PDF/HTML Page 1 of 23
single page version
PDF/HTML Page 2 of 23
single page version
જાય છે અને જશે.
PDF/HTML Page 3 of 23
single page version
* પ્રવચનમાં સવારે પ્રવચનસાર વંચાતું હતું તે શ્રાવણ વદ ૩ ના રોજ પૂર્ણ થયું છે અને શ્રાવણ
જૈન સ્વાધ્યાય મંદિરને તથા રૂા. ૧૦૧– ‘શ્રી સદ્ગુરુ–પ્રવચન–પ્રસાદ કાર્યાલય’ ને અર્પણ કર્યા હતા.
પાંચ હોવા છતાં તેનુ મૂલ્ય સાડા ત્રણ રૂપિયા રાખવામાં આવ્યું છે.
આમંત્રણથી પધારેલા પોરબંદરના શેઠ શ્રી નેમિદાસ ખુશાલભાઈ તથા તેમના ધર્મપત્ની
સૌભાગ્ય પોતાને પ્રાપ્ત થયું તેના ઉલ્લાસમાં રૂા. ૭૫૦૨–બોટાદના જિનમંદિર માટે અર્પણ
કર્યા હતા. –રૂા. ૪૦૦૧–પોતાના નામથી તથા રૂા. ૩૫૦૧–તેમના ધર્મપત્ની કંચનબેનના
નામથી જાહેર કર્યા હતા. આ ઉદાર જાહેરાત બદલ બોટાદ મુમુક્ષુમંડળે તેમનો આભાર
માન્યો હતો.
ગુરુદેવશ્રીની આમન્યામાં જિનમંદિરનું ખાતમુહૂર્ત મારા હાથે થાય છે તે મારા અહોભાગ્ય
છે. શ્રી જિનમંદિરમાં પ્રતિષ્ઠિત થનારા પ્રતિમાજીને આરસની પ્રતિમા તરીકે તો સૌ લોકો
જાણે છે, પણ જેવા મહાવિદેહક્ષેત્રમાં અસ્ત્ર–વસ્ત્ર–શસ્ત્ર–સ્ત્રી રહિત વીતરાગી ધ્યાન
મુદ્રામાં સીમંધર ભગવાન સાક્ષાત્ બિરાજી રહ્યા છે તેવા જ ભગવાન અહીં જિનમંદિરમાં
બિરાજે છે–એમ આપણે ભક્તિના બળે સ્થાપના કરવાની છે. ચૌદ પૂર્વનો સાર જે
વીતરાગતા છે તે વીતરાગતા આ પ્રતિમાની જિનમુદ્રા, –અક્ષરજ્ઞાનવાળાને કે
અનક્ષરજ્ઞાનવાળાને, –બોધી રહી છે. એવા વીતરાગી પ્રતિમાજીને બિરાજમાન કરવાને
માટે શ્રી જિનમંદિરનું ખાતમુહૂર્ત મારા હાથે થયું તેથી મારા હૃદયમાં હર્ષ સમાતો નથી,
રહ્યા છે, અને લાંબા કાળમાં નહિ થયેલી એવી જૈનશાસનની મહાન પ્રભાવના અત્યારે
ઉદય પામી છે.... સૌરાષ્ટ્રમાં ઠેર ઠેર વીતરાગી જિનમંદિરો થયા છે ને થતા જાય છે.
બોટાદમાં આ મંગળકાર્યની શરૂઆત કરવા માટે ત્યાંના મુમુક્ષુઓને ધન્યવાદ! ’
PDF/HTML Page 4 of 23
single page version
શ્રી પ્રવચનસારના પરિશિષ્ટમાં ૪૭ નયોદ્વારા
આત્મદ્રવ્યનું વર્ણન કર્યું છે તેના ઉપર પૂજ્ય
ગુરુદેવશ્રીનાં વિશિષ્ટ અપૂર્વ પ્રવચનોનો સાર.
[
અસ્તિત્વનય. નાસ્તિત્વધર્મને જાણે તે નાસ્તિત્વનય; પ્રમાણજ્ઞાનથી આખી વસ્તુના સ્વીકારપૂર્વક તેના એક
પડખાંને મુખ્ય કરીને જાણે તેનું નામ નય છે. વસ્તુ પોતાના અનંત ભાવોથી ભરેલી છે, ભાવ વગરની કોઈ
વસ્તુ હોય નહિ. વસ્તુને ઓળખવા માટે તેમાં રહેલા ભાવોને ઓળખવા જોઈએ. વસ્તુના ભાવોને (–ધર્મોને)
જાણ્યા વગર તેની પ્રાપ્તિ થાય નહિ. જેમ બજારમાં કાંઈ વસ્તુ લેવા જાય તો તેના ભાવને જાણે છે તેમ અહીં
ચૈતન્યવસ્તુની પ્રાપ્તિ કરવા માટે તેમાં રહેલા તેના સ્વ–ભાવોને જાણવા જોઈએ. વસ્તુમાં અનંત સ્વભાવો છે
તેમાંથી આ અસ્તિત્વ સ્વભાવનું વર્ણન ચાલે છે.
જેવા સ્વરૂપે છે તેવા સ્વરૂપે ઓળખીને માને તો તે ખરેખર આસ્તિક કહેવાય, પણ આત્માના અસ્તિત્વને જે
વિપરીતરૂપે માને તે પરમાર્થે નાસ્તિક છે.
અને કામઠાના વચગાળામાં રહેલું છે, સ્વકાળથી સંધાન દશામાં એટલે કે ધનુષ્ય પર ખેંચાયેલી સ્થિતિમાં છે
અને સ્વભાવથી લક્ષ્યોન્મુખ એટલે કે નિશાનની સન્મુખ છે; એ પ્રમાણે તે તીર પોતાના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ ને
ભાવથી અસ્તિત્વવાળું છે, તેમ આત્મા પોતાના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવરૂપ સ્વચતુષ્ટયથી અસ્તિત્વવાળો છે.
PDF/HTML Page 5 of 23
single page version
તેના પોતાના અસ્તિત્વધર્મથી છે, કોઈ બીજાને લીધે નથી. તેમ આત્માની સમ્યગ્દર્શનાદિ પર્યાય તે તેનો પોતાનો
સ્વકાળ છે, કોઈ દેવ–ગુરુ વગેરે પરને લીધે તે સ્વકાળનું અસ્તિત્વ નથી. પોતાના વર્તમાન વર્તતા સ્વકાળમાં દ્રવ્ય
પોતે જ રહેલું છે, દ્રવ્યનો જ તેવો અસ્તિત્વધર્મ છે. એ જ પ્રમાણે કામઠા અને દોરીની વચ્ચે, પોતાની લંબાઈ–
પહોળાઈમાં તીર રહેલું છે તે જ તેનું ક્ષેત્ર છે, આકાશનું ક્ષેત્ર તે બાણનું સ્વક્ષેત્ર નથી, તે તો પરક્ષેત્ર છે, તેમાં બાણ
રહેલું નથી. તેમ આત્મા શરીરનાં ક્ષેત્રમાં રહેલો નથી પણ પોતાના અસંખ્ય આત્મપ્રદેશી ક્ષેત્રમાં જ રહેલો છે.
ભાઈ! તું જો તો ખરો કે તારું અસ્તિત્વ ક્યાંય બહારમાં નથી, તારામાં જ તારું અસ્તિત્વ પૂરેપૂરું ભર્યું છે, સિદ્ધ
ભગવાન થવાનું સામર્થ્ય પણ તારા અસ્તિત્વમાં જ પડ્યું છે, તે ક્યાંય બહારથી આવતું નથી.
જાણવા જોઈએ. તે આ પ્રમાણે છે–
૨. શરીરના પ્રમાણમાં છતાં શરીરથી ભિન્ન, અસંખ્ય પ્રદેશી પહોળું તે આત્માનું સ્વક્ષેત્ર છે.
૩. સમ્યગ્દર્શન, મુનિપણું કે સિદ્ધદશા વગેરે એકેક
સમયની વર્તમાન વર્તતી પર્યાય તે આત્માનો સ્વકાળ છે. આત્માનો સ્વકાળ કહ્યો એટલે પરથી કોઈ
કર્મને લીધે નથી.
