PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
ને મુક્તિ થાય, એવું કંઈક બતાવો!’ આવો જિજ્ઞાસાનો પ્રશ્ન પણ કોઈકને જ ઊઠે છે.
આવા મોંઘા ટાણાં ફરી ફરીને મળતાં નથી, માટે જિજ્ઞાસુ થઈ, અંતરમાં મેળવણી
કરીને સાચું આત્મસ્વરૂપ શું છે તે સમજવું જોઈએ; કેમકે જે શુદ્ધ આત્માને ઓળખે છે
તે જ શુદ્ધાત્માની પ્રાપ્તિ કરે છે.
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
મંગલસન્દેશ સર્વત્ર પહોંચી ગયો....ને તરત ભક્તજનોનાં ટોળાં ઊલટભેર પૂ. શ્રીના દર્શને આવવા લાગ્યા.
પ્રથમ, મંગલજન્મની વધાઈ ગાતાં ગાતાં ભક્તમંડળે સ્વાધ્યાયમંદિરને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી.....પછી પૂ. ગુરુદેવના
દર્શન કરીને બે સ્તુતિ કરવામાં આવી.....ને સદ્ગુરુદેવના જયકાર ગજાવતું ભક્તમંડળ જિનેન્દ્રદેવની પૂજા કરવા
ગયું. અને ઘણા ઉલ્લાસપૂર્વક પૂજન થયું.
થયું, જેમાં લગભગ ૬૨ રકમો (૩૮૦૦ રૂા.) નોંધાયા હતા.
આજની ભક્તિ હંમેશાં કરતા જુદી ઢબથી ઉત્સાહભરી થઈ હતી. અને સાંજે ૬૨ રજત દીપકોથી શ્રી
જિનેન્દ્રદેવની આરતી ઉતારવામાં આવી હતી. રાત્રે સ્વાધ્યાયમંદિર ઉપરાંત મંડળના મુખ્ય ઘરે ‘૬૨’ દીપકોની
દીપમાળા થઈ હતી.
અને મુનિના સમ્યક્ તપનું યર્થાથ સ્વરૂપ અપૂર્વરીતે પ્રવચનમાં સમજાવ્યું હતું. આજનું પ્રવચન શેઠ અમૃતલાલ
નરસીભાઈને ત્યાં ‘કિશોરકુંજ’માં થયું હતું.
હતો. આ બંને ઉત્સવો ઉલ્લાસપૂર્વક ઊજવાયા હતા.
વઢવાણ શહેરના ભાઈશ્રી વૃવલાલ ગીરધરલાલ શાહે પૂ. ગુરુદેવશ્રી પાસે આજીવન
બ્રહ્મચર્ય પ્રતિજ્ઞા અંગીકાર કરી છે. તેમની ઉંમર માત્ર ૨૩ વર્ષની છે, તેઓ કુમાર
બ્રહ્મચારી છે. વળી તેઓ સુશિક્ષિત, વૈરાગ્યવંત અને ઘણા ઠરેલ છે. આવી યુવાનવયે
વખતે પૂ. ગુરુદેવશ્રીએ પણ તેમના ઠરેલપણા વગેરેની ખાસ પ્રશંસા કરી હતી. પોતાના
એક ના એક સુપુત્રને આવું વૈરાગ્યજીવન ગાળવાની રજા આપવા માટે તેમના માતુશ્રીને
પણ ધન્યવાદ ઘટે છે. નાની ઉંમરે આવું મહાન કાર્ય કરવા માટે ભાઈશ્રી વજુભાઈને ઘણા
ધન્યવાદ છે. બ્રહ્મચારીમંડળ તરફથી પણ તેમને અભિનંદન આપવામાં આવે છે.
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
પ્રતિષ્ઠાનો મહા મહોત્સવ આજના દિવસે થયો હતો. અને આજે અહીં શ્રી જિનેન્દ્ર ભગવાનની પ્રતિષ્ઠા થાય
છે,–એટલે આજે બમણો માંગળિક મહોત્સવ છે.
ભારે વિદ્વાન અને શ્રુતવત્સલ હતા.
થયેલા આચાર્યો ઉપર સમાચાર મોકલ્યા. અને ધરસેનાચાર્યદેવના આશયને સમજીને તે આચાર્યોએ પુષ્પદંત
અને ભૂતબલિ નામના બે મહાસમર્થ અને વિનયવંત મુનિઓને તેમની પાસે મોકલ્યા.
જ્યારે તે બે મુનિઓ આવી રહ્યા હતા ત્યારે અહીં ધરસેનાચાર્યદેવે એવું મંગળસ્વપ્ન જોયું કે બે ઉત્તમ
મુનિરાજ આવી પહોંચ્યા. શ્રી આચાર્યદેવે હીનાધિક અક્ષરોવાળી વિદ્યા સાધવા આપીને તેમની પરીક્ષા કરી. પછી
સર્વજ્ઞપરંપરાથી ચાલ્યા આવતા શ્રુતજ્ઞાનનો અંશ (ષટ્ખંડાગમ) તેમને ભણાવ્યો. ત્યાર પછી તે પુષ્પદંત અને
ભૂતબલિ આચાર્યભગવંતોએ ષટ્ખંડાગમની રચના કરી. અને જેઠ સુદ ૫ ના રોજ અંકલેશ્વરમાં મહા મહોત્સવ
કરીને ચતુર્વિધ સંઘસહિત એ પવિત્ર શ્રુતજ્ઞાનની પૂજા કરી; ત્યારથી આજનો દિવસ ‘શ્રુતપંચમી’ તરીકે પ્રસિદ્ધ
છે અને તે દર વર્ષે ઊજવાય છે.
તેમાં કલ્યાણ ન કર્યું તો ક્યારે કરીશ?
શુદ્ધ છું’ એમ જિજ્ઞાસુનો આત્મા ડોલી ઊઠે છે.
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
ને પર્યયો દ્રવ્યે નિયમથી, સર્વ તેથી દ્રવ્ય છે. ૧૦૧
‘પ્રથમ તો દ્રવ્ય પર્યાયો વડે આલંબાય છે કારણ કે સમુદાયી સમુદાયસ્વરૂપ હોય છે;’
દ્રવ્યનો જ નાશ, દ્રવ્યનો જ ઉત્પાદ કે દ્રવ્યની જ ધ્રુવતા–એમ નથી, તે એકેકમાં આખું દ્રવ્ય આવી જતું
ધ્રુવ એ ત્રણે, ત્રણ પર્યાયોને અવલંબીને છે. ને તે પર્યાયોનો સમુદાય દ્રવ્યને અવલંબે છે. (અહીં ‘પર્યાય’ એટલે
દ્રવ્યનો એક અંશ–એમ સમજવું.) પર્યાય તે અંશ છે, ને દ્રવ્ય તે અંશી છે; દ્રવ્ય સમુદાયી છે તે પર્યાયોના
સમુદાયથી બનેલું છે. ‘જેમ સમુદાયી વૃક્ષ સ્કંધ, મૂળ અને શાખાઓના સમુદાયસ્વરૂપ હોવાથી સ્કંધ, મૂળ અને
શાખાઓથી આલંબિત જ ભાસે છે, તેમ સમુદાયી દ્રવ્ય પર્યાયોના સમુદાયસ્વરૂપ હોવાથી પર્યાયો વડે આલંબિત
જ ભાસે છે.’ થડ, મૂળ અને ડાળીઓ એ ત્રણે ય વૃક્ષના અંશો છે, ને તે ત્રણે થઈને આખું ઝાડ છે. તેમ પર્યાયો
તે વસ્તુના અંશો છે, તે પર્યાયો વસ્તુના આશ્રયે જ છે. વસ્તુના અંશો વસ્તુથી જુદા નથી.
ધ્રુવ તે પર્યાયોનાં છે, દ્રવ્યનાં નથી. ને તે ઉત્પાદ, વ્યય, ધ્રુવવાળા ત્રણે પર્યાયો (અંશો) દ્રવ્યના જ આશ્રયે છે.
પણ નથી, પણ તે પોતાની પર્યાયનાં જ છે. ઉત્પાદ પર્યાયનો છે, વ્યય પણ પર્યાયનો છે ને ધ્રુવતા પણ પર્યાયની
છે. એ ત્રણે અંશના સમુદાયસ્વરૂપ વસ્તુ છે. આત્મામાં સમ્યગ્દર્શન થયું તે વખતનાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ આ પ્રમાણે:
તે વખતે સમ્યકત્વપર્યાય અપેક્ષાએ ઉત્પાદ છે, કાંઈ આખો આત્મા ઊપજ્યો નથી; મિથ્યાત્ત્વપર્યાય અપેક્ષાએ વ્યય
છે, કાંઈ આખો આત્મા વ્યય પામ્યો નથી; અને સળંગ પ્રવાહમાં વર્તતા ધ્રુવઅંશ અપેક્ષાએ ધ્રુવતા છે, કાંઈ આખો
આત્મા ધ્રુવ નથી. એ રીતે ઉત્પાદ–વ્યય ને ધ્રુવ દ્રવ્યનાં નથી પણ દ્રવ્યના એકેક અંશનાં છે; અને તે અંશો દ્રવ્યના
છે. બીજાની પર્યાયને લીધે કે બીજાની પર્યાયમાં તે અંશો નથી. વિકાર તે આત્માનો કાયમી સ્વભાવ નથી માટે તે
અંશનો ઉત્પાદ પરમાં થતો હશે!–તો કહે છે કે ના; તે વિકારનો ઉત્પાદ પણ આત્માની પર્યાયના આશ્રયે છે, ને તે
સ્વજ્ઞેયનો અંશ છે. વિકારઅંશ જો પરનો કહો અથવા પરને લીધે થયેલો કહો તો સ્વજ્ઞેય આખું સિદ્ધ થતું નથી.
