નથી ને નાશ પણ નથી. તેનો
કાયમી એકરૂપ રહેનાર સ્વભાવ શું છે? તે ઓળખવો જોઈએ. અવસ્થામાં જે રાગ–દ્વેષાદિ ભાવો છે તે તો નવા
થાય છે, આત્મા કાંઈ નવો થતો નથી; માટે તે રાગ–દ્વેષાદિ ભાવો કે શરીર–મન–વાણી તે આત્માનો સ્વભાવ
નથી, પણ રાગરહિત, શરીરરહિત કાયમ જ્ઞાનાનંદસ્વભાવ છે, તે સ્વભાવના ભાનથી ભ્રાંતિ ટળે છે ને શુદ્ધતા
પ્રગટે છે.
શરીરમાં રોગ થાય તેને ટાળવાની જીવ ઈચ્છા કરે છે, પણ રોગને તે ટાળી શકતો નથી. ઈચ્છા શરીરમાં
આત્માના સ્વભાવમાં તે કાંઈ લાભ કરતી નથી તેમજ પરમાં પણ તે કાંઈ કાર્ય કરતી નથી. આત્માનો સ્વભાવ
તો જાણવા–દેખવાનો છે, ઈચ્છા થાય તે આત્માનો સ્વભાવ નથી. આમ ઈચ્છાને અને આત્મસ્વભાવને ભિન્ન
ભિન્ન જાણીને સ્વભાવના આશ્રયે રહેતાં નિર્મળ પર્યાયની ઉત્પત્તિ થાય છે. એકરૂપ આત્મસ્વભાવમાં વિકારની
ઉત્પત્તિ થાય તે દ્વૈતભાવ છે, તે વિકારના આશ્રયે વિકારની ઉત્પત્તિ થાય છે. તે વાત શ્રી આચાર્યદેવ આ
ગાથામાં કહે છે–
लोहाल्लोहमयं पात्रं हेम्नोहेममयं यथा।।३१।।
થાય છે.
ભિન્ન જે એકરૂપ સ્વભાવ છે તે અદ્વૈત છે, તે સ્વભાવના આશ્રયે નિર્મળ પર્યાયની ઉત્પત્તિ થાય છે, તે નિર્મળ
પર્યાય આત્મામાં જ અભેદ થાય છે તેથી તે અદ્વૈત છે. માટે કહ્યું કે અદ્વૈતના આશ્રયે અદ્વૈતની ઉત્પત્તિ થાય છે.
પર પદાર્થો અને વિકારી ભાવો તે આત્માનું દ્વૈત છે, તેના આશ્રયે દ્વૈતની એટલે વિકારની ઉત્પત્તિ થાય છે.
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
આત્માના એકરૂપ જ્ઞાનસ્વભાવમાં કાંઈ ઈચ્છા થાય તે દ્વૈત છે. એક આત્માને પોતાના સ્વભાવ સિવાય
પદાર્થોમાં કાંઈ ફેરફાર કરવાનો આત્માનો સ્વભાવ નથી. પ્રતિકૂળ સંયોગોને દૂર કરવા ને અનુકૂળ સંયોગોની
પ્રાપ્તિ કરવી–તે ઈચ્છાનું કાર્ય નથી. ઈચ્છા થાય તે જ્ઞાનસ્વભાવથી અન્ય છે એટલે દ્વૈત છે. ઈચ્છા થવા છતાં એમ
જાણવું જોઈએ કે આ ઈચ્છા મારું સ્વરૂપ નથી તેમ જ તે ઈચ્છાને લીધે પરનાં કાર્ય થતાં નથી. એમ જો ઈચ્છાને
અને આત્માને ભિન્ન ઓળખીને, ઈચ્છા–રહિત એકલા આત્માનો અશ્રય કરે તો તે અદ્વૈતના આશ્રયે
અદ્વૈતભાવની–શુદ્ધ પર્યાયની–ઉત્પત્તિ થાય છે. નિર્મળ પર્યાયમાં શુદ્ધતાની તારતમ્યતાના અનેક પ્રકારો પડતા
હોવા છતાં, દરેક પર્યાય એકત્વ સ્વભાવમાં જ અભેદ થાય છે તે અપેક્ષાએ તેમાં અદ્વૈતપણું છે. કોઈ પર્યાય
અભેદ સ્વભાવનો આશ્રય છોડતી નથી પણ અભેદના આશ્રયે દ્રવ્ય–પર્યાયની એકતા જ થાય છે, તેથી તેને
અદ્વૈત કહ્યું છે. પરના આશ્રયે કે પર્યાયના આશ્રયે રાગની ઉત્પત્તિ થાય છે અને દ્રવ્ય–પર્યાયમાં ભેદ પડે છે માટે
તે દ્વૈત છે. જગતના પદાર્થોથી તો આત્મા જુદો જ છે. છતાં પર સાથે પોતાને અદ્વૈત માને–પરનું હું કરું એમ
માને–તે તો સ્થૂળ અજ્ઞાન છે. અહીં તો એક આત્મામાં જ દ્વૈત અને અદ્વૈતની વાત છે. રાગ–દ્વેષાદિ ભાવો થાય તે
આત્માના સ્વભાવથી દ્વૈત છે–અન્ય છે. તે રાગાદિથી આત્માને લાભ માનવો એટલે કે રાગાદિ ભાવો સાથે
આત્માને અદ્વૈત માનવો તે પણ મિથ્યાત્વ છે. વિકારરહિત તેમજ અવસ્થાના રંગ–ભેદ રહિત ત્રિકાળ એકરૂપ
જ્ઞાયકસ્વભાવ છે તે અદ્વૈત છે, તેની ઓળખાણ કરીને તેનો આશ્રય કરતાં નિર્મળ વીતરાગભાવ પ્રગટે છે, તેનું
નામ ધર્મ છે.