ભાવો ત્રિકાળ રહે છે. વર્તમાન પર્યાયની સન્મુખ થયેલો ભાવ કાયમ રહે છે એટલે કે જ્ઞાનાદિ ગુણો ત્રણે
કાળ ભાવથી છે, પોતાના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવને ધરનાર આત્મા જ છે. બસ ખલાસ! ક્યાંય પર સામે જોવાની
અસ્તિત્વ સ્વભાવને સમજે તો તે પોતામાં વળ્યા વગર રહે નહિ ને તેને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર પ્રગટીને
પરમાનંદની પ્રાપ્તિ થયા વિના રહે નહિ.
સ્વ એટલે પોતાનો આત્મા કોણ છે–કેવો છે તે જાણ્યા વિના તેનો આશ્રય કરશે કેવી રીતે? પહેલાંં જેમ
PDF/HTML Page 6 of 23
single page version
જાણવાની જ વાત આવી. અહીં પરિશિષ્ટમાં શિષ્યનો પણ એ જ પ્રશ્ન હતો કે હે ભગવાન! આ મારો આત્મા
કોણ છે–કેવો છે? કે જેને જાણીને અને તેનો આશ્રય કરીને હું પરમાનંદદશાને પામું. શિષ્યના તે પ્રશ્નના ઉત્તરમાં
આ આત્માનું વર્ણન ચાલે છે, તેમાં આત્માનું અસ્તિત્વ કેવું છે તે ઓળખાવે છે. માટે ઝીણી લાગે તો પણ
છે, પણ તે સમજવા માટે મગજમાંથી બીજી ચિંતા કાઢી નાંખીને, જે રીતે કહેવાય છે તે રીતે લક્ષમાં લઈને અંદર
વિચારવું જોઈએ. બાકી આ સમજ્યા વિના બીજો તો કોઈ શાંતિનો ઉપાય છે નહિ.
નથી, આત્માને બંધ–મોક્ષવાળો કહેવો તે પણ વ્યવહાર છે. –આવી અધ્યાત્મનયની શૈલી છે; પરંતુ આ
પરિશિષ્ટમાં તો આત્મા બંધ–મોક્ષવાળો છે. તે પણ નિશ્ચયનયમાં લેશે, કેમ કે આત્મા પોતે એકલો જ બંધ અને
મોક્ષ પર્યાયરૂપે પરિણમે છે તે બતાવવા માટે તેને પણ અહીં નિશ્ચયમાં ગણ્યા છે; કારણકે અહીં દ્રવ્યદ્રષ્ટિના
વિષયનું વર્ણન નથી પણ વસ્તુના બધા પડખાનું જ્ઞાન કરાવીને પ્રમાણ–જ્ઞાન કરવાની આ વાત છે. જો કે
પ્રમાણથી બધા પડખાંનું જ્ઞાન કરનાર પણ અભેદ સ્વભાવને દ્રષ્ટિમાં લઈને તે તરફ જ ઢળે છે, પણ પહેલાંં
તત્ત્વનો નિર્ણય કરવા ટાણે ધર્મના ભેદ પાડીને વિચાર આવે છે.
સ્વકાળ છે, તે પર્યાય હાથને લીધે કે આત્માને લીધે થઈ નથી. પરાધીનદ્રષ્ટિવાળાને એમ થાય છે કે જો તીરની
પર્યાય તેના પોતાથી જ થતી હોય તો હાથ અડયા પહેલાંં કેમ ન થઈ? હાથ આવ્યો ત્યારે જ કેમ થઈ? આમ
સ્વકાળ હતો, ને પછી ધનુષ્ય ઉપર અનુસંધાન થવાનો તેનો સ્વકાળ આવ્યો તે અવસ્થા તેના જ ઉપાદાનથી
થઈ છે.
દરેક પર્યાયનું જુદું જુદું છે. અજ્ઞાનીને સમય સમયની પર્યાયનાં સ્વતંત્ર ઉપાદાનનું એટલે કે સ્વકાળનું ભાન
નથી, એટલે જેવું નિમિત્ત આવે તેવી પર્યાય થાય એમ તે માને છે, તે તેની મૂળમાં ભૂલ છે. તેમજ ક્ષણિક
પર્યાયના રાગ જેટલો જ આખા આત્માનો સ્વભાવ જે માની લ્યે તેને વસ્તુના ત્રિકાળી શુદ્ધ ઉપાદાનનું એટલે કે
સ્વભાવનું ભાન નથી. સ્વકાળ તે ક્ષણિક ઉપાદાન છે ને સ્વભાવ તે ત્રિકાળી ઉપાદાન છે. આત્માના અસ્તિત્વ
ધર્મને જાણે તેમાં આ બધું આવી જાય છે. અસ્તિત્વમાં સ્વદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ ભાવ આવી જાય છે, ને દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–
કાળ–ભાવમાં આ બધું રહસ્ય સમાઈ જાય છે.
તેને નિશ્ચય વ્યવહારની ખબર નથી. નિશ્ચય–વ્યવહારમાં પણ અનેક અપેક્ષાઓ છે. તે આ પ્રમાણે–
વિકાર કરાવે છે–એમ કહેવાનો તે વ્યવહારનો આશય નથી.
PDF/HTML Page 7 of 23
single page version
સ્વદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવથી અસ્તિ છે ને પરથી નાસ્તિ છે–એ વાત યથાર્થ સમજે તો બધા ગોટા નીકળી
પરના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવથી તે નાસ્તિરૂપ છે. અહીં આત્માના અસ્તિત્વ ધર્મની વાત ચાલે છે. દરેક વસ્તુમાં
અસ્તિ–નાસ્તિ આદિ પરસ્પર વિરુદ્ધ બે શક્તિઓ છે, તે વસ્તુને સિદ્ધ કરે છે; વિરોધી શક્તિ એવી ન હોય કે
એકબીજાનો નિષેધ કરે. જો એક ધર્મ બીજા ધર્મનો નિષેધ કરે તો તો વસ્તુ જ અનંતધર્મવાળી સિદ્ધ ન થાય.
અસ્તિધર્મ અને નાસ્તિધર્મ એ બંને પરસ્પર વિરુદ્ધ હોવા છતાં વસ્તુમાં બંને સાથે રહેલા છે, એટલે વસ્તુ
અનેકાંત સ્વભાવવાળી છે. ધર્મ અપેક્ષાએ વિરોધ હોવા છતાં એક વસ્તુમાં સાથે રહેવાની અપેક્ષાએ તેમને
વિરોધ નથી. ધર્મો અનંત ભિન્ન ભિન્ન હોવા છતાં ધર્મી વસ્તુ એક છે, તે અનંતધર્મવાળી વસ્તુ પ્રમાણનો વિષય
અસ્તિત્વનો નિર્ણય કરે તો કેટલી નિર્ભયતા થઈ જાય? જગતનો કોઈ પણ પ્રતિકૂળ સંયોગ આવીને મારો નાશ
કરશે કે મને હેરાન કરશે એવો ભય ટળી જાય. પોતાથી જ આત્માનું અસ્તિત્વ છે એટલે આત્માને બધાય પર
પદાર્થો વિના જ ચાલી રહ્યું છે. ‘મારે પર વિના ન ચાલે’ એવી ઊંધી માન્યતા કરનાર અજ્ઞાની જીવને પણ પર
તો રાગ નથી, ત્રિકાળી તત્ત્વ તો રાગ વિના જ નભી રહ્યું છે. –આમ ઓળખે તો સ્વભાવસન્મુખ થઈને રાગથી
જુદો પડી જાય, પરથી જુદો તો છે જ. અહીં પ્રમાણના વિષયભૂત આખી વસ્તુનું વર્ણન હોવાથી રાગને પણ
આત્માનો ધર્મ–આત્માનો સ્વભાવ–કહેશે. પણ તે જાણવાનું ય ફળ તો રાગરહિત ચૈતન્ય સ્વભાવ તરફ ઢળવું તે
જ છે. રાગરૂપે આત્મા પરિણમે છે માટે રાગ પણ આત્માનો જ એક ધર્મ છે. એમ જાણનાર જીવ રાગમાં
અટકીને તે નથી જાણતો, પણ રાગનો જ્ઞાતા રહીને તે જાણે છે. રાગને જાણનારું જ્ઞાન રાગમાં એકાકાર થઈને
નથી જાણતું પણ રાગથી જુદું રહીને જાણે છે.