એક અંશને કાઢી નાખતાં આત્મા જ સિદ્ધ નહિ થાય. અને તે વિકારના ઉત્પાદને અંશનો (પર્યાયનો) ન માનતાં
જો દ્રવ્યનો જ માનવામાં આવે તો આખું દ્રવ્ય જ વિકારમય થઈ જશે, એટલે વિકારરહિત સ્વભાવ છે તે સ્વજ્ઞેય
તરીકે રહેશે નહિ અને વિકાર ટળીને અવિકારીપણું પણ થઈ શકશે નહિ.
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
પર્યાયો શેમાં હોય? –કે દ્રવ્યમાં.
ઘડો, પિંડ ને માટીપણું એ ત્રણે અંશોના સમુદાયસ્વરૂપ માટી છે. તે ત્રણ અંશો વગર માટી સિદ્ધ નહિ
ઉદયભાવ તે સ્વજ્ઞેયની પર્યાય છે.
(૨) હવે અહીં, ઉત્પાદ, વ્યય, ધ્રુવ તે અંશના (પર્યાયના) છે અને
(૩) તે પર્યાયો (અંશો) દ્રવ્યના છે,–એમ કહીને તે બધાને એક દ્રવ્યમાં જ સમાવી દ્યે છે.
–એ રીતે ઉત્પાદ–વ્યય ને ધ્રુવ અંશના છે, ને તે અંશોનો સમૂહ તે દ્રવ્ય છે. એ રીતે ‘દ્રવ્ય’ માં બધું
નથી પણ તે તો એકેક પર્યાયના છે. ઉત્પાદ તે આખા દ્રવ્યને બતાવતો નથી પણ ઉત્પાદ તે ઊપજતી પર્યાયને
બતાવે છે, વ્યય પણ આખા દ્રવ્યને બતાવતો નથી પણ તે પૂર્વપર્યાયને બતાવે છે, તથા ધ્રુવ પણ આખા દ્રવ્યને
બતાવતું નથી પણ તે પર્યાયને (–અંશને) જ બતાવે છે. એ રીતે તે દરેક એકેક પર્યાયને બતાવે છે, ને તે ત્રણે
પણ પર્યાયોના આશ્રયે છે એમ કહ્યું. ઉત્પાદધર્મ કોઈ પર્યાયના આશ્રયે છે, વ્યયધર્મ પણ કોઈ પર્યાયના આશ્રયે
છે ને ધ્રૌવ્યપણારૂપ ધર્મ પણ કોઈ પર્યાય (અંશ) ના આશ્રયે છે, માટે તેમને પર્યાયોના ધર્મ કહ્યા, અને પર્યાયો
દ્રવ્યના આશ્રયે છે. એ રીતે અભેદપણે દ્રવ્ય્માં બધું સમાઈ જાય છે.
છે. વસ્તુ અંશી છે ને ઉત્પાદાદિથી આલંબિત પર્યાયો તેના અંશો છે.–બીજ, અંકુર અને વૃક્ષત્વની માફક.
રહેતો ભાવ એ સ્વરૂપ ત્રણ અંશો ભંગ–ઉત્પાદ–ધ્રૌવ્યસ્વરૂપ નિજધર્મો વડે આલંબિત એકી સાથે જ ભાસે છે.’
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
ઝાડમાં બીજ, અંકુર ને વૃક્ષપણું–એવા ત્રણ અંશો છે, તેમાં બીજ–અંશનો વ્યય, અંકુર–અંશનો ઉત્પાદ ને વૃક્ષત્વ–
અંશની ધ્રુવતા છે, તે ત્રણે અંશો થઈને ઝાડનું અસ્તિત્વ છે. તેમ આત્મવસ્તુમાં–સમ્યકત્વઅંશનો ઉત્પાદ,
મિથ્યાત્વઅંશનો વ્યય ને શ્રદ્ધાપણાની ધ્રુવતા છે. એ રીતે ઉત્પાદ–વ્યય ને ધ્રુવ અંશોનાં છે, અંશીના નહિ. દ્રવ્યની
અપેક્ષાએ જ ઉત્પાદ નથી પણ દ્રવ્યમાં ઊપજતાભાવની અપેક્ષાએ ઉત્પાદ છે, દ્રવ્યની અપેક્ષાએ જ વિનાશ નથી
સળંગ ટકતા ભાવની અપેક્ષાએ (દ્રવ્યત્વ અપેક્ષાએ) ધ્રુવતા છે. એ રીતે ઉત્પાદ–વ્યય ને ધ્રુવ પ્રત્યેક, અંશને
આશ્રિત છે. જે ક્ષણે વસ્તુ નવીન ભાવે ઊપજે છે તે જ ક્ષણે પૂર્વભાવથી વ્યય પામે છે ને તે જ ક્ષણે દ્રવ્યપણે ધ્રુવ
રહે છે;–એ રીતે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ ત્રણે એક સાથે જ અંશોના અવલંબને છે. પણ અંશીનાં જ ઉત્પાદ, વ્યય કે ધ્રુવ
નથી.
ધ્રુવતા પણ પર્યાયને આશ્રિત કહેવામાં આવી છે.
તેનો જ નાશ થઈ જાય.
માનતાં એક ક્ષણમાં જ બધાં દ્રવ્યોનો અભાવ જ થઈ જાય, એટલે દ્રવ્યોની શૂન્યતા થઈ જાય; અથવા સત્
પદાર્થોનો જ નાશ થઈ જાય.
અભાવ’ થવાનું કહ્યું. માટે દ્રવ્યનો જ વ્યય નથી પણ દ્રવ્યના અંશનો જ વ્યય છે. ને તે અંશ અંશીનો છે.
ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ તે અંશોના આશ્રયે છે, ને તે અંશો અંશી પદાર્થના આશ્રયે છે. પણ કોઈ દ્રવ્યનો કોઈ અંશ
બીજા દ્રવ્યને આશ્રિત નથી, તેમ જ વિકારી કે નિર્વિકારી કોઈ પણ ભાવનો ઉત્પાદ–વ્યય પણ બીજાના આશ્રયે
નથી, પણ તે તે પર્યાયના જ આશ્રયે છે. રાગનો ઉત્પાદ કર્મના આશ્રયે નથી પણ તે સમયની પર્યાયના આશ્રયે
પોતે જ ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવનો આશ્રય છે.
એટલે એક દ્રવ્યને જ અનંત દ્રવ્યપણું આવે. અથવા વસ્તુ વગર અસત્નો જ ઉત્પાદ થવા માંડે. માટીમાં ઘટ
અવસ્થા ઊપજે છે પણ માટી પોતે ઊપજતી નથી, તેમ વસ્તુમાં તેના નવા પરિણામ ઊપજે છે પણ વસ્તુ પોતે
ઊપજતી નથી. એક અંશના ઉત્પાદને જો દ્રવ્ય જ માનવામાં આવે તો એક પર્યાય પોતે જ આખું દ્રવ્ય થઈ જશે
એટલે દ્રવ્યની અનંતી પર્યાયો તે અનંત દ્રવ્ય થઈ જશે. એ રીતે એક દ્રવ્યને જ અનંત દ્રવ્યપણું થઈ જશે.–એ
દોષ આવે છે. હા, એક દ્રવ્યમાં અનંત ગુણો હોય, તેમ જ એક દ્રવ્યની અનંત પર્યાયો થાય, પણ એક દ્રવ્યનાં
અનંત દ્રવ્યો ન થાય. દ્રવ્યની પર્યાય નવી ઊપજે છે પણ દ્રવ્ય પોતે નવું ઊપજતું નથી. જો દ્રવ્ય પોતે નવું ઊપજે
તો અસત્ની જ ઉત્પત્તિ થાય.–એ રીતે દ્રવ્યનો જ ઉત્પાદ માનવામાં બે દોષ આવે છે. પ્રથમ તો, એક જ દ્રવ્ય
અનંત દ્રવ્યપણે થઈ જાય; અને બીજું, અસત્ની જ ઉત્પત્તિ થાય. માટે
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
અંશને જ વસ્તુ માની લીધી ને અંશીને ન માન્યો તો દ્રવ્ય ક્ષણિક થઈ જશે. માટે વસ્તુ જ ધ્રુવ નથી પણ વસ્તુનો
એક અંશ ધ્રુવ છે.
છે; પણ તે ઉત્પાદ અને વ્યય બંનેનો કાળ એક જ છે. જે વખતે જે પર્યાયનો વ્યય છે તે વખતે તે પર્યાયનો
ઉત્પાદ નથી અને જે વખતે જે પર્યાયનો ઉત્પાદ છે તે જ વખતે તે પર્યાયનો વ્યય નથી. એકનો વ્યય ને બીજાનો
ઉત્પાદ, બીજાનો વ્યય ને ત્રીજાનો ઉત્પાદ,–એ પ્રમાણે હોવાથી તે ક્રમે થતા ભાવો છે. જ્યારે બીજનો વ્યય થાય
ત્યારે અંકુરનો ઉત્પાદ થાય છે, માટે બીજ અને અંકુર તે ક્રમે થતા ભાવો છે; તેના વગર વૃક્ષની ધ્રુવતા રહે નહિ.
ઉત્પાદ–વ્યય વગર ક્રમે થતા ભાવો બની શકે નહિ ને ક્રમે થતા ભાવો વગર દ્રવ્યનું અસ્તિત્વ રહી શકે નહિ. જેણે
દ્રવ્યને જ એકલું ધ્રુવ માની લીધું તેને દ્રવ્યમાં પૂર્વ પર્યાયનો વ્યય ને પછીની પર્યાયનો ઉત્પાદ–એવા ક્રમે થતા
ભાવો રહેતા નથી. પૂર્વનો વ્યય અને પછીનો ઉત્પાદ–એવા ક્રમે થતા ભાવો વગર એનું ધ્રુવ તત્ત્વ ક્યાં ટકશે?
એટલે તેને ધ્રુવદ્રવ્યનો જ અભાવ થઈ જશે; અથવા તો તેના મતમાં દ્રવ્ય ક્ષણિક જ થઈ જશે.–એ રીતે દ્રવ્યનું જ
ધ્રુવ માનવામાં પણ દોષ આવે છે. ધ્રુવતા દ્રવ્યની જ નથી પણ દ્રવ્યના ટકતા અંશની ધ્રુવતા છે.