આત્મા જ્ઞાયક છે. જ્ઞાતા આત્મા તો પદાર્થોનો જાણનાર છે; તે જ્ઞાતાસ્વભાવને બદલે અજ્ઞાની જીવ
અજ્ઞાની જીવ, આત્માના એકલા–અદ્વૈત–જ્ઞાનસ્વભાવને ન માનતાં, જ્ઞાન અને ઈચ્છાને એકરૂપ માનીને દ્વૈત
એટલે કે વિકારભાવની ઉત્પત્તિ કરે છે. પોતાનો જ્ઞાન અને સુખ સ્વભાવ છે તેને જાણે તો ઈચ્છાને પોતાનું
સ્વરૂપ માને નહિ એટલે ઈચ્છામાં ને પરમાં સુખ માને નહિ. જીવ અનાદિકાળથી સંસારમાં રખડે છે પણ પરથી
ભિન્ન પોતાના એકત્વસ્વભાવને કદી જાણ્યો નથી. જો એકત્વસ્વભાવને જાણે તો પર સંગ–રહિત એકત્વદશા–
મુક્તિ–પ્રગટ થયા વગર રહે નહીં.
એટલે તેને વિકારથી જુદો પડીને નિર્મળ અવસ્થા થતી નથી. જડની અવસ્થા સ્વતંત્રપણે થાય છે, તેમાં આત્માની
ઈચ્છા કામ કરતી નથી. ઈચ્છા અનુસાર શરીરની નિરોગતા ક્યારેક રહે તો તે પણ આત્માની ઈચ્છાને કારણે થયું
નથી. ઈચ્છાને નિરર્થક ન જાણે ત્યાં સુધી ઈચ્છાથી ભિન્ન જ્ઞાનસ્વભાવને માને નહિ અને જ્ઞાન સાચું થાય નહીં. જેણે
ઈચ્છાને પોતાની માની તેણે જ્ઞાનસ્વભાવી એકલા આત્માને દ્વૈતરૂપે માન્યો છે, તે મિથ્યા માન્યતા છે, તેમાંથી
સંસારની ઉત્પત્તિ થાય છે. આત્માનો અખંડ ચૈતન્યસ્વભાવ છે, પરથી ભિન્ન અને સ્વભાવથી એકરૂપ એવા
એકત્વસ્વભાવની જો શ્રદ્ધા કરે તો સંસારથી છૂટીને જીવ એકલો–મુક્ત થયા વિના રહે નહીં.
લાભ માને છે, તેને દ્વૈતસ્વભાવની–રાગદ્વૈષની ઉત્પત્તિ થાય છે.
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
આત્મા પોતે સ્વભાવથી સુખરૂપ છે, કોઈ બાહ્ય સંયોગમાંથી તેનું સુખ આવતું નથી. જીવના પોતાના
અવસ્થામાં દુઃખ ઊભું કર્યું છે. પરમાં મારું સુખ છે એવી કલ્પના જીવને સ્વતંત્ર સુખરૂપ થવા દેતી નથી.
કાચા ચણામાં મીઠાસ ભરી છે તે તેને સેકતાં પ્રગટે છે; તે મીઠાસ તેના સ્વભાવમાંથી જ પ્રગટી છે, કોઈ
મીઠાસ પ્રગટે છે અને તે ઊગતો નથી. તેમ આત્માનો આનંદ–સ્વભાવ છે, તેમાં તૂરાશ નથી. અવસ્થાની
કચાસથી તૂરાશ એટલે કે દુઃખ છે, અને તે જન્મ–મરણરૂપી સંસારમાં ઊગે છે. જો અવસ્થામાં તે દુઃખ ન હોય તો
સ્વભાવનું ભાન અને એકાગ્રતા કરીને તે ટાળવાનું રહેતું નથી. અવસ્થામાં કચાસ હોવા છતાં, શક્તિરૂપે જ્ઞાન
અને આનંદથી ભરપૂર છે–એવું ભાન કરીને તેમાં એકાગ્ર થાય તો પર્યાયમાં જ્ઞાન અને આનંદ વ્યક્ત થાય,
એટલે આત્માને દુઃખ રહે નહિ અને જન્મમરણમાં તે ફરીથી ઊગે નહીં. પોતાના જ્ઞાતાસ્વભાવમાં આનંદ છે તેને
ભૂલીને પરને લીધે મારામાં આનંદ છે–એમ માન્યું છે, તે માન્યતા જ તેને પરાશ્રયભાવથી છૂટીને સ્વતંત્ર
છે તે આત્માની શક્તિમાંથી જ પ્રગટ્યા છે, અને દરેક આત્મામાં તેવી શક્તિ વિદ્યમાન છે. જો સ્વભાવમાં જ
શક્તિ ન હોય તો કરોડો ઉપાયો કરવાથી પણ બાહ્ય સંયોગમાંથી તે આવે નહીં. અને સ્વભાવમાં જ જે શક્તિ છે
તે પ્રગટવા માટે બાહ્ય સંયોગની અપેક્ષા રાખતી નથી, પણ સ્વભાવના જ આશ્રયે પ્રગટે છે.
આત્મા જ્ઞાન–અમૃતની મૂર્તિ છે; તેને સમજ્યા વિના સંસારનાં મૂળ ઊખડશે નહિ. મિથ્યાત્વ તે સંસારનું
રહેવાનો છે. રાગ–દ્વેષ તદ્ન ટળી ગયા પહેલાંં આત્માના પરિપૂર્ણ સ્વભાવની દ્રષ્ટિ અને જ્ઞાન કરીને સંસારના
મૂળિયાને ઉખેડવાની આ વાત છે. આવી સ્વભાવની દ્રષ્ટિ અને આવું જ્ઞાન કર્યા વગર કોઈને કદી રાગ–દ્વેષ
ટળતા નથી ને મુક્તિ થતી નથી. પરંતુ તેને ક્ષણે ક્ષણે અધર્મ થાય છે.