(૨) પોતાના અસંખ્ય આત્મ–પ્રદેશો તે સ્વક્ષેત્ર;
(૩) પોતાની વર્તમાન સમયની અવસ્થા તે સ્વકાળ; અને
(૪) તે તે પર્યાયની સન્મુખ ઝુકેલો જે ત્રિકાળી શક્તિરૂપ ભાવ તે સ્વભાવ;
–એ પ્રમાણે સ્વદ્રવ્ય–સ્વક્ષેત્ર–સ્વકાળ અને સ્વભાવથી આત્મા અસ્તિત્વરૂપ છે. આચાર્યદેવે તીરનું દ્રષ્ટાંત
સિવાય, આત્મા સૌરાષ્ટ્ર દેશમાં રહેલો છે કે આત્મા શરીરમાં રહેલો છે–એમ કહેવું તે આત્માનું ખરું ક્ષેત્ર નથી, તે
તો આત્માથી બાહ્યક્ષેત્ર છે. બાહ્યક્ષત્રમાં આત્માનું અસ્તિત્વ નથી પણ પોતાના ક્ષેત્રમાં જ આત્માનું અસ્તિત્વ છે.
બધું બરાબર હોય ત્યારે લોકો કહે છે કે હમણાં અમારે સારો કાળ છે, અને જ્યાં કાંઈક ફેરફાર થાય ત્યાં કહે છે
કે હમણાં અમારે માઠો કાળ આવ્યો છે, પણ ખરેખર પૈસા વગેરે પર વસ્તુ આવે કે જાય તેની સાથે આત્માના
સ્વકાળનો સંબંધ નથી. આમ સમજે તો,
PDF/HTML Page 8 of 23
single page version
સ્વકાળથી મારું અસ્તિત્વ છે, દ્રવ્ય ત્રિકાળ છે તે કારણ છે અને પર્યાય એકેક સમયની છે તે કાર્ય છે, મારા
ત્રિકાળી દ્રવ્યનું એકેક સમયનું વર્તમાન કાર્ય તે જ મારો સ્વકાળ છે. આમ સમજીને દ્રવ્યસન્મુખ થતાં જે
નિર્મળપર્યાય પ્રગટી તે આત્માનો શુદ્ધ સ્વકાળ–સુકાળ છે.
શક્તિ) છે તે આત્માનો સ્વભાવ છે.
છૂટી જાય છે, એનું નામ અપૂર્વ ધર્મ છે.
આત્મા સત્ છે. અશુભ, શુભ કે શુદ્ધભાવરૂપ તે તે સમયની પર્યાયમાં તે દ્રવ્ય જ રહેલું છે, તે પોતાનો જ સ્વકાળ
છે, પોતાના સ્વકાળ વગરની વસ્તુ હોતી નથી અને વસ્તુનો સ્વકાળ બીજાથી હોતો નથી.
સ્વકાળ આવશે ક્યાંથી? તેમ જ તે રાગ ટળીને બીજા સમયે દ્રવ્યનું અસ્તિત્વ રહેશે શેમાં? વર્તમાન સ્વકાળ
પલટીને બીજા સમયનો સ્વકાળ થાય તે દ્રવ્યમાંથી જ આવે છે અને તે સ્વકાળમાં પણ દ્રવ્યનું જ અસ્તિત્વ છે.
માટે જે જીવ વર્તમાન વિકારી સ્વકાળ જેટલો જ પોતાને માને, અને તે સ્વકાળ પલટીને બીજી સવળી પર્યાયોનો
સ્વકાળ પ્રગટે એવું સ્વભાવસામર્થ્ય છે તેની પ્રતિત ન કરે તો તેણે પોતાના પૂરા અસ્તિત્વને ઓળખ્યું નથી. એક
સમયના સ્વકાળ જેટલું જ મારું આખું અસ્તિત્વ નથી પણ હું તો ત્રણે કાળના સ્વકાળના સામર્થ્યનો પિંડ છું–
એમ સમજે તો ક્ષણિક રાગ જેટલો જ આત્માને ન માને એટલે રાગ સાથેની એકત્વબુદ્ધિ છૂટીને ત્રિકાળી
ચૈતન્યસ્વભાવ તરફ વળ્યા વગર રહે નહિ. પ્રથમ આવી દ્રષ્ટિ થયા વિના આત્મા તરફ વળીને એકાગ્ર થવાનું
રહેતું નથી, એટલે તેને મોક્ષ થવાનું બનતું નથી. માટે પ્રથમ વસ્તુનું સ્વરૂપ સમજવું તે જ મોક્ષ માર્ગનો ઉપાય
છે. તે સિવાય કોઈપણ રીતે મોક્ષમાર્ગની શરૂઆતનો અંશ પણ થતો નથી.
નબળાઈનો કાળ છે તેથી આ રાગ થાય છે. સ્વભાવની પ્રભુતાનું ભાન છે ને પર્યાયના રાગનું પણ ભાન છે.
આ રાગ મને કોઈ પરના કારણે થતો નથી પણ મારા સ્વકાળને લીધે થાય છે; અને તે વખતે બહારમાં જે ફૂલ–
પાણી વગેરેની ક્રિયા થાય છે તે મારા સ્વકાળથી ભિન્ન છે, મારા શુભરાગને લીધે તે ક્રિયા થતી નથી, આત્મા તે
સમયના પોતાના સ્વકાળના જ્ઞાનભાવને તથા પૂજા–ભક્તિના ભાવને કરે છે પણ ફૂલ–પાણી વગેરે પર દ્રવ્યને
લેવા–મૂકવાની ક્રિયા આત્મા કરતો નથી. પાણી વગેરેની જે ક્રિયા થાય તેમાં પર વસ્તુના દ્રવ્યક્ષેત્ર–કાળ–ભાવ છે,
તેમાં પરનું અસ્તિત્વ છે, આત્માનું અસ્તિત્વ તેમાં પરનું અસ્તિત્વ છે, આત્માનું અસ્તિત્વ પોતાના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–
કાળ–ભાવમાં છે અને પરનું અસ્તિત્વ પરનાં દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ ભાવમાં છે, કોઈના અસ્તિત્વને લીધે કોઈ બીજામાં
કાંઈ થતું નથી. આમ હોવાથી ફૂલ–પાણી વગેરે પર વસ્તુની ક્રિયા થાય તેમાં આત્માનો આરંભ–સમારંભ નથી
ને તેને લીધે આત્માને પુણ્ય કે પાપ થતું નથી. આત્માનો આરંભ સમારંભ તો પોતાના અસ્તિત્વમાં–પોતાના
ભાવમાં છે, પોતાના ભાવમાં જો શુભપરિણામ હોય તો તે પુણ્યનું કારણ છે ને પોતાના ભાવમાં જો
અશુભપરિણામ હોય તો તે પાપનું કારણ છે, તથા શુભ–અશુભથી રહિત શુદ્ધપરિણામ તે ધર્મ છે. આ રીતે
આત્માને પોતાના ભાવનું જ ફળ છે. બહારની ક્રિયા થાય તેથી આત્માને
PDF/HTML Page 9 of 23
single page version
માન્યતા મિથ્યા છે કેમ કે બહારની ક્રિયામાં તો આત્માનું અસ્તિત્વ જ નથી. અજ્ઞાની લોકો બહારમાં ફૂલ–
પાણીને દેખીને ભડકે છે પણ અંતરમાં પરિણામ કેવા છે તે ઓળખતા નથી. ભગવાનની પરમશાંત વીતરાગી
પ્રતિમા પાસે સમકીતિ એકાવતારી ઈન્દ્ર–ઈન્દ્રાણી પણ ભક્તિથી નાચી ઊઠે છે. જુઓ, નંદીશ્વર નામના દ્વીપમાં
રત્નના શાશ્વત જિનબિંબો છે, ત્યાં કારતક, ફાગણ અને અષાડ મહિનામાં સુદ ૮ થી ૧૫ સુધી દેવો ભક્તિ કરવા
જાય છે. જેમ આત્મામાં પરમાત્મપણાની શક્તિ સદાય છે, અને તે શક્તિ પ્રગટેલા સર્વજ્ઞ પરમાત્મા પણ
જગતમાં સદાય એક પછી એક થયા જ કરે છે તેમ તે પરમાત્મપણાના પ્રતિબિંબ તરીકે વીતરાગી પ્રતિમા પણ
જગતમાં શાશ્વત છે. આત્માનો જ્ઞાયકબિંબ સ્વભાવ અનાદિનો છે તેમ તેના નિમિત્ત તરીકે તેના પ્રતિબિંબરૂપે
જિનપ્રતિમા પણ અનાદિથી છે. તેમની પાસે જઈને ઈન્દ્ર–ઈન્દ્રાણી જેવા એકાવતારી જીવો પણ ભક્તિથી થનગન
કરતાં નાચી ઊઠે છે. તે વખતે અંદર ભાન છે કે આ મૂર્તિનું અસ્તિત્વ તેના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવમાં છે, શરીરની
ઊંચું–નીચું થવાની ક્રિયાનું અસ્તિત્વ તેના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવમાં છે. મૂર્તિમાં કે દેહની ક્રિયામાં મારું અસ્તિત્વ
નથી, મારું અસ્તિત્વ મારા દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવમાં છે. આવા સમ્યક્ભાનમાં સ્વાશ્રયે પોતાનો સ્વકાળ અંશે તો
નિર્મળ થયો છે ને અલ્પકાળમાં દ્રવ્યનો પૂરો આશ્રય કરતાં પૂર્ણ નિર્મળ સ્વકાળ તેને પ્રગટી જશે એટલે તે પોતે
પરમાનંદમય પરમાત્મા થઈ જશે. ભગવાનની ભક્તિ વખતે, અશુભરાગ ટળીને જે શુભરાગ થયો તે આત્માનો
સ્વકાળ છે, તેમાં આત્માનું અસ્તિત્વ છે પણ પરની ક્રિયામાં આત્માનું અસ્તિત્વ નથી. અષ્ટપ્રકારી પૂજા વખતે
આઠ ચીજો ભેગી કરવાની જે બાહ્ય ક્રિયા થાય તેને આત્માની પ્રવૃત્તિ માને અને તે ક્રિયા ન થાય તેને આત્માની
નિવૃત્તિ માને, તેને પોતાના અને પરના ભિન્ન ભિન્ન સ્વકાળનું ભાન નથી, અસ્તિત્વધર્મની ખબર નથી, તેનું
જ્ઞાન મિથ્યા છે. મિથ્યાજ્ઞાન તે મોટો અધર્મ છે.