ઉત્પાદ–વ્યય ને ધ્રુવ એ ત્રણેને એક સાથે ન માનતાં એકલા ઉત્પાદને, વ્યયને કે ધ્રુવને જ માને તો શા
(૨) જો દ્રવ્યનો જ વ્યય માની લ્યો તો ઉત્પાદ અને ધ્રુવનો સમાવેશ દ્રવ્યમાં થાય નહિ અને દોષ આવી પડે.
(૩) જો દ્રવ્યને જ ધ્રૌવ્ય માની લ્યો તો ઉત્પાદ અને વ્યયનો સમાવેશ દ્રવ્યમાં થાય નહિ અને દોષ આવી પડે.
પોતે જ નાશ પામતું નથી અને દ્રવ્ય પોતે જ ધ્રુવ રહેતું નથી, પણ તેના અંશનો ઉત્પાદ છે, અંશનો વ્યય છે ને
અંશની ધ્રુવતા છે. એટલે તે ઉત્પાદ–વ્યય ને ધ્રુવ અંશોનાં (–પર્યાયોનાં) છે, ને તે પર્યાયો દ્રવ્યના છે. આથી બધું
ય એક જ દ્રવ્ય છે.
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
આ ધર્મની વાત ચાલે છે. સૌથી પહેલો ધર્મ સમ્યગ્દર્શન છે. તે સમ્યગ્દર્શન કેમ થાય તેની વાત આ
તત્ત્વો પર્યાયપૂરતા છે, ત્રિકાળ સ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં તે નવ પ્રકારના ભેદ નથી. તેથી સ્વભાવના અનુભવના
આનંદ વખતે તો નવતત્ત્વનું લક્ષ છૂટી જાય છે. પરંતુ પ્રથમ જે પૃથક્ પૃથક્ નવતત્ત્વોને ન સમજે તેને એક
અભેદ આત્માની શ્રદ્ધા અને અનુભવ થઈ શકે નહીં.
વિના અજ્ઞાની જીવ બાહ્ય ક્રિયાકાંડના લક્ષે રાગની મંદતાથી પુણ્ય બાંધે, ને ચાર ગતિમાં રખડે, પણ આત્માનું
કલ્યાણ શું છે તે વાત સૂઝે નહીં, ને તેને ધર્મ થાય નહીં.
અવસ્થામાં પુણ્ય–પાપના વિકાર થવાની લાયકાત જીવની પોતાની છે. દયા, પૂજા વગેરે ભાવ તે શુભરાગ છે,
પુણ્ય છે, તે વિકારરૂપે થવાની લાયકાત જીવની પોતાની અવસ્થામાં છે. અને તેના નિમિત્તરૂપ અજીવ
પરમાણુઓમાં પણ પુણ્યકર્મરૂપે થવાની લાયકાત સ્વતંત્ર છે. પુણ્યના અસંખ્ય પ્રકારો છે, તેમાં જીવ પોતાની
જેવી યોગ્યતા હોય તેવા પરિણામે પરિણમે છે. પુણ્યના અસંખ્યાત પ્રકારોમાંથી દયાના ભાવ વખતે દયાનો ભાવ
જ હોય, બીજો ભાવ તે વખતે ન હોય, બ્રદ્મચર્યના ભાવ વખતે બ્રદ્મચર્યનો જ ભાવ હોય, પણ તે વખતે દાનનો
ભાવ ન હોય,–એમ કેમ?–કારણ કે તે તે વખતે તે પરિણામની તેવી જ લાયકાત છે; તેથી તે વખતે તે જ
પ્રકારનો ભાવ હોય, બીજો ભાવ ન હોય પોતાની એક પર્યાયને કારણે પણ બીજી પર્યાયનો ભાવ થતો નથી, તો
પછી નિમિત્તથી આત્માના ભાવ થાય–એ વાત તો ક્યાં રહી? પુણ્યની જેમ હિંસા, કુટિલતા વગેરે પાપ પરિણામ
થાય તેમાં પણ તે તે ક્ષણની તે જીવની અવસ્થામાં તેવી જ લાયકાત છે. એટલે જીવ વિકારી થવા યોગ્ય છે ને
પુદ્ગલકર્મ તેમાં નિમિત્ત છે તેથી તેને વિકાર કરનાર કહેવાય છે. જીવ અને અજીવ બંને પદાર્થની અવસ્થા
પોતપોતાની સ્વતંત્ર યોગ્યતાથી જ થાય છે, કોઈ એકબીજાના કર્તા નથી; પણ પુણ્ય–પાપ વગેરે જીવની વિકારી
પર્યાય છે તેથી તેમાં નિમિત્તનું પણ જ્ઞાન કરાવે છે. એકલા જીવતત્ત્વમાં પોતાની જ અપેક્ષાથી સાત ભેદ પડે નહિ.
એક તત્ત્વમાં સાત અવસ્થાના પ્રકાર પડતાં તેમાં નિમિત્તની અપેક્ષા આવે છે. આત્માની અવસ્થામાં પુણ્ય–પાપ
થવામાં જીવની યોગ્યતા છે ને તેમાં અજીવ નિમિત્ત છે, તે નિમિત્તને પણ પુણ્ય–પાપ કહેવાય છે.
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
કેવો છે તે નક્કી ન કરે તેનામાં ત્રિકાળ સ્વયંસિદ્ધ સ્વતંત્ર વસ્તુની શ્રદ્ધા કરીને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરવાની ત્રેવડ
હોઈ શકે નહિ.
ધર્મ નહિ થાય. તેમ જ, અવસ્થામાં તે વિકાર પોતાના અપરાધથી થાય છે એમ જો નહિ જાણે તો તે
વિકારને ટાળવાનો પ્રસંગ કેમ બનશે? જીવની અવસ્થામાં જેવા પરિણામની યોગ્યતા હોય તેવો તેવો આસ્રવાદિ
ભાવ થાય છે–એમ આચાર્યદેવે કહ્યું એટલે શરીરાદિ બહારની ક્રિયાથી આસ્રવ થાય એ વાત ઊડાડી દીધી. જીવ–
અજીવના પર્યાયની આટલી સ્વતંત્રતા કબૂલ કરે ત્યારે નવતત્ત્વને વ્યવહારે કબૂલ્યા કહેવાય.
ગુણની તેવી જ લાયકાત છે એમ પણ આવી જાય છે, જ્ઞાનની તેવું જ જાણવાની લાયકાત છે, ચારિત્રમાં તેવા જ
પરિણમનની લાયકાત છે. એટલે પર સામે જોવાનું નથી રહેતું પણ પોતાની લાયકાત સામે જોવાનું રહ્યું. અને જો
એકેક સમયની સ્વતંત્રતા નક્કી કરે તો પરના આશ્રયની મિથ્યાબુદ્ધિ છૂટી જાય, તેમ જ એક સમયની પર્યાયની
યોગ્યતા જેટલું મારું આખું સ્વરૂપ નથી–એમ નક્કી કરીને એક સમયની પર્યાયનો આશ્રય છોડીને ત્રિકાળી
સ્વભાવ તરફ વળ્યા વગર રહે નહિ. ‘પર્યાયનો આશ્રય છોડવો’ એમ, સમજાવવા માટે કહેવાય પણ ખરેખર તો
અખંડ દ્રવ્ય તરફ વળતાં પર્યાયનો આશ્રય રહેતો જ નથી. હું પર્યાયનો આશ્રય છોડું એવા લક્ષે પર્યાયનો આશ્રય
છૂટતો નથી.
થાય છે–એમ પણ નથી, ત્યાં જીવની પોતાની વર્તમાન યોગ્યતા છે. સમયે સમયે કર્મનાં જે રજકણો આવે તે
વિકારના પ્રમાણમાં જ આવે એવો નિમિત્ત–નૈમિત્તિક મેળ હોવા છતાં વિકારને કારણે તે રજકણો નથી આવતાં.
બંનેનો તેવો જ સ્વભાવ છે. જેમ કાંટાના એક પલ્લામાં શેર મૂકો અને સામે બરાબર એક શેર વસ્તુ આવે ત્યારે
કાંટો સરખો થાય, તેવો જ તેનો સ્વભાવ છે, તેમાં તેને જ્ઞાનની જરૂર નથી. તેમ જડ કર્મોને કાંઈ ખબર નથી કે
આ જીવે આટલો વિકાર કર્યો માટે તેની પાસે જઉં, પણ તેની પોતાની યોગ્યતાથી જ તે કર્મરૂપે પરિણમી જાય છે.
વિકારના પ્રમાણમાં જ કર્મો આવે તેવો તેનો સ્વભાવ છે. આ પ્રમાણે જાણીને, આસ્રવરહિત શુદ્ધઆત્માની શ્રદ્ધા
કરવી તે પ્રયોજન છે. આ જાણીને પણ શુદ્ધ આત્માની શ્રદ્ધા કર્યા વગર કદી ધર્મ થાય નહિ.
થાય છે. પણ અહીં સંવરતત્ત્વ કઈ રીતે પ્રગટે તે વાત નથી બતાવવી, અહીં તો માત્ર સંવરતત્ત્વ છે એટલું જ
સિદ્ધ કરવું છે. સંવર કેમ પ્રગટે તે વાત પછી બતાવશે. જડ કર્મ ખસે તો સમ્યગ્દર્શનાદિ થાય–એમ પરતંત્રતા
નથી, સમ્યગ્દર્શનાદિ થવાની લાયકાત જીવની પોતાની છે. અંર્તસ્વભાવમાં એકતા થતાં જે સંવર–નિર્જરાના
શુદ્ધ અંશો ઉઘડે તે તો અભેદઆત્મામાં ભળી જાય છે, પણ જ્યારે નવતત્ત્વના ભેદથી વિચાર કરે ત્યારે જીવની
પર્યાયની યોગ્યતા છે–એમ કહે છે, તેમાં દ્રવ્ય પર્યાયનો ભેદ પાડીને કથન છે. નવતત્ત્વના ભેદ પાડીને સંવર
પર્યાયને લક્ષમાં લેવા જતાં કર્મના નિમિત્તની અપેક્ષા આવે છે, એકલા અભેદ સ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં તો તે ભેદ
પડતા નથી, સંવરની નિર્મળ પર્યાય પ્રગટી તે અભેદમાં જ ભળી જાય છે.