અહીં આચાર્યભગવાન એમ કહે છે કે સ્વભાવબુદ્ધિથી જીવને વીતરાગતાની ઉત્પત્તિ થાય છે અને
સ્વભાવ છે. કર્મ વગેરે કોઈ સંયોગો તે આત્માને આવરણનું કારણ નથી, પણ તે સંયોગમાં પોતાપણાની
વિકાર થતો નથી. જેમ સંયોગો આવરણનું કારણ નથી તેમ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર વગેરે સંયોગો જીવને મુક્તિનું પણ
કારણ નથી. પોતે પોતાના એકત્વ સ્વભાવને ઓળખીને તેના આશ્રયે ઠરે તો જ મુક્તિ થાય છે.
ઈચ્છા તે આત્માનો સ્વભાવ નથી. છતાં અવસ્થામાં એક સમય પૂરતી ઈચ્છાની હયાતી છે. ઈચ્છાનો જો
ત્યાં તેને જાણતાં ઈચ્છા તે જ હું–એમ અજ્ઞાનીને તેનો સ્વભાવમાં આરોપ થઈ ગયો છે. આત્માના મૂળ
અનારોપ સ્વભાવમાં ઈચ્છા નથી, તે અનારોપ સ્વભાવને ન જાણ્યો એટલે ઈચ્છામાં આરોપ કરીને ઈચ્છા તે જ
હું એમ અજ્ઞાનીએ માની લીધું છે. ઈચ્છા વગરના એકલા જ્ઞાતા–સ્વભાવની રુચિ થયા વિના કદી દ્વૈત એટલે કે
સંસાર ટળતો નથી ને મુક્તિની લાયકાત તેને પ્રગટતી નથી.
આત્માનો કાયમી સત્ એકરૂપ સ્વભાવ શું છે તેની આ વાત છે. ચૈતન્યસ્વભાવી આત્મા જ્ઞાનસ્વભાવે
જે સત્સ્વરૂપ છે તેને બદલે પરના આશ્રયે લાભ થાય એમ માને છે તેને ધર્મ થતો નથી. ઈચ્છા વિકાર છે, શુભ
ઈચ્છાથી ધર્મનો લાભ થાય એમ માને તો વિકાર
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
લોકો ‘હું આત્મા નવો થયો’ એમ કહેતા નથી, પણ ‘મને આ ઈચ્છા નવી થઈ’ એમ કહે છે, કેમ કે
એકલો શ્રદ્ધામાં લેતો નથી પણ ઈચ્છાને–રાગને આગળ કરીને, રાગ અને આત્માને ભેગા માનીને, દ્વૈતની પ્રતિત
કરે છે, તેને દ્વૈતની એટલે વિકારની ને સંયોગની ઉત્પત્તિ થશે, પણ અસંયોગી–મુક્તિની ઉત્પત્તિ નહિ થાય. હું
એકલો જ્ઞાતા છું, રાગ તે હું નથી–એમ જ્ઞાનસ્વભાવને આગળ કરીને જેણે એકત્વ આત્માની પ્રતીતિ કરી તેને
વગેરે પરસંગ વગર રહે તેવો તેનો સ્વભાવ છે, ને તેમાંથી વિકારની ઉત્પત્તિ થતી નથી, પણ તે સ્વભાવના
આધારે તો શુદ્ધદશાની જ ઉત્પત્તિ થાય છે. જેણે આવા એકત્વ જ્ઞાતાસ્વભાવની પ્રતીત કરી છે તેને
એકત્વભાવની ઉત્પત્તિ થશે ને વિકારરૂપી કાટ લાગશે નહિ તેમ જ કર્મ વગેરેનો સંયોગ પણ તેને નહિ થાય.
અજ્ઞાની જીવ વિકાર તે જ હું–એમ માને છે, તેને તે અજ્ઞાનભાવમાંથી વિકારની જ ઉત્પત્તિ થાય છે, અને તેને
કર્મ વગેરેનો સંયોગ ટળતો નથી.
ભગવાન કહે છે કે જેણે એક આત્માને જાણ્યો તેણે સર્વ જાણ્યું, આત્મામાં પરિપૂર્ણ જ્ઞાનસામર્થ્ય છે;
નથી. પોતાના આત્માના એકત્વ સ્વભાવને સત્સમાગમે બરાબર જાણીને પોતાની પર્યાયને સ્વતરફ વાળીને
એકત્વ કરવું–તે જ કલ્યાણનો પંથ છે.
અહીં આચાર્યદેવે સોનાનું અને લોઢાનું દ્રષ્ટાંત આપ્યું છે. સોનાનો તેમજ લોઢાનો સ્વભાવ કાટ
અજ્ઞાની કોઈના સ્વભાવમાં વિકાર નથી; પરંતુ અજ્ઞાનીને વર્તમાન અવસ્થામાં સ્વભાવને ચૂકીને પરાશ્રયભાવે
વિકારની લાયકાત છે. જ્ઞાનીએ અભેદ સ્વભાવના આશ્રયે તે અવસ્થાના વિકારની યોગ્યતાનો પણ નાશ કર્યો છે.