લોકાલોકના બધાય પદાર્થો જ્ઞાનના જ્ઞેય થઈ ગયા છે, બધા જ્ઞેયોને એક સાથે જ્ઞાન સ્પષ્ટ–પ્રત્યક્ષ જાણી લ્યે છે
એટલે તે જ્ઞાનનો વિષય પલટતો નથી અર્થાત્ જ્ઞાન એક જ્ઞેયમાંથી બીજા જ્ઞેયમાં જતું નથી ને ત્યાં રાગ પણ
નથી. નીચલી દશામાં રાગી જીવને પૂર્ણ જ્ઞાન સ્વભાવનું ભાન હોવા છતાં જ્ઞાન હજી પૂરું પ્રગટ્યું નથી એટલે
તેના જ્ઞાનનું લક્ષ એક જ્ઞેયમાંથી બીજા જ્ઞેયમાં પલટે છે. એક સમયમાં લોકાલોકને જાણવાના સામર્થ્યવાળું પૂરું
દ્રવ્ય તેની શ્રદ્ધામાં આવ્યું છે પણ જ્ઞાન હજી અધૂરું છે એટલે એક સમયમાં લોકાલોકને તે જાણી શકતું નથી
એટલે તેના જ્ઞાનનો ઉપયોગ એક જ્ઞેયમાંથી બીજા જ્ઞેયમાં પલટે છે, અને રાગ પણ છે. જે સમયે જે પ્રકારના
રાગની લાયકાત હોય તે સમયે તેવો જ રાગ હોય અને તેવું જ નિમિત્ત હોય, ત્યાં તે તે સમયના રાગને તેમ જ
નિમિત્તને જ્ઞાન જાણે છે. એટલે જેમ રાગ અને નિમિત્તો જુદા જુદા પલટે છે તેમ તેને જાણનારું જ્ઞાન પણ પલટે
છે. રાગ અનેક પ્રકારનો છે, જે વખતે જેવા પ્રકારનો રાગ હોય તે વખતે તેવા પ્રકારના નિમિત્ત ઉપર જ લક્ષ
જાય. ભક્તિના ભાવ વખતે ભગવાન ઉપર લક્ષ જાય પણ કાંઈ સ્ત્રી ઉપર લક્ષ ન જાય, અને વિષયના ભાવ
વખતે સ્ત્રી ઉપર લક્ષ જાય પણ કાંઈ સિદ્ધ ઉપર લક્ષ ન જાય, એ રીતે જેવો રાગ હોય તેવા નિમિત્ત ઉપર જ
લક્ષ જાય. છતાં રાગના કારણે નિમિત્ત આવતું નથી ને નિમિત્તના કારણે રાગ થતો નથી. રાગ અને નિમિત્ત
બંનેનો સ્વકાળ જુદો છે. અને જ્ઞાન પણ જે કાળે જેવો રાગ અને જેવું નિમિત્ત હોય તેને જાણે છે. પણ રાગ કે
નિમિત્તને લીધે મને જ્ઞાન થયું એમ ધર્મી માનતા નથી, તે કાળે તેવો જ રાગ અને તેવા જ નિમિત્તને જાણે
એવી મારા સ્વપરપ્રકાશક જ્ઞાનની જ લાયકાત હતી તેથી મને જ્ઞાન થયું છે–એમ ધર્મી જાણે છે, એટલે તેને જ્ઞાન
અને રાગની ભિન્નતાનું ભાન છે તેથી એકત્વબુદ્ધિનો રાગ તો તેને થતો જ નથી. આ બધું સમજે ત્યારે જ
અસ્તિત્વધર્મને યથાર્થ ઓળખ્યો કહેવાય. સ્વદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવથી આત્માનું અસ્તિત્વ છે–એમ સમજે તેમાં
આ બધી વાત પણ ભેગી આવી જાય છે.
PDF/HTML Page 10 of 23
single page version
ને નાસ્તિત્વધર્મ જુદી વસ્તુનો,– એમ નથી પણ એક જ વસ્તુના તે બંને ધર્મો છે.
સંધાયેલી સ્થિતિમાં નહિ રહેલું છે, અને અન્ય તીરના ભાવની અપેક્ષાથી અલક્ષ્યોન્મુખ છે; તેમ આત્મા પોતાના
સ્વચતુષ્ટયની અપેક્ષાએ અસ્તિરૂપ છે ને તે જ આત્મા પર વસ્તુના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવની અપેક્ષાએ નાસ્તિરૂપ
છે.
કોઈ ધર્મ આત્મામાં નથી તેમ જ આત્માને લીધે નથી. પોતપોતાના અનંતધર્મો દરેક વસ્તુમાં સ્વતંત્ર છે. અહીં
તો આત્માને ઓળખાવવા માટે આત્માના ધર્મોનું વર્ણન ચાલે છે.
પર્યાયનય અને અસ્તિત્વનય એ ત્રણ નયથી આત્માના ધર્મોનું વર્ણન કર્યું. હવે ચોથા નાસ્તિત્વનયથી આત્મા
કેવો છે તે વાત ચાલે છે.
ધર્મ પણ ભેગો જ છે; એક જ અંશીના બે અંશો છે. નાસ્તિત્વધર્મ પણ પોતાનો જ અંશ છે. નાસ્તિત્વધર્મ પોતે
કાંઈ વસ્તુમાં અભાવરૂપ નથી, પણ સત્ છે. તે ધર્મમાં ‘પરપણે નથી’ એવી પરની અપેક્ષા ભલે આવે પણ તે
નાસ્તિત્વધર્મ કાંઈ પરના આધારે કે પરનો નથી, તે ધર્મ તો વસ્તુનો પોતાનો જ છે.