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
પડે નહિ, તેમ જ એકલા અજીવતત્ત્વને જ લક્ષમાં લ્યો તો પણ સાતતત્ત્વના ભેદ ન પડે. જીવને અને અજીવને
એકબીજાની અપેક્ષાએ અવસ્થામાં સાત તત્ત્વો થાય છે,–તે બંનેની અવસ્થામાં સાત તત્ત્વરૂપ પરિણમન થાય છે.
જીવમાં સાત તેમ જ અજીવમાં પણ સાત ભેદ પડે છે. તે સાત તત્ત્વોનું લક્ષ છોડીને એકલા ચૈતન્યતત્ત્વને જ
અભેદપણે લક્ષમાં લેતાં તેમાં સાત પ્રકાર પડતા નથી ને સાત પ્રકારના વિકલ્પ ઊઠતાં નથી, પણ નિર્મળ પર્યાય
થઈને અભેદમાં ભળી જાય છે.
જ છે અથવા એકલા જડ પદાર્થો જ છે એમ માને, અથવા જડ ચેતન બંનેની અવસ્થા સ્વતંત્ર ન માને, તો તેને
નવતત્ત્વોની યર્થાથ માન્યતા હોઈ શકે નહિ. નવતત્ત્વોને માનવા તેમાં તો વ્યવહારવીર્ય છે–શુભ વિકલ્પનું અલ્પ
વીર્ય છે અને પછી અનંત વીર્ય ચૈતન્યદ્રવ્ય તરફ વળે ત્યારે એક શુદ્ધ આત્માની પ્રતીતિ થાય છે. નવતત્ત્વની
પ્રતીત કરતાં, અભેદ ચૈતન્યતત્ત્વની પ્રતીતિ કરવામાં જુદી જ જાતનો બેહદ પુરુષાર્થ છે. પરંતુ, જેનામાં એક
પાઈ દેવાની પણ ત્રેવડ નથી તે અબજો રૂપિયા ક્યાંથી ભરી શકશે? તેમ જે કુદેવાદિને માને છે તેનામાં
નવતત્ત્વની શ્રદ્ધાની પણ તાકાત નથી, જયાં નવતત્ત્વની શ્રદ્ધાની પણ તાકાત નથી ત્યાં તે જીવ અભેદ
આત્માની શ્રદ્ધા અને અનુભવ ક્યાંથી કરી શકશે? અને તે વિના તેને ધર્મ કે શાંતિ થશે નહીં.
અવસ્થામાં જ્યારે નિર્મળ સમ્યગ્દર્શનાદિ ભાવ પ્રગટતાં અશુદ્ધતા અટકી જાય ત્યારે અજીવ પરમાણુઓમાં પણ
કર્મરૂપ પરિણમન થતું નથી; આને સંવર કહેવાય છે. જીવમાં સંવરરૂપ થવાની યોગ્યતા છે ને અજીવ પરમાણુઓ
તેમાં નિમિત્ત હોવાથી તેને સંવર કરનાર કહેવાય છે.
અટકી ગયા–એમ નથી. તે પરમાણુઓ આવવાના જ ન હતા તેથી ન આવ્યા. પરમાણુઓમાં કર્મરૂપ પરિણમન
થવાનું હતું પણ જીવમાં શુદ્ધ ભાવ પ્રગટવાને લીધે તે પરિણમન અટકી ગયું–એમ નથી. તે પરમાણુઓમાં પણ તે
વખતે કર્મરૂપ થવાની યોગ્યતા જ ન હતી. શાસ્ત્રોમાં તો અનેક પ્રકારની શૈલીથી કથન આવે પણ વસ્તુસ્વરૂપ શું
છે તે લક્ષમાં રાખીને તેનો આશય સમજવો જોઈએ. પહેલાંં વિકાર વખતે કર્મપરમાણુઓ આવતા હતા અને હવે
સંવરભાવ પ્રગટ્યો તે વખતે કર્મપરમાણુઓ નથી આવતા તે બતાવવા તેને સંવર કહ્યો છે.
સંવરભાવ પ્રગટ્યો ત્યાં તેને કર્મો આવવાના હોય જ નહિ, પુદ્ગલમાં તે વખતે તેવું પરિણમન હોયજ નહિ,
એટલે આવવા યોગ્ય ન હતા તે પરમાણુઓને સંવરમાં નિમિત્ત કહ્યું, અર્થાત્ પુદ્ગલમાં કર્મરૂપ પરિણમનના
અભાવને સંવરમાં નિમિત્ત કહ્યું.
નિર્જરાભાવ પ્રગટે તે ટાણે કર્મો ખરી જાય છે તે અજીવ નિર્જરા છે તેમાં અજીવની યોગ્યતા છે. જીવ અને અજીવ
બંનેમાં પોતપોતાની નિર્જરાની યોગ્યતા છે. આત્મસ્વભાવની દ્રષ્ટિ અને એકાગ્રતા વડે ચૈતન્યની શુદ્ધતા થતાં
અશુદ્ધતા ટળી તે જીવની પોતાની લાયકાત છે અને તે વખતે નિમિત્ત તરીકે કર્મો તેના કારણે સ્વયં ટળ્યાં છે.
આત્માએ કર્મોને હણ્યાં–એમ કહેવું તે માત્ર નિમિત્તનું કથન છે,
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
લેશે, પણ જ્ઞાની કહે છે કે–ના, ખરેખર એમ નથી, જડકર્મો આત્માના વેરી છે ને ભગવાને કર્મોને હણ્યા એ કથન
તો નિમિત્તથી છે. કાંઈ જડકર્મો આત્માના વેરી નથી, તેમ જ આત્મા કાંઈ જડકર્મોનો સ્વામી નથી કે તે
તેને ટાળે? જીવ અજ્ઞાનભાવથી પોતે પોતાનો વેરી હતો ત્યારે નિમિત્તકર્મોને ઉપચારથી દુશ્મન કહ્યા, અને જીવે
શુદ્ધતા પ્રગટ કરીને અશુદ્ધતા ટાળી ત્યાં નિમિત્તરૂપ કર્મો પણ સ્વયં ટળી ગયા, તેથી આત્માએ કર્મો ટાળ્યાં એમ
ઉપચારથી કહેવાય છે. આમ જીવ અજીવ બંનેનું જુદાપણું રાખીને શાસ્ત્રોના અર્થ સમજવા જોઈએ.
સ્વતંત્રતાની તેને ખબર નથી, તેમ જ કેવળીના સ્વરૂપની પણ તેને ખબર નથી; કેવળીને વાણીના કર્તા માનીને
તે કેવળીપ્રભુનો અવર્ણવાદ કરે છે. વીતરાગદેવ શું વસ્તુસ્વરૂપ કહે છે તે સમજ્યા વિના ઘણાનો મનુષ્યદેહ
નકામો ચાલ્યો જાય છે. સાત તત્ત્વોમાં જીવ અને અજીવના સ્વતંત્ર નિમિત્તનૈમિત્તિકપણાની શ્રદ્ધા કરવી તે તો
વ્યવહારશ્રદ્ધામાં આવી જાય છે, પરમાર્થશ્રદ્ધા તો તેથી જુદી છે. જેટલા પ્રમાણમાં જીવ શુદ્ધતા કરે ને
અશુદ્ધતા ટળે તેટલા જ પ્રમાણમાં કર્મો નિર્જરી જાય, છતાં બંનેનું પરિણમન સ્વતંત્ર છે. નિમિત્તનૈમિત્તિક
સંબંધને લઈને પર્યાયમાં તેવો મેળ થઈ જાય છે.
તો જીવની અવસ્થાની છે. આત્મામાં બંધનની લાયકાત થઈ માટે કર્મને બંધાવું પડ્યું–એમ પણ નથી, ને કર્મને
લીધે જીવ બંધાયો–એમ પણ નથી. જેણે સ્વભાવના એકપણાની શ્રદ્ધા કરી તેને પર્યાયની યોગ્યતાનું યથાર્થજ્ઞાન
થાય છે. માત્ર નવતત્ત્વને જાણે પણ અંતરમાં સ્વભાવની એકતા તરફ ન વળે તો યથાર્થજ્ઞાન થાય નહિ ને
સમ્યગ્દર્શનનો લાભ થાય નહિ.
ઉત્સાહ બતાવે છે તે તો આત્માનો અપૂર્વ લાભ પામે છે. અને કેટલાક જીવો તે વાત સમજ્યા વગર ઉત્સાહ
બતાવે છે–જ્ઞાની કાંઈક આત્માની સારી વાત કહે છે એમ ધારીને હા પાડીને માની લ્યે છે પણ તેનો શું ભાવ છે
તે પોતે અંતરમાં સમજતો નથી તો તેને આત્માની સમજણનો યથાર્થ લાભ થાય નહિ, માત્ર પુણ્ય બંધાઈને છૂટી
જાય. અંતરમાં જાતે તત્ત્વનો નિર્ણય કરે તેની જ ખરી કિંમત છે. જાતે તત્ત્વનો નિર્ણય કર્યા વગર હા પાડશે
તે ટકશે નહિ.