આત્માનો સ્વભાવ શું છે તે તરફ જે પોતાનું વીર્ય નથી વાળતો, તે પોતાનું વીર્ય વિકાર તરફ વાળીને
તોય તેનું ફળ સવળું આવે નહીં. તેનો પ્રયત્ન જ વિપરીત છે. સવળો પુરુષાર્થ કરે તો કાર્ય ન પ્રગટે એમ બને
કરે તોયે તેને ધર્મ થાય નહિ.
આત્માનો સહજ જ્ઞાતાસ્વભાવ છે; તે પરથી ભિન્ન અને વિકારરહિત છે. એવા સહજ જ્ઞાતાસ્વભાવમાં
વિકારમાં આત્મબુદ્ધિ તે મિથ્યાત્વ છે, તે ઊંધી આત્મબુદ્ધિને છોડ. વિકારમાં તારો લાભ નથી. વિકાર તો તારા
સહજ–સ્વભાવનો વેરી છે તેનાથી આત્માને લાભ માનવો છોડી દે. વિકાર વડે તું પરવસ્તુને તારી કરવાનું માને
છે પણ પરવસ્તુ કદી તારી થતી નથી. તેં અનાદિથી પરને–શરીરને પોતાનું કરીને રાખવાનો પ્રયત્ન કર્યો–મોહ
કર્યો, પણ એક રજકણ પણ તારો થયો નથી. તેમ જ તે વિકારભાવ પણ તારા સ્વભાવ સાથે કાયમ રહ્યો નથી.
કેમ કે તારી સત્તામાં જે ચીજ નથી તે કદી તારી થાય નહિ. તારી ત્રિકાળી ચૈતન્યસત્તા છે, પણ કદી પોતાની
સત્તાસન્મુખ થઈને તેની સંભાળ તેં કરી નથી. અહો, હું કોણ? એ વાત પાત્ર થઈને સત્સમાગમે સમજવાનાં
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
અનંતકાળે આવા મનુષ્યદેહમાં આવ્યો ને આવા સત્નાં ટાણાં મળ્યાં, તે વખતે જો સત્સ્વભાવ સમજવાનો
રસ્તો અંતરમાં નહિ લે તો કોઈ રીતે તારા અવતારનો આરો આવે તેમ નથી.
વિકાર આત્માનો સ્વભાવ નથી. એકવાર પણ સ્વભાવનું ભાન કરીને વિકારનો સર્વથા નાશ કરે તો
નહિ. જુઓ, અત્યારે પણ જીવો વિકારને વધારવા માંગતા નથી પણ વિકારને ઘટાડવા માંગે છે. અને હિંસા,
ચોરી, અબ્રહ્મ વગેરે જે વિકારને ઘટાડયો તેને ફરીથી થવા દેવા માંગતા નથી. તો જેણે બધાય વિકારનો સર્વથા
નાશ કર્યો તેને ફરીથી વિકાર થાય ને અવતાર લ્યે–એમ કદી બને જ નહીં. કેમ કે વિકાર થવાનો આત્માનો
સ્વભાવ નથી. પહેલાંં વિકાર તદ્ન ટળી ગયા પહેલાંં આવું ભાન કરવું જોઈએ. આવા ભાન પછી ક્રમે ક્રમે
વિકાર ટળે છે; આવા ભાન વગર કદી વિકાર ટળતો નથી.
આત્મા પોતાના એકત્વસ્વભાવમાં નિશ્ચલ રહે તે શોભાયમાન છે. આત્માના એકત્વસ્વભાવની વાત
આચાર્યદેવે સમયસારમાં કહ્યું છે. લોકો પણ કહે છે કે ‘બગડે બે. ’ ત્યાં બે–પણાની વ્યાખ્યા શું? એક ત્રિકાળ
જ્ઞાનમય સ્વભાવ અને બીજો વિકાર, એ બંને પરમાર્થે જુદાં છે, વિકાર તે સ્વભાવ નથી ને સ્વભાવમાં વિકાર
નથી, એમ બંને જુદાં હોવા છતાં, તેને જે જુદાં નથી જાણતો પણ સ્વભાવને અને વિકારને એક માને છે, એટલે
બે માં એકપણું માનતાં તેની શ્રદ્ધા બગડે છે; જ્ઞાતાસ્વભાવ એકરૂપ છે તેને ન માનતાં, જ્ઞાનસ્વભાવ પણ હું ને
વિકાર પણ હું–એમ બે પણે માન્યો તે જીવની અવસ્થા મિથ્યાશ્રદ્ધાથી બગડે છે.
આત્મા પરથી તો ત્રિકાળ જુદો છે તેમ જ ક્ષણિક પુણ્ય–પાપથી પણ પરમાર્થે જુદો છે, તેની સાથે
દ્વૈતની કલ્પના કરવી તે પણ વિકારનું કારણ છે. એક અભેદ આત્મસ્વભાવમાં અનંત ગુણો છે, અનંત ગુણોના
અભેદપિંડમાં ‘હું જ્ઞાન છું, હું દર્શન છું’ ઈત્યાદિ ભેદનો વિકલ્પ તે પણ દ્વૈત છે, તે દ્વૈતના આશ્રયે આત્માને લાભ
થતો નથી. એક આત્મામાં ‘હું જ્ઞાન, હું દર્શન, હું આનંદ’ એવા ત્રણ પ્રકારના રાગમિશ્રિત વિચાર તે દ્વૈત છે,
તેનાથી લાભ માને તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે,રાગથી લાભ માને તે તો મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, અને અભેદ નિશ્ચયસ્વભાવના
આશ્રયને છોડીને ભેદરૂપ વ્યવહારના આશ્રયે લાભની બુદ્ધિ તે પણ મિથ્યાત્વ છે; કેમ કે ભેદના આશ્રયે પણ
રાગની જ ઉત્પત્તિ થાય છે. અભેદસ્વભાવની એકતાના આશ્રયે વીતરાગતા થાય છે. અભેદસ્વભાવમાં ગુણ–
ભેદરૂપ દ્વૈતના વિચારની શ્રેણીથી પણ દ્વૈતપણું એટલે રાગની ઉત્પત્તિ થાય છે.