દીવાલ છે કે કોઈ કોઈમાં કાંઈ કરી શકે નહિ. પર વસ્તુના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવ પરમાં તેના પોતાથી છે, ને
આત્માના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવ આત્મામાં પોતાથી છે, એકની બીજામાં નાસ્તિ છે. જે જીવ આ વાત બરાબર
માટે તે શાસ્ત્ર કે વાણીને લીધે આત્માને જ્ઞાન થાય એમ બનતું નથી. શાસ્ત્ર વગેરે પર વસ્તુથી મને જ્ઞાન થાય
કે કર્મ વગેરે પર વસ્તુથી મારું જ્ઞાન અટકે એમ જેણે મળ્યું છે, તેણે પરપણે આત્માનું નાસ્તિત્વ છે એમ જાણ્યું
નથી એટલે કે આત્માના નાસ્તિત્વ ધર્મને જાણ્યો નથી, તેથી તેણે આત્માને જ જાણ્યો નથી. આત્મા કેવો છે તે
જાણ્યા વિના ધર્મ કરશે શેમાં?
PDF/HTML Page 11 of 23
single page version
મારું નાસ્તિત્વ છે’ એમ સમજવાનું પણ રહેતું નથી એટલે કે પર તરફનું વલણ છોડીને પોતાના સ્વભાવ તરફ
એટલે આત્મવસ્તુનું યથાર્થ જ્ઞાન થતું નથી.
જ નહિ. માટે, ભ્રાંતિના નિમિત્તરૂપ પરવસ્તુ છે તેના અસ્તિત્વને જે ન માને તેને કદી ભ્રાંતિ ટળી શકતી નથી.
છે પણ પરના લીધે નથી. જે પરવસ્તુને જ ન માને તેને તો ભ્રાંતિ ટાળવાનું ન બને અને જે પર વસ્તુને લીધે
ભ્રાંતિ માને તેને ય ભ્રાંતિ ટળી ન શકે.
નાંખે છે તે સ્થૂળ મિથ્યાત્વ છે. હું સ્વપણે છું તેમ જ પર પરપણે છે, પરથી મારું નાસ્તિત્વ છે એમ સમજીને સ્વ–
પરનું ભેદજ્ઞાન કરતાં ભ્રાંતિ ટળીને સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટે છે; તે અપૂર્વ ધર્મ છે.
લીધે બીજો ધર્મ નથી. તો પછી પોતાનો કોઈ ધર્મ પરને લીધે હોય એ વાત તો ક્યાં રહી? જ્ઞાનધર્મપણે જ્ઞાનનું
કેવળજ્ઞાન પણ સદાય હોવું જોઈએ. તેમ તો બનતું નથી, માટે જ્ઞેયને લીધે જ્ઞાન થતું નથી. જેમાં જ્ઞાનનું
નાસ્તિત્વ છે તેનાથી જ્ઞાન કેમ થાય? જો કે જેવા જ્ઞેય પદાર્થો હોય તેવું જ કેવળજ્ઞાનમાં જણાય, તો પણ જ્ઞેયને
લીધે તે જ્ઞાન થતું નથી, જ્ઞાનનો પોતાનો તેવો સ્વભાવ છે.
ભાન વગર ઉપચારને જ ખરું સ્વરૂપ માની લ્યે તો તે વસ્તુસ્થિતિને સમજતો નથી.
દર્શનાવરણીયકર્મ દર્શનને રોકે,
મોહનીયકર્મ ચારિત્ર તથા સમ્યક્ત્વને રોકે,
અંતરાયકર્મ વીર્યને રોકે.’
નિમિત્તથી કથન કર્યું છે. ત્યાં અજ્ઞાની પોતાના સ્વકાળને ચૂકીને
PDF/HTML Page 12 of 23
single page version
જ્ઞાનાવરણીયકર્મ નિમિત્ત છે તે નિમિત્ત તો તારા નૈમિત્તિક ભાવની એમ જાહેરાત કરે છે કે તે વખતે આત્માના
સ્વકાળમાં જ્ઞાનની પૂર્ણતા નથી. જ્ઞાનની પૂર્ણતા હોય તો સામે આવરણનું નિમિત્ત ન હોય. ‘કર્મે જ્ઞાનને રોકયું’
એમ નિમિત્તથી કથન ભલે હોય, પણ ત્યાં ઉપાદાનનો સ્વકાળ નિમિત્તથી જુદો સ્વતંત્ર છે તે ઓળખી લેવો
જોઈએ. કથનની ઢબ ભલે જુદી જુદી હોય પણ વસ્તુસ્વરૂપ તો જેમ હોય તેમ સમજવું જોઈએ ને! ચરણાનુયોગ
હો કે પ્રથમાનુયોગ હો–કોઈ પણ અનુયોગનું કથન હો, પણ ચારે અનુયોગમાં આત્મા તો એક જ પ્રકારનો છે,
આત્મા કાંઈ જુદા જુદા ચાર પ્રકારનો નથી. દ્રવ્યાનુયોગનો આત્મા જુદો, ને ચરણાનુયોગનો આત્મા કોઈક
જુદો–એમ નથી. પ્રયોજનવશ માત્ર કથનશૈલિમાં ફેર હોય છે.
ઉદયભાવ આત્માનું સ્વતત્ત્વ છે; ત્યાં પ્રમાણના વિષયનું વર્ણન છે. ઉદયભાવરૂપે પણ આત્મા પોતે પરિણમે છે,
આત્માની જ તે પર્યાય છે માટે તેને સ્વતત્ત્વ કહ્યું. તે ઉદયભાવ આત્માના સ્વકાળથી અસ્તિરૂપ છે ને કર્મથી તે
નાસ્તિરૂપ છે, એટલે કર્મના ઉદયને લીધે તે ઉદય ભાવ થયો–એમ ખરેખર નથી. પરથી તો આત્માનું નાસ્તિત્વ
છે, એટલે આત્મા અને પરની વચ્ચે મોટો નાસ્તિત્વરૂપી કિલ્લો છે, તેથી પર આત્માને કાંઈ કરી શકે એમ બની
શકતું નથી.
નાસ્તિત્વ છે, તો તે શું કરે?
પર કાળ છે, તે પર કાળથી આત્માનું અસ્તિત્વ નથી પણ નાસ્તિત્વ છે. જો આવા અસ્તિ–નાસ્તિ ધર્મને બરાબર
જાણે તો, જગતના બધાય પદાર્થો સ્વતંત્ર ભિન્ન ભિન્ન છે એમ સમજે, એટલે ક્યાંય પણ પરમાં એકત્વબુદ્ધિ ન
રહે, કોઈ બીજાથી લાભ–નુકસાન થવાની માન્યતા ન રહે, કોઈ પરના આશ્રયની રુચિ ન રહે ને પોતાના
સ્વભાવ તરફ વળે–એ જ તેનું ફળ છે.
આશ્રય તરફ ન વળે તો તેણે યથાર્થપણે પરથી ભિન્નતા જાણી નથી. પર્યાયમાં વિકાર ઉત્પન્ન થાય છે તેને હું
ટાળું–એવી બુદ્ધિ તે પણ પર્યાયબુદ્ધિ છે, તેની દ્રષ્ટિ વિકાર ઉપર છે, સ્વભાવ ઉપર નથી. ‘આ વિકાર થયો તેને
ટાળું’ એમ વિકાર સામે જોવાથી વિકારનો અભાવ થતો નથી પણ ઉત્પત્તિ થાય છે. જે સમયે જે વિકાર
ઉત્પાદરૂપ છે તે સમયે તો તે સત્ છે, તે જ સમયે તેનો અભાવ ન થઈ શકે; અને બીજા સમયે તો તે સ્વયં વ્યય
થઈ જ જાય છે એટલે બીજા સમયે પણ તેને ટાળવાનું રહેતું નથી. આ રીતે વિકારને ટાળવાનું રહેતું નથી પણ
દ્રવ્યની સન્મુખતામાં વિકારની ઉત્પત્તિ જ ન થાય એ જ વિકારના અભાવની રીત છે. એટલે ખરેખર બધાનું
છેલ્લું તાત્પર્ય તો દ્રવ્યની સન્મુખતા કરવી તે જ આવે છે.
વિચાર આવે છે, સ્વભાવના સાક્ષાત્ અનુભવ વખતે ભેદના વિકલ્પ નથી હોતા; પણ પ્રથમ જે વિચારથી નિર્ણય
ન કરે તેને તો અભેદ આત્માનો અનુભવ થાય નહિ.