તત્ત્વોની માન્યતા છોડીને સાચા નવતત્ત્વનો નિર્ણય કરવામાં હોંશ આવ્યા વગર રહે નહિ, પણ તેમાં નવતત્ત્વના
વિકલ્પની પ્રધાનતા નથી પણ અભેદ સ્વભાવનું લક્ષ કરવાની પ્રધાનતા છે. નવતત્ત્વનો નિર્ણય પણ કુતત્ત્વોથી
છોડાવવા પૂરતો કાર્યકારી છે. જો પહેલેથી જ અભેદ ચૈતન્યને લક્ષમાં લેવાનો આશય હોય તો વચ્ચે આવેલી
નવતત્ત્વની શ્રદ્ધાને વ્યવહારશ્રદ્ધા કહેવાય. પણ જેને પહેલેથી જ વ્યવહારના આશ્રયની બુદ્ધિ છે તે જીવ તો
વ્યવહારમૂઢ છે, તેને નવતત્ત્વની વ્યવહારશ્રદ્ધા પણ સાચી નથી.
બારદાન પોતે પણ માલ નથી તેમ નવતત્ત્વને જાણ્યા વગર સમ્યક્શ્રદ્ધા થતી નથી ને નવતત્ત્વના વિચાર તે પોતે
પણ સમ્યક્શ્રદ્ધા નથી. વિકલ્પથી જુદો પડીને અભેદ
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
ભગવાન આત્માનો અનુભવ કરીને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરવું એ જ આત્માર્થી જીવનું પહેલું કર્તવ્ય છે. એ સિવાય
જગતના બીજા કોઈ બાહ્ય કર્તવ્યને આત્માર્થી જીવ પોતાનું કર્તવ્ય માનતા જ નથી.)
તરીકે રખડાવનાર કહ્યાં. મોટા મોટા નામધારી ત્યાગીઓ ને વિદ્વાનો પણ આ વાતમાં ગોથાં ખાય છે. જેમ
પાણીના સંયોગનું જ્ઞાન કરાવવા માટે પિત્તળના કલશને પણ ‘પાણીનો કલશ’ કહેવાય છે તેમ જીવ જ્યારે
પોતાના ઊંધા ભાવથી રખડે છે ત્યારે નિમિત્ત તરીકે જડ કર્મો હોય છે તે બતાવવા માટે ‘કર્મે જીવને રખડાવ્યો’
એમ વ્યવહારનું કથન છે, એને બદલે અજ્ઞાનીઓ તે કથનને જ વળગી પડ્યા. કર્મો જીવને રખડાવે એવી
માન્યતાને અહીં તો વ્યવહારશ્રદ્ધામાં પણ લીધી નથી. જીવ અજીવને જુદા જુદા જાણે, જીવની અવસ્થામાં
બંધતત્ત્વની યોગ્યતા છે ને પુદ્ગલમાં કર્મરૂપ થવાની તેની સ્વતંત્ર યોગ્યતા છે–એમ બંનેને ભિન્ન ભિન્ન જાણે તેને
અહીં વ્યવહારશ્રદ્ધા કહેવામાં આવે છે, ને તે સમ્યગ્દર્શનનો વ્યવહાર છે.
કાંઈક કર્યું–એમ માનીને સંતોષ લ્યે, પણ અંદર તો મોટું મિથ્યાત્ત્વ પોષાય છે તેનું ક્યાં ભાન છે? અનંત
સંસારપરિભ્રમણનું કારણ મિથ્યાત્વ છે તેને તો ટાળવાની દરકાર પણ કરતો નથી. બાહ્યત્યાગ કરીને અનંતવાર
જીવ નવમી ગ્રૈવેયકે ગયો ને ચાર ગતિમાં રખડયો. નવમી ગ્રૈવેયકે જનારની વ્યવહારશ્રદ્ધા તો ચોખ્ખી હોય છે;
અત્યારના ઘણા લોકોમાં તો તેવી નવતત્ત્વની વ્યવહારશ્રદ્ધાનું પણ ઠેકાણું નથી. તો પછી, ધર્મનો માર્ગ તો
અંતરની પરમાર્થશ્રદ્ધામાં છે તેની તો વાત જ શું? અત્યારે આ વાત બીજે ક્યાંય ચાલતી જોવામાં આવતી નથી.
ત્યારે પરમાર્થસમ્યગ્દર્શન થાય છે, તે જ ધર્મ છે, તે જ આત્માર્થી જીવનું પહેલું કર્તવ્ય છે.
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
એકાગ્રતા કરે, તે કલ્યાણ નો ઉપાય છે.
તે વાત મિથ્યા છે. પર વસ્તુઓ જેમ છે તેમ તેને જ્ઞાનમાં જાણવી જોઈએ. જ્ઞાનનો સ્વભાવ સ્વ–પરપ્રકાશક છે
તેથી તે પરને પણ જાણે છે. અહીં, એક તરફ શુદ્ધ આત્મા અને બીજી તરફ બધા પરદ્રવ્યો–એમ બે વિભાગ
પાડીને શ્રી આચાર્યદેવ કહે છે કે આ આત્માને શુદ્ધઆત્મા જ ઉપલબ્ધ કરવા યોગ્ય છે. શુદ્ધ આત્મા સિવાય પર
વસ્તુઓ આત્માને અશુદ્ધતાનું કારણ છે. પર વસ્તુના લક્ષે અટકતાં આત્માને અશુદ્ધતાની ઉત્પત્તિ થાય છે તેથી
અહીં ૧૯૩ મી ગાથામાં આચાર્યદેવે પરવસ્તુને અશુદ્ધતાનું કારણ કહી દીધું છે. ‘શુદ્ધ આત્મા ધ્રુવ હોવાથી તે જ
પ્રાપ્ત કરવા યોગ્ય છે, એ સિવાય પરવસ્તુઓ આત્માને અશુદ્ધતાનું કારણ છે’–એમ જેણે નક્કી ન કર્યું હોય તેને
ધ્રુવ શુદ્ધ આત્માની શ્રદ્ધા ને એકાગ્રતા થતી નથી. તેમ જ ‘પરવસ્તુઓ આત્મામાં અશુદ્ધતાને નીપજાવતી નથી
પણ શુદ્ધ આત્માની શ્રદ્ધા થતી નથી, અને શુદ્ધ આત્માની શ્રદ્ધા વગર તેમાં એકાગ્રતા રૂપ ધ્યાન પણ હોય નહીં.
આત્માને એ રીતે જ્ઞાનાત્મક, દર્શનભૂત, અતીન્દ્રિય મહા પદાર્થ, ધ્રુવ, અચલ, નિરાવલંબ અને શુદ્ધ માનું
છું....શરીરો, ધન સુખ–દુઃખ શત્રુ–મિત્રજનો–એ કાંઈ જીવને ધ્રુવ નથી, ધ્રુવ તો ઉપયોગાત્મક આત્મા છે. તેથી તે
શુદ્ધ આત્મા જ ઉપલબ્ધ કરવા યોગ્ય છે.’–એ રીતે પૂર્વે કહ્યું, તે પ્રમાણે જાણીને જે પોતાના શુદ્ધાત્માને ધ્યાવે છે
તેને મોહગ્રંથિ ક્ષય થઈ જાય છે–એમ ૧૯૪ મી ગાથામાં કહે છે–
सागारोऽणागारो खवेदि सो मोहदुग्गंट्ठिं।।
જે આમ જાણીને વિશુદ્ધાત્મા થયો થકો પરમ આત્માને ધ્યાવે છે, તે–સાકાર હો કે અનાકાર હો–
થાય એવો
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
પણ પોતાનો ધ્રુવ આત્મા જ ઉપાદેય છે.–એમ જે જાણે તેને જ આત્માનું ધ્યાન થાય છે. આ જાણ્યા વગર
આત્માનું ધ્યાન થતું નથી. પરથી ભિન્ન પોતાનો આત્મા જ ઉપાદેય છે એમ નક્કી કરીને જે જીવ પરમ શુદ્ધ
આત્માને ધ્યાનમાં ધ્યાવે છે તેને મોહનો નાશ થાય છે ને સમ્યકત્વ પ્રગટ થાય છે.
આત્માની ઉપલબ્ધિ ન હતી; હવે, ઉપયોગાત્મક ધ્રુવ આત્મા જ હું છું–એમ ઓળખાણ વડે તે મિથ્યાશ્રદ્ધા છોડીને
શુદ્ધ આત્માની જેણે અંતરમાં પ્રાપ્તિ કરી છે તેને જ આત્મધ્યાન હોય છે ને તેને જ મોહનો ક્ષય થાય છે.
છે, ને ઘાણીમાં જતાં તે અખંડ રહેતા નથી પણ પીલાય છે, તેમ જ્ઞાતાશક્તિનો પિંડ આત્મા, જો પોતાના
ધ્રુવસ્વભાવના આશ્રયે એકલો રહે તો તેના જ્ઞાન–દર્શન–આનંદ વગેરે અખંડ રહે છે, ને પરલક્ષે રોકાતાં તેની
અખંડતા ભેદાય છે એટલે કે ત્યાં વિકારની ઉત્પત્તિ થઈને જ્ઞાતાસ્વભાવ તેમાં પીડાય છે.
માનીને ત્યાં ઉપયોગની એકાગ્રતા કરતાં આત્માના ચૈતન્યપ્રાણ પીડાય છે, તેથી તે આર્ત્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન છે.
મારો આત્મા શુદ્ધ, ઉપયોગસ્વરૂપ છે તે જ મારે ધ્રુવ છે–એમ શુદ્ધાત્માને લક્ષમાં લઈને ત્યાં એકાગ્ર થવું તે
ધર્મધ્યાન અને શુક્લધ્યાન છે, તેમાં ચૈતન્યપ્રાણ અખંડ રહે છે.