સત્ ધર્મની શરૂઆત પોતાના પૂર્ણ સ્વભાવના સ્વીકારથી થાય છે, ને પૂર્ણતા પણ તેના જ આશ્રયથી
છે. બર્હિમુખભાવ અનંતકાળ કર્યા, હવે અંર્તસ્વભાવસન્મુખ થા ભાઈ! એ વિના બીજો કોઈ ઉપાય શાંતિનો
નથી. અંતરસન્મુખ થઈને સ્વભાવનો આશ્રય કર્યા વિના સમ્યક્ પ્રતીત નહિ થાય; એકત્વસ્વભાવની સમ્યક્
પ્રતીત વગર એકત્વમાં લીનતા નહિ થાય. અને એકત્વસ્વભાવમાં લીનતા વગર એકત્વદશા એટલે કે મુક્તિ
નહિ થાય. જેમ સોનામાંથી સોનાના દાગીનાની ઉત્પત્તિ થાય છે તેમ આત્માના એકત્વની પ્રતીત અને આશ્રયથી
એકત્વની એટલે કે મુક્તિની ઉત્પત્તિ થાય છે. પરથી ભિન્ન એકત્વસ્વભાવ શું છે? એકત્વ કહો કે પરિપૂર્ણ કહો,
કેમ કે એક હોય તે પોતાથી પરિપૂર્ણ જ હોય. –એવા પોતાના સ્વભાવનો અંતરમાં કદી ટચ થયો નથી–પ્રીતિ
જાગી નથી, અને સત્સમાગમે તે સમજવાની દરકાર કરી નથી. સ્વભાવની રુચિ અને પ્રતીત વગર મુક્તિની
શરૂઆત થતી નથી. અંતરમાં ચૈતન્યસ્વભાવની રુચિ કરવી તે એક જ મુક્તિની શરૂઆતનો ઉપાય છે.
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
ઊજવવું જોઈએ? –તે જાણતા નથી, તેથી જૈનધર્મના એ મહાન ધાર્મિક પર્વના દિવસે જ જૈનધર્મથી
વિરુદ્ધ એવા કુદેવ પૂજનાદિ કાર્યોમાં તેઓ જોડાય છે, અને ગૃહીત મિથ્યાત્વના મોટા પાપનું પોષણ
કરીને, આ અમૂલ્ય અવસરને ગૂમાવી બેસે છે. એવા જીવો દિપાવલી પર્વનો ખરો મહિમા જાણીને
કુદેવપૂજનાદિ પાપકાર્યોથી બચે અને જૈનધર્મની પ્રભાવનાના પંથે વળે તે માટે દિપાવલી પર્વ સંબંધી
સ્પષ્ટતા કરવાની જરૂર છે.
આવીને દિવ્ય રત્નમણિના દિપકો વડે સર્વત્ર ઝગમગાટ પ્રસરાવીને ભગવાનની મુક્તિનો મહોત્સવ
ઊજવ્યો. દિપકોના સમૂહ વડે ઊજવાયેલ એ મુક્તિનો મહોત્સવ તે જ દિપાવલી પર્વ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયો.
એ રીતે દિપાવલી પર્વ એટલે મહાવીર ભગવાનની મુક્તિનો માંગલિક મહોત્સવ: મુક્તિની ભાવનાવાળા
ભવ્ય જીવો એ પવિત્ર પ્રસંગને સ્મરણભૂમિમાં તાજો કરીને તે પવિત્ર દશા પ્રત્યેનો ઉત્સાહ વ્યક્ત કરે છે.
દિપાવલી પર્વ એ ફટાકડા ફોડવાનું, જુગાર રમવાનું કે પૈસાની પૂજા કરવાનું પર્વ નથી પણ તે તો મુક્ત
થયેલા આત્માને યાદ કરીને આત્માની મુક્તિની ભાવના માટેનું વિશિષ્ટ પર્વ છે. અને તે પ્રસંગે ભગવાન
શ્રી મહાવીર પ્રભુનું નિર્વાણપૂજન કરવું જોઈએ.
જ્ઞાનલક્ષ્મીનું પૂજન કર્યું. ત્યારથી દિપાવલીપર્વમાં ‘લક્ષ્મીપૂજન’ કરવાની પરંપરા ચાલુ થઈ.
ગણધરદેવ તે મુનિઓના સમૂહના સ્વામી છે તેથી તે જ ગણેશ છે, ને તે શ્રી ગૌતમગણેશ જ પૂજનીક છે.
માટે
અજ્ઞાનતાથી ચાંદીના ટુકડારૂપ જડ લક્ષ્મીનું પૂજન કરે છે, ને એ રીતે ધર્મના માંગળિક પ્રસંગે ઊલ્ટા
પાપની પુષ્ટિ કરે છે; તેથી તે સંબંધી પણ પ્રકાશની જરૂર છે.