PDF/HTML Page 13 of 23
single page version
પ્રાપ્તિ થઈ નથી. પૂર્વે આત્માની પ્રાપ્તિ ન થઈ તે કાળ તો વીતી ગયો, પણ હવે તેનું ભાન કરીને પર–માત્મદશાની
પ્રાપ્તિ કઈ રીતે થાય તેની આ વાત ચાલે છે. લોકો પણ કહે છે કે ‘જાગ્યા ત્યાંથી સવાર. ’ તેમ આત્માનું ભાન
જ્યારે પોતે કરે ત્યારે થાય છે. તેમાં પૂર્વનો કાળ નડતો નથી.
કાંઈ લાભ–નુકશાન કરે એમ બની શકે નહિ. વર્તમાન દશામાં પરમ–આનંદનો અભાવ છે અને વિકારદશા પ્રગટ
છે તે જ સંસાર છે. શરીરાદિ પરનો આત્મામામાં અભાવ છે, તેથી તેની ક્રિયાવડે આત્મામાં કાંઈ ભાવ થાય–એમ
નથી. અભાવમાંથી ભાવ કેમ થાય?
સંગથી સંસાર છે. સ્વભાવનો સંગ (–સ્વભાવનો આશ્રય) કરે તો તેમાં પરના સંગની (પરના આશ્રયની)
નાસ્તિ છે. પરનો આશ્રય છોડીને પોતાનો આશ્રય ક્યારે કરે? કે પરથી પોતાની ભિન્નતા જાણે ત્યારે. મારા સ્વ
ચતુષ્ટયથી મારી અસ્તિ છે ને પરના સ્વચતુષ્ટયથી તેની અસ્તિ છે, પરના ચતુષ્ટયમાં મારી નાસ્તિ છે ને મારા
ચતુષ્ટયમાં પરની નાસ્તિ છે.
ને પરથી નાસ્તિ છે, એટલે કે પર્યાય સ્વતંત્ર છે તેમાં કોઈ બીજાની અસર નથી.
ભોંકાયો માટે દુઃખ થયું’ પણ ખરેખર વસ્તુસ્વભાવ તેમ નથી. શરીરની અવસ્થા શરીરમાં, છરાની અવસ્થા
છરામાં અને દુઃખરૂપ આત્માની અવસ્થા આત્મામાં. છરાને લઈને શરીરની અવસ્થા થતી નથી ને શરીર છેદાયું
તેને લીધે આત્માની દુઃખ અવસ્થા થઈ નથી. દરેકની અવસ્થા પોતપોતાના સ્વકાળથી સ્વતંત્ર છે. નાસ્તિધર્મને
યથાર્થ સમજે તો તેમાં આ બધા ન્યાય ભેગા આવી જાય છે.
નાસ્તિરૂપ છે; તેમ આત્મા પોતાના ચતુષ્ટયથી અસ્તિરૂપ છે અને તે જ પરવસ્તુના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવથી
નાસ્તિરૂપ છે. બીજા આત્માની અપેક્ષાએ બીજા આત્માઓ છે, પણ એક આત્માની અપેક્ષાએ બીજા બધા
આત્માઓ ‘અનાત્મા’ છે, તો એક આત્મા બીજા આત્માને શું કરે? નાસ્તિત્વ એટલે અભાવ; એકમાં બીજાનો
અભાવ છે. જેમાં જેનો અભાવ હોય તેમાં તે શું કરે? ‘અભાવ’ કાંઈ ન કરી શકે. જેમ સસલાના શીંગડાનો
જગતમાં અભાવ છે તો તે લાગે અને ગૂમડું થાય એમ કદી બને નહિ. તેમ પરમાં આત્માનો અભાવ છે તો
આત્મા પરમાં શું કરે? ને પરવસ્તુ આત્માને શું કરે? સિદ્ધ ભગવાનથી માંડીને નિગોદ સુધીના બધાય જીવો
પોતપોતાના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવથી છે ને પરથી નથી. આવું વસ્તુસ્વરૂપ જાણ્યા વગર સમ્યગ્જ્ઞાન કે
સમ્યગ્દર્શન થાય નહિ. સમ્યગ્દર્શનનો વિષય તો હજી ઘણો સૂક્ષ્મ છે. પહેલાંં પરથી ભેદજ્ઞાન કર્યા વગર અંતરના
સૂક્ષ્મ રાગાદિ ભાવોથી સ્વભાવનું ભેદજ્ઞાન કઈ રીતે કરશે?
સ્વભાવની અંતર્દ્રષ્ટિથી એમ સમજે કે આ રાગનું અસ્તિત્વ તો માત્ર એક સમય પૂરતું છે ને મારા સ્વભાવનું
અસ્તિત્વ ત્રિકાળ છે, મારો ત્રિકાળી સ્વભાવ રાગ પૂરતો નથી, મારા ત્રિકાળી સ્વભાવમાં એક સમયના રાગનું
PDF/HTML Page 14 of 23
single page version
જીવનો સ્વકાળ પણ માનશે કે નહિ? સ્વકાળમાં પૂર્ણ શુદ્ધતા તો છે નહિ એટલે સંસારદશા છે. આ પ્રમાણે
જીવના સ્વકાળને માન્યા વિના જીવનું અસ્તિત્વ જ ખરેખર માની ન શકે. પરથી ભિન્ન અસ્તિત્વ જાણ્યા પછી,
પોતામાં ક્ષણિક રાગ જેટલું ત્રિકાળી સ્વભાવનું અસ્તિત્વ નથી, ત્રિકાળી સ્વભાવ તો રાગરહિત છે–એમ
ઓળખીને, તે સ્વભાવની મૈત્રી કરીને પરની મૈત્રી છોડે તેનું નામ ધર્મ છે. પરથી મને લાભ–નુકશાન થાય એવી
પર સાથે એકત્વપણાની માન્યતા તે પર સાથે મૈત્રી છે, તે સંસારનું કારણ છે, ને સ્વભાવ સાથે મૈત્રી તે મુક્તિનું
કારણ છે. જેને સ્વ–પરનું ભેદજ્ઞાન નથી તેને અંતરમાં સ્વભાવ અને પરભાવ વચ્ચેનું ભેદજ્ઞાન ક્યાંથી હોય?
અને તેના વગર ધર્મ ક્યાંથી થાય? આત્માના આ અસ્તિત્વ, નાસ્તિત્વ વગેરે ધર્મોને સમજે તો ભેદજ્ઞાન થયા
છે. તે વખતે જગતમાં બીજી ચીજનું અસ્તિત્વ છે પણ તેનાથી આ આત્માના સ્વકાળનું નાસ્તિત્વ છે એટલે તે
પરથી કાંઈ પણ લાભ–નુકશાન થતું નથી. હવે આત્મામાં સ્વકાળનો આધાર તો સ્વદ્રવ્ય છે, એટલે શુદ્ધ દ્રવ્ય
ઉપર દ્રષ્ટિ જાય છે. હું સ્વપણે છું ને પરપણે નથી–એમ પરથી ભેદજ્ઞાન કરીને, સ્વમાં પણ ‘હું ત્રિકાળ શુદ્ધ
દ્રવ્ય ત્રિકાળ છે ને પર્યાય ક્ષણિક છે–એમ જે ઓળખે તેની રુચિનું જોર ત્રિકાળી દ્રવ્ય તરફ વળ્યા વગર રહે જ
નહીં.
ધર્મ છે, કાંઈ જુદા જુદા ચાર ધર્મો નથી.
ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવ આવી ગયા, તે બધાયપણે આત્માનું નાસ્તિત્વ છે.
સ્વક્ષેત્રથી છે ને પરક્ષેત્રની અપેક્ષાએ તે ‘અક્ષેત્ર’ છે; સ્વકાળથી છે ને પરકાળની અપેક્ષાએ તે ‘અકાળ’ છે;
અને સ્વ ભાવથી છે ને પરભાવની અપેક્ષાએ તે ‘અભાવ’ છે.
પોતાના દ્રવ્યમય છે ને નાસ્તિત્વનયથી જોતાં તે પોતે જ અદ્રવ્યમય છે એટલે કે પરના દ્રવ્યપણે તે નથી. એ જ
પ્રમાણે પરનું ક્ષેત્ર, પરનો કાળ ને પરનો ભાવ, તેનાથી પણ આત્માનું નાસ્તિત્વ છે. પોતાના ચતુષ્ટયથી જોતાં
આત્મા છે ને પરના ચતુષ્ટથી જોતાં આત્મા પોતે અભાવરૂપ છે. આવા બંને ધર્મો દરેક આત્મામાં એક સાથે
રહેલા છે. આ ધર્મો પરસ્પર સાપેક્ષ છે એટલે કોઈ એક ધર્મને મુખ્ય કરીને જાણતી વખતે જ તેની સાથે બીજા
અનંત ધર્મોની અપેક્ષા ભેગી જ છે.