તો પણ પરમાર્થે તે અધર્મધ્યાન જ છે. ધર્મધ્યાનમાં તો આત્માના શુદ્ધ ધ્રુવસ્વભાવનો જ આશ્રય છે. આત્માના
ધ્રુવસ્વભાવના જ આશ્રયે કલ્યાણ છે, પરના આશ્રયે કલ્યાણ નથી–એમ નક્કી કરીને જે જીવ પોતાના શુદ્ધ
આત્માને ધ્યાનમાં ધ્યાવે છે તે જીવને મોહનો ક્ષય થાય છે. પરના લક્ષે એકાગ્રતાથી તો આત્માને ભૂંડા ધ્યાનની
જ ઉત્પત્તિ થાય છે ને તેનું ફળ સંસાર છે. ધર્મધ્યાનના બે પ્રકારોમાં ધર્મધ્યાન તે મંદ છે ને શુક્લધ્યાન તે ઉગ્ર છે;
તે બંને ભલા–ધ્યાન છે ને તેમનામાં જ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર આવી જાય છે. તથા અધર્મધ્યાનના બે
પ્રકારોમાં આર્ત્તધ્યાન તે મંદ છે તે રૌદ્રધ્યાન તે તીવ્ર છે; એ બંને ભૂંડા ધ્યાન છે ને સંસારનું કારણ છે. આત્માના
શુદ્ધસ્વભાવને ચૂકીને, ક્ષણિક વિભાવને કે સંયોગને પોતાનું સ્વરૂપ માનીને તેના આશ્રયે જે અટકે તેને મોહનો
ક્ષય થતો નથી પણ મોહની ઉત્પત્તિ જ થાય છે. પહેલાંં પર તરફના વલણવાળા શુભાશુભભાવ થતા હોવા છતાં
ધર્મી જીવને તેના આશ્રયની બુદ્ધિ નથી; તેના નિર્ણયના ધ્યેયમાં તો શુદ્ધ ધ્રુવ આત્માનો જ આશ્રય છે એટલે તેને
વારંવાર શુદ્ધઆત્મામાં એકાગ્રતાનું રટણ રહ્યા કરે છે. વિકાર ભાવો થવા હોવા છતાં તેનાથી ભિન્ન શુદ્ધઆત્માનો
જેણે નિર્ણય કર્યો તેને તે શુદ્ધાત્મામાં એકાગ્રતાથી મોહનો ક્ષય થાય છે. માટે પહેલાંં દેહાદિથી અત્યંત ભિન્ન અને
ક્ષણિક વિકારથી પણ ભિન્ન, ત્રિકાળ ઉપયોગસ્વરૂપી ધ્રુવ શુદ્ધઆત્માનો આત્મામાં નિર્ણય કરવો જોઈએ.
પર્યાયમાં વિકાર હોવા છતાં જ્ઞાને તેનાથી ભિન્ન ચૈતન્યતત્ત્વને જાણ્યું છે ને શ્રદ્ધાએ અખંડ શુદ્ધચૈતન્યતત્ત્વને
ધ્યેયમાં લીધું છે,–આવી જેની દશા છે તે જીવને શુદ્ધ આત્મામાં પ્રવૃત્તિદ્વારા શુદ્ધાત્મપણું હોય છે તેમ જ તેને
શુદ્ધાત્માનું ધ્યાન હોય છે. જેને સંયોગ અને વિકારથી પાર શુદ્ધ ચૈતન્યતત્વની પ્રતીતિ નથી તે જીવ બાહ્ય
સંયોગમાંથી કલ્યાણ લેવા માગે છે ને બાહ્યસંયોગના કે વિકારના આશ્રયે તે મોહને ટાળવા માગે છે;
કોઈ વાણીમાંથી,
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
પરદ્રવ્યોનું આલંબન છે, અને પરદ્રવ્યોનું આલંબન તો આત્માને અશુદ્ધતાનું જ કારણ છે, ભગવાનની વાણીનું કે
સાક્ષાત્ ભગવાનનું પોતાનું આલંબન પણ આ આત્માને અશુદ્ધતાનું કારણ છે, છતાં જે જીવ તેનાથી આત્માને
લાભ થવાનું માને છે તે જીવ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, અધર્મી છે.
છે. કલ્યાણનું ખરું કારણ તો પોતાના ધ્રુવસ્વભાવનું અવલંબન કરવું તે જ છે. જેને આવી સમજણ નથી ને
એકલા પરના જ આલંબનમાં રોકાઈને ધર્મ માને છે તેને કદી ધર્મ થતો નથી. સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રના
આલંબને પણ ધર્મ થતો નથી તો પછી કુદેવ–કુગુરુ–કુશાસ્ત્રને માને તેની તો વાત શું કરવી? કુદેવ–કુગુરુ–
કુશાસ્ત્રને માનીને તેના આલંબનમાં જે રોકાણા છે તેને તો સદાય મિથ્યાત્વનું જ ધ્યાન હોય છે, તે ક્ષણેક્ષણે
મિથ્યાત્વને સેવીને તેની પુષ્ટિ કરે છે. જે આત્મા સર્વજ્ઞ નથી ને રાગી છે એવાને જે દેવ તરીકે માને તે જીવે
પોતાના આત્માને પણ રાગરહિત જાણ્યો નથી અને તેને રાગરહિત આત્મસ્વભાવમાં એકાગ્રતા થતી નથી, પણ
તે રાગમાં જ એકાગ્ર રહે છે. જેણે રાગીને દેવ માન્યો તેણે તે રાગી કરતાં પણ પોતાની દશા હલકી સ્વીકારી,
એટલે તેને તેના માનેલા દેવ કરતાંય હેઠલી દશા (–તીવ્ર રાગ) થાય છે. પરના અને વિકારના કર્તૃત્વથી રહિત,
પૂર્ણ જ્ઞાનમય વીતરાગી દશા જેની થઈ નથી તેવા આત્માને દેવ તરીકે જે માને તે જીવ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, કેમ કે
જેણે સર્વજ્ઞદેવને જાણ્યા નથી તેણે આત્માનો રાગરહિત જ્ઞાનસ્વભાવ કેવો હોય તે પણ જાણ્યો જ નથી.
સર્વજ્ઞદેવનું સ્વરૂપ શું છે? તે સર્વજ્ઞતાને સાધનારા સંતોની દશા કેવી છે? અને તે સર્વજ્ઞદેવ તથા સંત ગુરુઓની
અનેકાંતવાણીમાં શું વસ્તુસ્વરૂપ કહ્યુંં છે? તેને પહેલાંં ઓળખ્યા વગર તો ધર્મ થાય નહિ. તેમ જ તે સાચા દેવ–
ગુરુ–શાસ્ત્રના પરલક્ષમાં જ રોકાય ત્યાં સુધી પણ ધર્મ થાય નહિ, પરલક્ષે પુણ્યની ઉત્પત્તિ થાય છે. જ્યારે તે
પરલક્ષ છોડીને, તેમણે કહેલા પોતાના શુદ્ધાત્મા તરફ વળીને તે શુદ્ધાત્માનું જ આલંબન કરે ત્યારે ધર્મ થાય છે.
પહેલાંં સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર પ્રત્યે લક્ષ, બહુમાન વગેરે હોય છે પણ એટલું કરવામાં કોઈ ધર્મ માની લ્યે તો તેમ
નથી. પ્રથમ જેને ધર્મના સાચા અને ખોટા નિમિત્તનો (દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનો) જ વિવેક નથી તે જીવ તો નિમિત્તનું
લક્ષ છોડીને સ્વભાવનું લક્ષ કરી શકશે નહિ, ને તેને ધર્મ થશે નહિ.
શુદ્ધઆત્માનો વિવેક હોતો જ નથી. મારા સ્વભાવધર્મમાં કયું નિમિત્ત ઠીક છે ને કયું નિમિત્ત અઠીક છે–એમ
નક્કી કરીને કુદેવાદિ અસત્ નિમિત્તોનું સેવન તો છોડે, એ ઉપરાંત, સુદેવગુરુ આદિ સત્ નિમિત્તો કે કુદેવ–કુગુરુ
આદિ અસત્ નિમિત્તો એ બધાય મારા આત્માથી પર દ્રવ્ય છે ને એ બધા પર દ્રવ્યનું લક્ષ મને અશુદ્ધતાનું કારણ
છે–આમ નક્કી કરીને, સમસ્ત પરદ્રવ્યોનું આલંબન છોડતાં તથા આત્મસ્વભાવનું આલંબન કરતાં શુદ્ધ
આત્માની શ્રદ્ધા તથા શુદ્ધ આત્માનું ધ્યાન થાય છે, ને મોહ નાશ પામે છે. આ રીતે મોહના નાશનો ઉપાય ધ્રુવ
આત્માના આધારે જ થાય છે. જો કે સાધકને વચ્ચે શુભરાગ આવ્યા વિના રહેતો નથી પણ તે રાગના કારણે
શુદ્ધતા કે મોહક્ષય થતો નથી. સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રના લક્ષે શુભરાગ થાય તેનાથી પણ આત્માના ચૈતન્યપ્રાણ
પીડાય છે, તેથી તે રાગ પણ સમ્યગ્દર્શનનું કારણ નથી.
કહેનાર સ્વચ્છંદી જ છે, કેમ કે પોતે સત્ સમજવા તૈયાર થાય ત્યારે સામે પણ સદ્ગુરુ વગેરે સત્ નિમિત્ત હોય
જ. સત્ નિમિત્ત સિવાય બીજું નિમિત્ત ન હોય. નિમિત્તનું નિમિત્ત તરીકે જ્ઞાન કરવું જોઈએ; તેને બદલે કોઈ
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
સ્વભાવને સમજતો નથી.
સ્થિત’ એટલે જો નિમિત્તનું લક્ષ છોડીને ચૈતન્યસ્વભાવ તરફ ન વળે તો પણ આત્માની સાચી શ્રદ્ધાજ્ઞાન થાય
નહિ. માટે સ્વભાવસન્મુખ વળવું એ જ સર્વનો સાર છે. સ્વભાવસન્મુખ વળવાની પાત્રતાવાળા જિજ્ઞાસુ જીવને
સત્–અસત્ નિમિત્તનો વિવેક વગેરે તો સહેજે હોય જ છે.