પૂજવી યોગ્ય નથી. તેને પુજવાથી મહા પાપ થાય છે. તે લક્ષ્મીને આત્મા ભોગવી શકતો નથી પણ તેને
ભોગવવાની કે મેળવવાની ભાવનાથી પોતે દુઃખી જ થાય છે. માટે એટલું અવશ્ય નક્કી કરવું જોઈએ કે
પૂજવાયોગ્ય જે લક્ષ્મી છે તે આત્મામાં જ છે. એ લક્ષ્મી કઈ છે તે ઓળખવું જોઈએ. આત્માની લક્ષ્મી
આત્માથી જુદી ન હોય. અજીવ લક્ષ્મીનો સ્વામી અજીવ હોય, અજીવનો સ્વામી જીવ ન હોય. જીવ તો
ચૈતન્યસ્વરૂપ છે ને કેવળજ્ઞાન જ તેની અક્ષય–પૂર્ણ લક્ષ્મી છે. જ્ઞાન સિવાય બીજી કોઈ લક્ષ્મીનો સ્વામી
જીવ નથી. પોતાના પૂર્ણ
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
કરવાની ભાવનાપૂર્વક તે લક્ષ્મીનું પૂજન કરવું તેનું જ
નામ સાચું લક્ષ્મીપૂજન છે.
કરવાનાં હોય છે. એક તો, શ્રી મહાવીર ભગવાન
નિર્વાણ પામ્યા હોવાથી શ્રી મહાવીર–નિર્વાણ–પૂજન
હોવાથી જ્ઞાનલક્ષ્મી પૂજન.
ટોપરું (૬) દીપક (૭) ધૂપ અને (૮) બદામ,
શ્રીફળ વગેરે ફળો–એ આઠ પ્રકારમાંથી બને તેટલી
સામગ્રી લેવી. અને સુંદર ઉચ્ચ આસન ઉપર શ્રી
મહાવીર પ્રભુનો ફોટો તેમ જ શ્રી સમયસારજી શાસ્ત્રને
ભક્તિપૂર્વક બિરાજમાન કરીને નમસ્કાર મંત્ર બોલીને
નીચે મુજબ પૂજા કરવી.
પણ કરી શકાય છે.
કેહરિ અંક અરિકરદંક નયે હરિ પંકિત મૌલિ સુ આઈ;
મં તુમકો ઇંહ થાપત હૂં પ્રભુ ભક્તિ સમેત હિયે હરખાઈ,
હે કરુણાધનધારક દેવ ઈહાં અબ તિષ્ટહુ શીઘ્ર હી આઈ.
“ હ્રીં શ્રી વર્દ્ધમાનજિનેન્દ્ર અત્ર અવતર અવતર સંવોષટ્ર.
“ હ્રીં શ્રી વર્દ્ધમાનજિનેન્દ્ર અત્ર તિષ્ઠ તિષ્ઠ ઠ: ઠ: સ્થાપનં.
શ્રી વીર મહા અતિવીર સન્મતિ નાયક હો,
જય વર્દ્ધમાન ગુણધીર સન્મતિ દાયક હો.
ચરણ–કમલ પૂજનાર્થે, જન્મજરામૃત્યુવિનાશનાય જલં
નિર્વ
શ્રી વીર મહા અતિવીર સન્મતિ નાયક હો,
જય વર્દ્ધમાન ગુણધીર સન્મતિ દાયક હો.
ચરણકમલ પૂજનાર્થે, સંસારતાપ વિનાશનાય ચંદનં
નિર્વ
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
જય વર્દ્ધમાન ગુણધીર સન્મતિ દાયક હો.
“ હીં શ્રી નિર્વાણપ્રાપ્ત ભગવાન શ્રી મહાવીર
મોહિ ગરભ સાઢ સિત છઠ્ઠ લિયો તિથિ ત્રિશલા ઉર
સુરગિર સુરગુરુ પૂજ રચાયો, મૈં પૂજું ભવહરના... મોહિ
નૃપકુમાર ઘર પારણ કીનોં, મૈં પૂજું તુમ ચરના... મોહિ
કેવલલહિ ભવિ ભવસર તારે જ્જું ચરણ ગુણભરના... મોહિ
ઈન્દ્ર–નરેંદ્ર જ્જેં તિત બહુવિધિ, મૈં પૂજું ભયહરના... મોહિ
અરુ ચાપધર વિદ્યાસુધર તિરશૂલધર સેવેં સદા;
દુઃખહરન આનંદભરન તારન–તરન ચરન રસાલ હૈ,
સકુમાલ ગુનમનિમાલ ઉન્નત ભાલકી જયમાલ હૈ.
ભવતાપનિકંદન તનકનમંદન રહિતસપંદન, નયનધરં;
શ્રી વીરજિનેશા નમિત સુરેશા નાગનરેશા ભક્તિભરા,
‘જિનભક્ત’ ધ્યાવૈ વિઘ્ન નશાવે વાંછિત પાવૈ શર્મ વરા.
સરસ્વતી કહેવાય છે. જ્ઞાનપૂજા તરીકે તેનું પૂજન
કરવામાં આવે છે......... અહીં જે પૂજા આપી છે તે
કોઈ સરસ્વતી પૂજા પણ કરી શકાય છે.
જ્ઞાતારં વિશ્વતત્ત્વાનાં, વંદે તદ્ગુણલબ્ધયે.
“ હીં શ્રી પરમાગમ જિનસૂત્રે જલં નિર્વ
“ હીં શ્રી પરમાગમ જિનસૂત્રે ચંદન નિર્વ
“ હીં શ્રી પરમાગમ જિનસૂત્રે અક્ષતાન્ નિર્વ
“ હીં શ્રી પરમાગમ જિનસૂત્રે પુષ્પં નિર્વ
વૃકટઘેવરખજ્જકમોદકૈ:
કનકભાજનપૂરિતનિર્મિતે: જિનગૃહે જિનસૂત્રમહં યજે.
“ હીં શ્રી પરમાગમ જિનસૂત્રે નૈવદ્યં નિર્વ
“ હીં શ્રી પરમાગમ જિનસૂત્રે દીપં નિર્વ
અલિતગુંજનવાસમહોત્તમૈ: જિનગૃહે જિનસૂત્રમહં યજે.