જાણ્યા વગર વસ્તુનું સ્વરૂપ નહિ સમજાય. તીરને લોહમય કહ્યું તે પોતાની અપેક્ષાએ છે ને તેને જ અલોહમય
કહ્યું તે પરની અપેક્ષાએ છે, જગતમાં બીજા જે લોહમય તીરો છે તેની અપેક્ષાએ પહેલું તીર અલોહમય છે. એ
રીતે જુદી જુદી અપેક્ષાએ બંને ધર્મો તેનામાં સિદ્ધ થાય છે. તેમ જે આત્મા સ્વચતુષ્ટયથી છે તે જ આત્મા
પરચતુષ્ટયથી નથી, એમ બંને ધર્મો
PDF/HTML Page 15 of 23
single page version
પરમાથી મને સુખ મળે એમ ન માને, પર મને અનુકૂળ હોય તો ઠીક ને પર મને પ્રતિકૂળ હોય તો અઠીક–એવો
મિથ્યાભાવ તેને ન થાય. પરથી મને સુખ થાય એવો મિથ્યાભાવ પોતે દુઃખરૂપ છે; પરમાંથી સુખ તો આવતું જ
નથી. ‘પરથી મને સુખ થાય’ એમ અજ્ઞાનીએ માન્યું ભલે, પણ ત્યાં તેને પરમાંથી સુખ થવાનો તો અભાવ જ
છે; તેની પર્યાયમાં તે મિથ્યા માન્યતાનો ભાવ અસ્તિરૂપ છે ને તે મિથ્યાભાવનું આત્માને દુઃખ થાય છે. તે
દુઃખરૂપ ભાવ આત્માની પર્યાયમાં એક સમય પૂરતો થાય છે, પણ ત્રિકાળી ભાવમાં તો તેનો પણ અભાવ છે.
થતા નથી; અલ્પ રાગ–દ્વેષ થાય તે પણ પરને લીધે થતા નથી. રાગ તે પોતાનો સ્વકાળ છે, સ્વકાળનો
પરકાળમાં અભાવ છે, એટલે રાગ તે પોતાનો સ્વકાળ છે એમ નક્કી કરનારને સ્વમાં વળવાનું રહ્યું. સ્વ
પર્યાયમાં વિકાર છે તે ત્રિકાળી દ્રવ્યમાં નથી–એમ જેણે જાણ્યું તેના જ્ઞાનનું બળ ત્રિકાળી સ્વભાવ તરફ વળ્યા
વગર રહે નહિ. એ રીતે, સ્વભાવ તરફ વળવું તે જ નયનું તાત્પર્ય છે. નય ભલે ગમે તે ધર્મને મુખ્ય કરીને
જાણે–શુદ્ધતાને જાણે કે રાગને જાણે, પણ તેનું પરમાર્થ તાત્પર્ય–છેલ્લો સરવાળો તો શુદ્ધ ચૈતન્યદ્રવ્ય તરફ ઢળવું
તે જ છે.
રસવાળો સદોષ આહાર કરે તો તેને લીધે બુદ્ધિ બગડી જાય–એમ નથી. આ બધી વાત નાસ્તિત્વધર્મમાં આવી
જાય છે.
તે ન જાય, લોકમાં જ રહેવાનો તેનો સ્વકાળ છે, નિમિત્ત નથી માટે તે અલોકમાં નથી જઈ શકતા–એમ નથી. એ
જ પ્રમાણે નિગોદનો જીવ નિગોદદશામાં રહ્યો છે તે પણ તેના પોતાના અસ્તિત્વનો સ્વકાળ છે, તેમાં કર્મની
નાસ્તિ છે, અને કર્મના અસ્તિત્વમાં આત્માનું નાસ્તિત્વ છે, માટે કર્મને લીધે તે જીવ નિગોદમાં રહ્યો છે–એમ
નથી. જો કર્મના જોરને લીધે તે જીવને નિગોદમાં રહેવું પડે છે એમ કોઈ માને તો ત્યાં કર્મના અસ્તિત્વને લીધે
આત્માના સ્વકાળનું અસ્તિત્વ થઈ જાય છે એટલે જીવનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ રહેતું નથી, તેમ જ જીવનો
નાસ્તિત્વધર્મ પણ રહેતો નથી. જીવ તો કર્મના અભાવરૂપ છે તો કર્મ તેને શું કરે?
અંતરના સ્વભાવમાં જ શાંતિ છે ને અશાંતિ પણ પોતાની પર્યાયમાં જ છે. આત્માને શાંતિ કે અશાંતિ પરને
કારણે નથી. શરીર અને આત્મા વચ્ચે નાસ્તિત્વ હોવાથી તેને અનંતા જોજનનું આંતરું છે, આકાશના ક્ષેત્ર
અપેક્ષાએ ભલે અંતર ન હોય પણ ભાવથી તો તેને અનંતા જોજનનું અંતર છે; એટલે આ દેહની સાથે આત્માની
શાંતિ–અશાંતિનો સંબંધ નથી. આત્મા તો પોતાના નાસ્તિત્વધર્મના બળે દેહાતીત... વચનાતીત... કર્માતીત છે,
અને પર્યાયમાં જે ક્ષણિક વિકાર છે તે ત્રિકાળી સ્વભાવમાં નથી એટલે તે સ્વભાવ તો વિકારથી પણ અતીત છે;
આત્માના અસ્તિ–નાસ્તિ સ્વભાવને સમજતાં આ પ્રમાણે ભેદજ્ઞાન થાય છે. –આવું આ લોકોત્તર વીતરાગી
વિજ્ઞાન છે. આ વિજ્ઞાન સમજે તેને પર સાથેની એકત્વબુદ્ધિ તૂટીને અંર્તસ્વભાવમાં એકત્વબુદ્ધિ થાય ને
અલ્પકાળમાં જ તેની મુક્તિ થઈ જાય.
PDF/HTML Page 16 of 23
single page version
તો વર્તમાનપૂરતી યોગ્યતાથી, કર્મના નિમિત્તે થાય છે; મૂળ વસ્તુસ્વરૂપમાં તે વિકાર કે નવતત્ત્વના ભેદ નથી.
શુદ્ધનયવડે એકરૂપ જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિથી અનુભવ કરતાં જ્ઞાયકસ્વભાવ એક જ ભૂતાર્થ છે, નવ–તત્ત્વો
અભૂતાર્થ છે. ‘જ્ઞાયકવસ્તુ છું’ એમ જ્યાં અંર્તદ્રષ્ટિથી નક્કી કર્યું ત્યાં જ ભેદનો વિકલ્પ તૂટીને અભેદરૂપ
આત્માનો અનુભવ થયો, અને તે જ સમ્યગ્દર્શન ધર્મ છે.