કુદેવ–કુગુરુ એ બંને આત્માને પરદ્રવ્ય હોવા છતાં, તેમાં સુદેવાદિ તો પતરાંના નકોર ડબા જેવા છે ને કુદેવાદિ તો
શણના કોથળા જેવા છે. આત્માના સમ્યગ્દર્શનરૂપી માલ ભરવા માટે તે કુદેવાદિ નિમિત્ત તરીકે હોય નહિ, સુદેવ–
ગુરુ–શાસ્ત્ર જ નિમિત્ત તરીકે હોય; છતાં આત્માનો ધર્મ તે દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રના આધારે નથી. એ તો બારદાન
જેવાં છે, તે બારદાન પોતે સમ્યક્શ્રદ્ધા નથી. પણ શ્રદ્ધા તે બારદાન વગર હોતી નથી. જેમ કેસર ડબા વગર રહેતું
નથી પણ ડબો પોતે કેસર નથી, કેસર ખૂટે તો તેને બદલે ડબો કામમાં ન આવે, તેમ પ્રથમ સાચા દેવ–ગુરુ–
શાસ્ત્રની શ્રદ્ધા વગર સમ્યગ્દર્શન હોતું નથી પણ તે દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર તરફનું વલણ પોતે સમ્યગ્દર્શન નથી. અને
સમ્યગ્દર્શનમાં દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનો શુભરાગ કામ આવે નહિ; કેમ કે સુદેવાદિ પણ આ આત્માથી પર દ્રવ્ય છે. માટે
કુદેવાદિ તેમ જ સુદેવાદિ એ બધાને આત્માથી ભિન્ન પરદ્રવ્ય જાણીને, ધ્રુવ ચૈતન્યતત્ત્વનું આલંબન કરતાં
સમ્યક્શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર પ્રગટે છે. સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની ઓળખાણ તો પહેલાંં હોય જ, પણ અહીં તે
બારદાનની વાત ગૌણ છે; અહીં તો તેનું પણ લક્ષ છોડાવીને પોતાના અભેદ ચૈતન્યમાત્ર સ્વભાવની શ્રદ્ધા
કરવાની વાત છે, કેમ કે તે જ અનંતકાળમાં કર્યું નથી. અનંત વાર ભગવાનનો દિવ્યધ્વનિ સાંભળ્યો પણ
પોતાના આત્મા તરફ ન વળ્યો, તેથી કલ્યાણ થયું નથી. માટે પરાશ્રય છોડાવીને સ્વાશ્રય કરાવવા શ્રી
આચાર્યદેવ કહે છે કે હે જીવ! આ એક ધ્રુવ ચૈતન્યસ્વભાવ સિવાય સમસ્ત પરદ્રવ્યોનું આલંબન આત્માને
અશુદ્ધતાનું કારણ છે એમ તું જાણ, અને તે સમસ્ત પરદ્રવ્યનું આલંબન છોડીને તારા શુદ્ધ આત્મસ્વભાવનું જ
આલંબન કર. પહેલાંં શ્રદ્ધામાં તેનું આલંબન કરતાં સમ્યગ્દર્શન થાય છે ને પછી સ્થિરતા રૂપે તેનું આલંબન
કરતાં સમયક્ચારિત્ર થાય છે. એ સિવાય તીર્થંકરભગવાનના દિવ્યધ્વનિનું આલંબન પણ તારા આત્માને
મલિનતાનું કારણ છે. ધ્રુવ આત્મા સિવાય કોઈ પણ પરદ્રવ્ય સામે જોતાં વિકાર થાય છે.–આમ જાણીને જે જીવ
પોતાના શ્રદ્ધા–જ્ઞાનને ચૈતન્યસ્વભાવમાં એકાગ્ર કરે છે તેનો મોહ ક્ષય થઈ જાય છે. શ્રદ્ધાને ચૈતન્ય ઉપર મૂકવી
તે જ મોહક્ષયનો માર્ગ છે.
અનંતશક્તિવાળા ચિન્માત્ર પરમ આત્માનું એકાગ્ર સંચેતનલક્ષણ ધ્યાન હોય છે. આવું ચૈતન્ય પરમાત્માનું
ધ્યાન તે જ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રનો ઉપાય છે.
સુધી સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રને ઓળખીને ન માને ત્યાં સુધી સ્વભાવ તરફ વળવાનું બનતું નથી અને સાચા દેવ–
ગુરુ–શાસ્ત્રને માનવા છતાં જો સ્વભાવ તરફ ન વળે તો પણ કલ્યાણ થતું નથી.
ધ્યાન કરવાનું બતાવી શકતા નથી, માટે તે તો બધા ખોટા દેવ, ખોટા ગુરુ ને ખોટાં શાસ્ત્ર છે.
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
સ્વલક્ષ કરવાનું રહેતું નથી. પરવસ્તુ છે ને તેના લક્ષે વિકાર પણ પોતાની પર્યાયમાં થાય છે–એમ માને તો
પરલક્ષથી છૂટીને સ્વલક્ષ તરફ વળવાનું બને. જગતમાં પરદ્રવ્ય છે એમ મનાવે, પર ઉપર જીવનું લક્ષ જાય છે ને
જીવની પર્યાયમાં વિકાર થાય છે–એમ મનાવે, તે વિકારરહિત ધ્રુવ ચૈતન્યસ્વભાવ ત્રિકાળ છે તેને પણ મનાવે
અને પરલક્ષ છોડીને તે ધ્રુવસ્વભાવનું ધ્યાન કરવાનું જે બતાવે તે જ સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર છે. પરંતુ, તે ખોટા
દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર કે આ સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર તે બંને આ આત્માને પરદ્રવ્ય છે, તેના લક્ષે આત્મા અશુદ્ધ થાય છે,
ને તે બંનેથી ભિન્ન પોતાનો ચૈતન્યસ્વભાવ ધ્રુવ છે તેના લક્ષે જ શુદ્ધતા થાય છે–એમ નક્કી કરીને જે ધ્રુવ
ચૈતન્ય આત્માની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરે છે તે આત્મા વિશુદ્ધ થાય છે. ધ્રુવ ચૈતન્યસ્વભાવ તો ત્રિકાળ શુદ્ધ છે જ, ને
તેના આલંબને શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરતાં પર્યાયમાં પણ તે આત્મા વિશુદ્ધ થયો છે. સ્વજ્ઞેયને ચૂકીને પરજ્ઞેયમાં અટકતાં
વિકારની ઉત્પત્તિ થાય છે ને ચૈતન્યની શુદ્ધતા હણાય છે. મારા નિર્વિકારી ધ્રુવ ચૈતન્યતત્ત્વને જ સ્વજ્ઞેય કરીને
તેના આલંબને એકાગ્ર થાઉં તો આત્માને શુદ્ધતાનો લાભ થાય, એમ સમજીને જે પરમ શુદ્ધ આત્માને ધ્યાવે છે
તેને મોહનો ક્ષય થાય છે.
થાય છે. અને એ રીતે અંતરાત્મા થઈને ત્યાર પછી પૂર્ણ પરમાત્મદશા પ્રગટ કરવા માટે પણ તે પરમ શુદ્ધ
આત્માને જ ધ્યાવે છે. આ શુદ્ધ આત્માનું ધ્યાન તે જ સમ્યક્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર છે, તે જ મોક્ષમાર્ગ છે, તે જ
ધર્મ છે, તે જ શુદ્ધ ઉપયોગ છે; ધર્મના જેટલા પ્રકાર કહો તે બધાય તેમાં આવી જાય છે.
શુદ્ધ ચૈતન્યતત્ત્વને જ ધ્રુવ મહિમાવાળું શરણરૂપ જાણ્યું એટલે તેમાં જ એકાગ્ર થવાનું રહ્યું. શુદ્ધ ચિદાનંદ
આત્માની પ્રતીત, જ્ઞાન ને રમણતા એ ત્રણે ય આત્માના ધ્યાનસ્વરૂપ જ છે. જગતમાં સ્વ અને પર ભિન્ન ભિન્ન
તત્ત્વો છે, તેમાં સ્વભાવમાં વળવા જવું છે, પરમાં વળવાથી લાભ નથી–એમ જેણે નક્કી કર્યું હોય તે જ ચૈતન્યનું
ધ્યાન કરી શકે.
નિમિત્તાદિ પર પદાર્થો મારી નિર્મળદશાનું કારણ નથી. ક્ષણિક શુભ–અશુભભાવો થતા હોવા છતાં આવા
સ્વભાવનો નિર્ણય કરવો જોઈએ; સ્વભાવના નિર્ણયનું જોર વિકારને તોડી નાંખે છે. નીચલી સાધકદશામાં
ભક્તિ–પ્રભાવનાદિના ભાવ હોય, વ્રતાદિ ભાવ હોય, પણ સાધક જીવ તે શુભરાગને ધર્મનું કારણ માનતા નથી.
સાધકની શ્રદ્ધામાં ધ્રુવ ચૈતન્યસ્વભાવનું જ આલંબન છે, તે ક્યારેય ખસતું નથી; શ્રદ્ધામાં ધ્રુવ ચૈતન્યસ્વભાવ
આવ્યો છે તે ક્યારેય ભૂલાતો નથી. મુનિને છઠ્ઠે ગુણસ્થાને મહાવ્રત વગેરેના શુભભાવ આવેે પણ તે ધર્મ નથી,
ધ્રુવ ચૈતન્યસ્વભાવમાં એકાગ્રતા તે જ ધર્મ છે. મુનિઓને સહજ વસ્ત્રરહિત નિર્ગ્રંથ નિર્દોષદશા હોય છે ને
અંતરમાં નિજ પરમ શુદ્ધ આત્માને જ શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં લઈને ધ્યાવે છે. ચોથા ગુણસ્થાનવાળા ધર્મીને પણ
કોઈ સમયે શ્રદ્ધામાંથી પરમ શુદ્ધ આત્માનું ધ્યાન ટળતું નથી, શ્રદ્ધાવડે તે સદાય–પર્યાયે પર્યાયે પરમ શુદ્ધ
આત્માને ધ્યાવે છે. તેથી તે ‘વિશુદ્ધ આત્મા’ થયો છે. આવું વિશુદ્ધ આત્માપણું ચોથા ગુણસ્થાનથી શરૂ થાય છે;
તેને ‘જિનેશ્વરનો લઘુનંદન’ કહેવાય છે.