“ હીં શ્રી પરમાગમ જિનસૂત્રે ધૂપં નિર્વ
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
“ હીં શ્રી પરમાગમ જિનસૂત્રે ફલં નિર્વ
ધવલમંગલગાનરવાકુલ: જિનગૃહે જિનસૂત્રમહં યજે.
“ હીં શ્રી પરમાગમ જિનસૂત્રે અર્ધ્યં નિર્વ. સ્વાહા.
હરષિ હરષિ ગાની, ભવ્ય જીવેન પ્રાની
કુરુ કુરુ નિજપાઠે, શ્રી સમયસાર સૂત્રે
ભજ ભજ નિજરૂપં, તત્ત્વ તત્ત્વાર્થ દીપં
અનુપમ સુખદાતા, ભવ્યજીવેન સાતા
કુગતિ મતિભાની, જૈનવાણી વિખ્યાતા
સુર નરમુનિ જેતા, ધ્યાન ધ્યાયંતિ તેતા
સ જયતિ જિનસૂત્રં, મોક્ષમાર્ગસ્ય ભાનુ.
(વધારે જયમાલ બોલવી હોય તો પૂજાસંગ્રહ
“ હીં શ્રી પરમાગમ જિનસૂત્રે અર્ધ્યં નિર્વપા. સ્વાહા.
મંગલં કુંદકુંદાદ્યો, જૈનધર્મોસ્તુ મંગલં.
“ હીં સિદ્ધપદ પ્રાપ્ત શ્રી મહાવીર જિનેન્દ્ર
ગૌતમગણધર ચરણકમલ પૂજનાર્થે અર્ધ્યં નિર્વપામિતિ
પંચભાવજુત થિર થયે નમું સિદ્ધ ભગવાન.
સિદ્ધ સુગુણ કો કહી શકે? જ્યોં વિલસત નભમાન
જિનભક્ત તાતૈં જજે કરો સકલ કલ્યાણ.
“ હીં શ્રી સિદ્ધપદ પ્રાપ્ત મહાવીરાદિ જિનેન્દ્ર
ભયે સિદ્ધ શુભથાન સો જજું નાય નિજ શીશ.
પૂજનાર્થે અર્ધ્યં નિર્વપામિતિ સ્વાહા.
બોલવી.)
રાગ વિના સબ જગજન તારે, દ્વેષ વિના સબ કરમ વિદારે.
શીલ–ધુરંધર શિવતિય ભોગી, મનવચકાયન કહિયે યોગી.
રતનત્રયનિધિ પરિગહ–હારી, જ્ઞાનસુધા ભોજનવ્રત ધારી,
લોક અલોક વ્યાપે નિજમાંહિ, સુખમય ઈન્દ્રિયસુખ–દુઃખ નાંહિ.
પંચકલ્યાણકપૂજ્ય વિરાગી, વિમલ દિગંબર અંબર–ત્યાગી.
ગુણમણિભૂષણ ભૂષિત સ્વામી, જગત ઉદાસ જગંતર સ્વામી.
કહે કહાં લો તુમ સબ જાનો, સેવક કી અભિલાષ પ્રમાણો.
ઈન્દ્રાદિદેવ અરૂ પૂજ્ય પદાબ્જ જાકે,
સો શાંતિનાથ વરવંશ જગત્પ્રદીપ,
મેરે લિયે કરહિ શાંતિ સદા અનૂપ.
–એ પ્રમાણે પૂજનવિધિ પૂર્ણ થયા પછી,
ભગવાન, ગૌતમપ્રભુ વગેરેના જયકાર બોલવા. ત્યાર
પછી નવા ચોપડામાં મંગલાચરણ તરીકે નીચે મુજબ
ભાવનાઓ લખવી
તેવું લખે છે તે યોગ્ય નથી. એક તરફ શ્રી મહાવીર
કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્તિ–એ રીતે સિદ્ધપદ અને અરિહંતપદના
સર્વોત્કૃષ્ટ મંગળપ્રસંગ વખતે આત્માને આત્મિક
ભાવનાઓ વડે ઓતપ્રોત કરવો જોઈએ. તેથી
ચોપડામાં મંગલાચરણ તરીકે સંસારપોષક ભાવનાઓ
ન લખતાં, તે સ્થાને નીચે મુજબ પવિત્ર ભાવનાઓ
લખવી. પોતાને કોઈ ખાસ ભાવના તે પ્રસંગે સ્ફુરે તો
તે પણ લખી શકાય.
* ગૌતમગણેશને નમસ્કાર *
* શ્રી જિનવાણી માતાને નમસ્કાર *
* શ્રી સદ્ગુરુદેવને નમસ્કાર *
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
ગૃહસ્થપણામાં ફસેલા છીએ, પણ અમારી રુચિમાં અમે
૨ શ્રી સીમંધર પ્રભુ અમારા ઉપર પ્રસન્ન રહો.
૩ શ્રી નેમનાથ પ્રભુ જેવો સદ્વૈરાગ્ય અમને પ્રાપ્ત થાઓ.
૪ શ્રી ગૌતમપ્રભુ જેવી જ્ઞાનલક્ષ્મી અમને પ્રાપ્ત થાઓ.
૫ શ્રી બાહુબલિ સ્વામી જેવું અડગ આત્મબળ અમને પ્રાપ્ત થાઓ.
૬ શ્રી કુંદકુંદ પ્રભુજી સમાન સ્વરૂપજીવન અમને પ્રાપ્ત થાઓ.
૭ શ્રી સદ્ગુરુદેવની સેવાનો લાભ નિરંતર અમને પ્રાપ્ત થાઓ.
૮ શ્રી દેવ–ગુરુ–ધર્મ પ્રત્યેની અમારી ભક્તિ દિનદિન વૃદ્ધિ પામો.
૯ પવિત્ર રત્નત્રયરૂપી અમૂલ્ય લક્ષ્મીનો અમને લાભ થાઓ.
૧૦ ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાન–વૈરાગ્યથી અમારા જીવનભંડાર સદાય ભરપૂર રહો.
દરેક જેનશ્રાવકોએ કુરિતી છોડીને આ પ્રમાણે જૈન–
a valid
link.
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
શુભરાગની ભૂમિકા કેવી હોય તેનું આમાં વર્ણન છે.
મહાત્માઓને આ અધિકારની શરૂઆતમાં મંગળ તરીકે યાદ કર્યા છે. તે બંને મહાત્માઓ તે જ ભવે મોક્ષ પામ્યા છે.
પણ સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાન સહિત અંશે ચારિત્રરૂપ એકદેશ મોક્ષમાર્ગ હોય છે; એટલે ગૃહસ્થને પણ ધર્મ હોય છે.
વેપારધંધામાં પડેલા ગૃહસ્થને બિલકુલ ધર્મ હોઈ શકે નહિ–એમ નથી. એ ખાસ ધ્યાન રાખવું કે ગૃહસ્થને જે
શુભરાગ હોય તે કાંઈ ધર્મ નથી. ધર્મ તો સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર જ છે, તેથી ગૃહસ્થને પણ રાગરહિત,
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રના જેટલા અંશો છે તે જ ધર્મ છે, જે રાગ છે તે ધર્મ નથી. ગૃહસ્થદશામાં ધર્મીને
જિનેન્દ્રદેવની પૂજા, મુનિ વગેરેની ભક્તિ, શાસ્ત્રસ્વાધ્યાય સંયમ, તપ અને દાન, વગેરે શુભભાવ આવ્યા વગર
રહેતા નથી તેથી તેને પણ ઉપચારથી ગૃહસ્થનો ધર્મ કહેવાય છે. પણ ખરેખર તેમાં જે રાગ છે તે ધર્મ નથી.
ખરેખર ગૃહસ્થનો ધર્મ તો તેને જે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન તથા અંશે વીતરાગભાવ છે તે જ છે.
શુદ્ધાત્મસ્વભાવની શ્રદ્ધા, જ્ઞાન, ચારિત્રને જ મોક્ષમાર્ગ જાણીને તેમાં પ્રવર્તે છે તેને મોક્ષ અત્યંત નજીક છે ને સંસારનો
અંત આવવાની તૈયારી છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ગૃહસ્થ હોય તો તે પણ મોક્ષમાર્ગે ચાલનારો છે. તેને મોક્ષ નજીક વર્તે છે.
એ રીતે વીતરાગી દેવ–ગુરુના ભક્ત ગૃહસ્થો પણ નિમિત્ત તરીકે ધર્મનું કારણ છે.
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
પ્રસાદ” વંચાતું હતું. હંમેશાં વાંચન થાય છે.
પ્રતિક્રમણાદિ થતા હતા. અહીં હમેશા વાંચન થાય છે.
વાંચન થાય છે.
હતા. પ્રભુશ્રીને પધરાવવાના વરઘોડામાં પ૦૦ જેટલા માણસો હતા. અને હંમેશાં પૂજા, ભક્તિ, સ્વાધ્યાય, વગેરે
કાર્યક્રમમાં મુમુક્ષુઓ ઉત્સાહપૂર્વક ભાગ લેતા હતા. હંમેશાં ૭ાા થી ૮ા પૂજા, ૮ાા થી ૯ાા વાંચન, ૯ાા થી ૧૦ સ્વન, ૨ાા
થી ૩ા વાંચન, ૩ા થી ૪ ભક્તિ, ૭ થી ૭ાા આરતિ, ૭ાા થી ૮ા પ્રતિક્રમણ અને ૮ા થી ૯ ભાવના થતી હતી. વાંચનમાં
સવારે મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક વંચાયું હતું. અને દસલક્ષણધર્મના દિવસો દરમિયાન દસલક્ષણધર્મ–પ્રવચનો વંચાયા હતા.
ધાર્મિકોત્સવના કાર્યક્રમમાં ભાગ લેનારા મુમુક્ષુઓની સંખ્યા પ૦૦ થી ૮૦૦ સુધી થતી હતી.
ભરી દેવા વિનંતિ છે. કારતક સુદ પૂર્ણિમા સુધીમાં જે ગ્રાહકોનું લવાજમ કે કોઈ સૂચના નહિ આવે તે ગ્રાહકોને
કારતક માસનો અંક વી.પી. થી મોકલવામાં આવશે. આપ આપનું લવાજમ મોકલાવી આપીને ‘આત્મધર્મ’ ની
ગામના મુમુક્ષુમંડળ ઉપર મોકલી આપવામાં આવ્યા છે. માટે તે ગામના ગ્રાહકોએ ત્યાંથી પોતાનું ભેટપુસ્તક
મેળવી લેવા વિનંતિ છે. જામનગરમાં ભેટપુસ્તક મેળવવાનું સરનામું આ પ્રમાણે છે: નવલચંદ છગનલાલ,
સત્ધર્મપ્રેમી સર શેઠ હુકમીચંદજી સાહેબને જણાવવામાં આવતાં, તેમણે ઉદારતાપૂર્વક ૫૦૦૦) પાંચ હજાર રૂા.
ની સહાયતા વઢવાણના જિનમંદિર માટે અર્પણ કરેલ છે. આ માટે તેઓશ્રીનો આભાર માનવામાં આવે છે.
માટે તેમને ધન્યવાદ.