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
જિજ્ઞાસુ ને ઘણો લાયક થઈને આત્મસ્વભાવની આ વાત સાંભળે તેનું કલ્યાણ થઈ જાય તેમ છે.
વિકારનું નિમિત્ત થાય છે. અને જીવ પોતે સ્વલક્ષમાં રહીને વિકાર ન કરે તો તે પરવસ્તુઓ જીવના જ્ઞાનનું જ્ઞેય
થાય છે. આ રીતે પહેલાંં તો પરથી આત્માનું તદ્ન ભેદજ્ઞાન કરવું જોઈએ. અને આત્માની અવસ્થામાં ક્ષણિક
વિકાર થાય છે તે પરલક્ષે જ થાય છે તેથી જ્યાં પરથી અત્યંત જુદાપણું નક્કી કર્યું ત્યાં વિકારથી જુદાપણાનો
થઈ ગયું. ભલે અવસ્થામાં વ્યવહાર હોય–રાગ હોય–નિમિત્ત હોય, પણ તે કોઈથી મારો ધર્મ થતો નથી, મારો
ધર્મ તો ધ્રુવ ચૈતન્યના આશ્રયે જ થાય છે–આમ ધર્મીને નિર્ણય છે. શુદ્ધ આત્માની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરતાં પરમાં ને
વિકારમાં એકતાબુદ્ધિ ટળી જાય છે. પરમાં એકતાબુદ્ધિ હતી ત્યારે સ્વભાવમાં એકતારૂપ પરિણમન (–
સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્ર) થતું ન હતું, ને જ્યાં સ્વભાવમાં એકતારૂપ પરિણમન થયું ત્યાં પરમાં એકતાબુદ્ધિરૂપ
પરિણમન ટળી ગયું. જીવ જેનાથી પોતાને લાભ માને તેનું લક્ષ અને તેમાં એકતાબુદ્ધિ છોડે નહિ. અજ્ઞાની જીવ
શુભરાગથી ને નિમિત્તથી લાભ માનતો હોવાથી તે તેમાં જ લક્ષ અને એકતાબુદ્ધિ છોડતો નથી તેથી મિથ્યાદ્રષ્ટિ
રહે છે. ધર્મી જીવ રાગ અને નિમિત્તને જાણે છે પણ તેનાથી પોતાને લાભ માનતા નથી, તેથી તેમાં એકતાબુદ્ધિ
કરતા નથી; પણ ધ્રુવ ચૈતન્યસ્વભાવના આધારે જ લાભ માને છે તેથી તેમાં જ એકતાબુદ્ધિ છે. અને જયાં
એકતાબુદ્ધિ થઈ છે ત્યાં જ–ધ્રુવ ચૈતન્યસ્વભાવમાં જ–વારંવાર લક્ષને એકાગ્ર કર્યા વિના રહેતા નથી. અને તે
આવા ધર્મી જીવોને પરમ નિજસ્વભાવનું ધ્યાન હોય છે. ને તે ધ્યાનના બળે તેનો મોહ ક્ષય થઈ જાય છે. તે
ધર્મી સાકાર હો કે અનાકાર હો–તે બંનેને, ચૈતન્યના ધ્યાનથી મોહનો ક્ષય થઈ જાય છે.
છે છતાં આચાર્યદેવ પોતાની દ્રઢ પ્રતીતિના બળે અપ્રતિહતભાવે મોહના ક્ષયની જ વાત કરે છે. ક્ષયોપશમ–
સમ્યકત્વથી પણ જે મિથ્યાત્વનો અભાવ થયો તે મિથ્યાત્વ ફરીને કદી થવાનું નથી, ક્ષાયકસમ્યકત્વ પામતાં સુધી
વચ્ચે શ્રદ્ધામાં ભંગ પડવાનો નથી, માટે ક્ષયોપશમ–સમ્યકત્વ હોવા છતાં અમે મોહનો ક્ષય જ દેખીએ છીએ. –
એમ શ્રી આચાર્યદેવના ભાવમાં જોર છે. મોહના ક્ષયનો આ જ ઉપાય છે.
દિવસ રહીને ભગવાનના સાક્ષાત્ દિવ્યધ્વનિને સાંભળ્યો હતો. લગભગ સંવત્ ૪૯માં એ બનાવ બન્યો હતો. તે
દિવ્યધ્વનિ ઝીલીને પાછા ભરતમાં પધાર્યા પછી તેમણે શ્રી સમયસાર વગેરેની રચના કરી. તેમાં તેઓ કહે
છે: ‘ભગવાન દિવ્યધ્વનિમાં કહેતા હતા કે–હે જીવો! અમે સિદ્ધ છીએ, તેમ સિદ્ધ છો. અમે પરમાત્મા છીએ, તમે
પણ પરમાત્મા છો. દરેક આત્મા પોતાના સ્વભાવથી પરિપૂર્ણ પરમેશ્વર છે. તમે તમારી પ્રભુતાને ઓળખો.
જેટલા જીવો પ્રભુ થયા છે તે બધાય પોતાના પ્રભુત્વને ઓળખીને તેના જ આધારે પ્રભુ થયા છે. પ્રભુતા ક્યાંય
બહારથી આવતી નથી પણ સ્વભાવમાં શક્તિ છે તેમાંથી જ તે પ્રગટે છે. માટે પહેલાંં સ્વભાવશક્તિને ઓળખો.’
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
મુમુક્ષુઓને વૈરાગ્યભાવના જાગૃત કરે એવો એક પ્રસંગ ચૈત્રવદ ચૈદસે બન્યો...એ દિવસે બાબરાના
ઘૂંટયું હતું અને તે ઘૂંટણના ફળમાં તેમને અંતસમય સુધી જે શાંતિ રહી તે દેખાઈ આવતી હતી. છેલ્લી પળ સુધી
જાગૃત રહીને આત્મભાવનાપૂર્વક તેમણે દેહ છોડ્યો હતો.
છું...’ એવું લક્ષ રાખવું...આ દેહની સ્થિતિ તો હવે પૂરી થવાની તૈયારી છે....‘શુદ્ધ બુદ્ધ ચૈતન્યઘન સ્વયંજ્યોતિ
સુખધામ...’ એ મંત્રનું અંતરમાં ચિંતન કરવું.’ તે મુજબ તેઓ ઘણો વખત તે પ્રકારના વિચારમાં રહેતા, અને
છેલ્લે ‘સહજાનંદી શુદ્ધ સ્વરૂપી અવિનાશી હું.......’ એમ બોલતાં બોલતાં તેમનો સ્વર્ગવાસ થઈ ગયો.
હોય. આ પ્રસંગ ઉપરથી આત્માર્થી જીવોએ વૈરાગ્યનું ઉદાહરણ લેવું જોઈએ.
બાળકને સુવાડવા માતા હાલરડાં ગાય કે ‘મારો દીકરો ડાહ્યો, પાટલે બેસી નાહ્યો’ વિગેરે વખાણ સાંભળી
બાળક સૂઈ જાય, તેમ અહીં આચાર્યદેવ આત્માને જાગૃત કરવા માટે ‘ડાહ્યો, એટલે કે તું સિદ્ધ પરમાત્મા જેવો છે,
સદાય ચૈતન્યજ્યોતિ છે’ એમ કહે છે. લૌકિકમાતા બાળકને ઊંઘાડવા માટે ગાણાં ગાય છે, અહીં જિનવાણી
માતા આત્માને જાગૃત કરવા માટે ગાણાં ગાય છે. બાળકને ઊંઘાડવા માટે ઘોડિયામાં નાંખે છે અને બાળક
ગાણાં સાંભળી સૂઈ જાય છે તેમ અજ્ઞાનીબાળકને જ્ઞાની સંબોધે છે કે તું ચોરાશીનાં ખોળીયાંને તારા માની
અજ્ઞાનરૂપે સૂતો છે, તને જાગૃત કરવાનાં ગાણાં ગવાય છે, તારે જાગવું પડશે. માતાનાં ગાણાં તો સુવાડવાનાં છે
ને આ ગાણાં તો જગાડવાનાં છે.–એમ સંસાર અને મોક્ષની રીતમાં ઉલટપાલટ ફેર છે. બાળકના વખાણ કરતાં
તે ઊંઘી જાય છે તેમાં ઊંડે ઊંડે તેને મોટાઈની મીઠાસ ભરી છે, તેથી મોટાઈનો આદર લાવી સંતોષાઈ જાય છે.
તેમ અહીં ‘તું સિદ્ધ છે’ એમ જીવને તેની સાચી મોટપ બતાવીને શ્રીઆચાર્યદેવ જાગૃત કરે છે. હે જીવ! તું
મિથ્યાબુદ્ધિનાં ખોળીએ અનાદિનો સૂતો છે, હવે તને તારા પ્રભુત્વનો મહિમા ગાઈને શ્રીઆચાર્યદેવ જાગૃત કરે
છે; તું તારા પ્રભુત્વની ના પાડ તે નહિ ચાલે. આ કોની માંડી છે? ત્રિલોકનાથ સિદ્ધ ભગવાન જે પદ પામ્યા
તેવો તું છે–એમ તારી પ્રભુતાનાં ગાણાં ગવાય છે, શાસ્ત્રો પણ તારા ગાણાં ગાય છે. જાગ રે જાગ, ક્ષણ લાખેણી
જાય છે! તને તું ન સમજ એ કેમ ચાલે?
કલંક દેવા સમાન છે. ભાઈ! જે અનંત સિદ્ધ પરમાત્મા કરી શક્યા તેટલું જ કહેવાય છે, અને તરામાં પણ તેટલી
તાકાત છે, તારી તાકાતથી વધુ કહેવાતું નથી.