વિકારને જ આખી વસ્તુ માની લ્યે તો તેના આશ્રયે ધર્મ થાય નહિ. આત્માના સ્વભાવનો નિર્ણય કહો કે
સર્વજ્ઞનો નિર્ણય કહો, બંને એક જ છે; કેમ કે આત્માનો સ્વભાવ છે તે જ સર્વજ્ઞને પ્રગટ્યો છે ને સર્વજ્ઞ જેવો જ
આ આત્માનો સ્વભાવ છે. બંનેમાં પરમાર્થે કાંઈ ફેર નથી. એટલે આત્માનો પૂર્ણ સ્વભાવ ઓળખતાં તેમાં
સર્વજ્ઞની ઓળખાણ પણ આવી જાય છે, ને સર્વજ્ઞની ઓળખાણ કરે તેમાં આત્માના સ્વભાવની ઓળખાણ
આવી જાય છે. સર્વજ્ઞ ભગવાને પ્રથમ તો પોતાના પૂર્ણ જ્ઞાનસ્વભાવની શ્રદ્ધા કરીને પછી આત્મામાં એકાગ્ર
થઈને પૂર્ણ જ્ઞાનદશા પ્રગટ કરી, તે જ્ઞાનવડે એક સમયમાં ભગવાન બધું ય જાણે જ છે; અને જાણવું તે પોતાનું
સ્વરૂપ હોવાથી તે પૂર્ણજ્ઞાન સાથે ભગવાનને પૂર્ણ સ્વાભાવિક આનંદ પણ છે, અને તેમને રાગાદિ દોષ બિલકુલ
નથી. –આમ જ્યાં સર્વજ્ઞનો યથાર્થ નિર્ણય કર્યો ત્યાં પોતામાં પણ પોતાના રાગરહિત જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય
થયો. પરિપૂર્ણ જ્ઞાન જ મારું સ્વરૂપ છે, એ સિવાય રાગમિશ્રિત વિચાર આવે તે મારું–ચૈતન્યનું ખરું સ્વરૂપ
નથી. વસ્તુનો સ્વભાવ પરિપૂર્ણ જ હોય. જેમ જડમાં ‘અચેતનપણું’ છે. તેનામાં અંશે પણ જાણપણું નથી; જડનો
અચેતન સ્વભાવ છે તેથી તેનામાં અચેતનપણું પરિપૂર્ણ છે ને જ્ઞાન બિલકુલ નથી. તેમ આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ
છે, તો તેમાં જ્ઞાન પરિપૂર્ણ છે ને અચેતનપણું બિલકુલ નથી. રાગ પણ અચેતનના સંબંધથી થાય છે એટલે રાગ
પણ જ્ઞાનસ્વભાવમાં નથી. –આવા જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય અને અનુભવ કરવો તે જ ધર્મની શરૂઆત છે.
સમયમાં પૂરા જ્ઞાનપણે પરિણમે તેવો અવસ્થાનો સ્વભાવ છે. તેમ જ અવસ્થામાં અલ્પજ્ઞતા સાથે જે રાગાદિ
ભાવો છે તે પણ ખરેખર જીવ નથી પણ અજીવ છે. રાગ અને અલ્પજ્ઞતા વગરનો એકરૂપ જ્ઞાયકભાવ તે જ
પરમાર્થે જીવ છે. આવા પૂર્ણ જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માનો નિર્ણય કરીને તેમાં એકાગ્ર થતાં પર્યાયમાં અલ્પજ્ઞતા કે
રાગ–દ્વેષ રહેતા નથી પણ પૂર્ણતા જ થઈ જાય છે. પહેલાંં તો એવા પૂર્ણ આત્માને શ્રદ્ધામાં સ્વીકારવાની આ વાત
છે. સ્વભાવ કહેવો ને તેમાં વળી અધૂરાશ કહેવી, તો તે સ્વભાવ જ રહેતો નથી. સ્વભાવ કદી અધૂરો હોય નહિ,
ન અધૂરું હોય તેને સ્વભાવ કહેવાય નહીં.
PDF/HTML Page 17 of 23
single page version
વિકલ્પ નથી આવતો કેમ કે કાંકરામાં તીખાશ પ્રગટવાનો સ્વભાવ નથી એમ જાણ્યું છે. જેનામાં જે સ્વભાવ
હોય તેમાંથી જ તે પ્રગટે છે, સંયોગમાંથી આવતો નથી. તેમ આત્મામાં જ્ઞાયક સ્વભાવ છે તે ૬૪ પહોરી
તીખાશની જેમ પૂર્ણ છે. તે પૂર્ણ જ્ઞાનસ્વભાવને નક્કી કરીને તેમાં એકાગ્રતારૂપી ઘસારો કરતાં પૂર્ણ કેવળજ્ઞાન
પ્રગટે છે. જ્યાં જ્ઞાનસ્વભાવ ભર્યો છે તેમાંથી જ્ઞાન પ્રગટે છે. કોઈ સંયોગમાંથી જ્ઞાન આવતું નથી. શરીરાદિ
અચેતન છે તેમાંથી જ્ઞાન આવતું નથી. હું પરનો તો કર્તા નથી ને નવતત્ત્વના વિકલ્પનો પણ હું કર્તા નથી, હું
પૂર્ણ જ્ઞાયક છું–એમ પોતાના અંર્તસ્વભાવને નક્કી કરીને તેમાં એકાગ્ર થવું તે ધર્મ છે.
તે અભેદ સ્વભાવની જ મુખ્યતામાં તેને જ્ઞાનની નિર્મળતા થતી જાય છે ને રાગ–દ્વેષ ટળતા જાય છે; વિકલ્પ
થવા છતાં અભેદસ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં તો તે અભૂતાર્થ જ છે. આ રીતે શુદ્ધનયવડે, એકપણે પ્રકાશતો શુદ્ધ આત્મા
અનુભવાય છે, એવા શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિ તે આત્મ–પ્રસિદ્ધિ છે ને શુદ્ધ આત્માની પ્રસિદ્ધિ તે નિયમથી
સમ્યગ્દર્શન છે. આ રીતે આ સર્વ કથન નિર્દોષ છે, બાધારહિત છે.
છે કે–અરે ભાઈ! ‘સર્વજ્ઞભગવાને બધું જોયું છે અને તેમ જ બધું થાય છે’ એવો સર્વજ્ઞના જ્ઞાનનો અને વસ્તુના
સ્વભાવનો નિર્ણય કોણે કર્યો? કયા જ્ઞાનમાં તે નિર્ણય કર્યો? જે જ્ઞાન સર્વજ્ઞતાનો અને વસ્તુના સ્વરૂપનો
નિર્ણય કરે તે જ્ઞાન આત્મસ્વભાવ તરફ વળ્યા વગર રહે જ નહિ ને તેને વર્તમાનમાં જ ધર્મની શરૂઆત થઈ
જાય, અને સર્વજ્ઞભગવાનના જ્ઞાનમાં પણ એમ જ જણાયું હોય. જેણે આત્માના પૂર્ણ જ્ઞાન–સામર્થ્યને પ્રતીતમાં
લઈને તેમાં એકતા કરી તેને જ ખરેખર સર્વજ્ઞના જ્ઞાનની પ્રતીત થઈ છે. જે રાગને પોતાનું સ્વરૂપ માનીને
રાગનો કર્તા થાય છે, ને રાગરહિત જ્ઞાનસ્વભાવની જેને શ્રદ્ધા નથી તેને સર્વજ્ઞની પણ ખરી માન્યતા નથી;
એટલે સર્વજ્ઞના નિર્ણયમાં જ જ્ઞાનસ્વભાવના નિર્ણયનો સમ્યક્પુરુષાર્થ આવી જાય છે, તે જ મોક્ષસન્મુખનો
પુરુષાર્થ છે, ને તે જ ધર્મ છે. લોકોને બહારની ધમાધમ દેખાય તેમાં પુરુષાર્થ લાગે છે પણ અંતરમાં
જ્ઞાનસ્વભાવના નિર્ણયમાં જ જ્ઞાતાદ્રષ્ટાપણાનો સમ્યક્પુરુષાર્થ આવી જાય છે, તેને બર્હિદ્રષ્ટિ લોકો જાણતા
નથી. ખરેખર જ્ઞાયકપણું એ જ આત્માનો પુરુષાર્થ છે, જ્ઞાયકપણાથી જુદો બીજો કોઈ સમ્યક્પુરુષાર્થ નથી.
છે. ‘હું જ્ઞાયકસ્વભાવ છું’ એમ સ્વભાવમાં દ્રષ્ટિ કરીને પલટવું તે ધર્મની ક્રિયા છે, ને ‘હું વિકારી છું’ એવી
વિકારી દ્રષ્ટિ કરીને પલટવું તે અધર્મની ક્રિયા છે.
પાણી ભર્યું હોય ત્યાં તે ઊછળે, તેમ અંતરના ચૈતન્યસરોવરમાં પરિપૂર્ણ જ્ઞાન ભર્યું છે, તેમાં ડુબકી માર તો
પર્યાયમાં જ્ઞાન ઊછળશે. ક્યાંય પર સામે જોવાથી કે ભેદના વિચારથી તારા ગુણો પ્રગટશે નહિ, માટે તે છોડીને
અંતરના પરિપૂર્ણ સ્વભાવ સામે દ્રષ્ટિ કર અને તેમાં જ એકાગ્ર થઈને અનુભવ કર.
પ્રસિદ્ધિ નથી એટલે કે સમ્યગ્દર્શન નથી. નવતત્ત્વના ભેદની દ્રષ્ટિ છોડીને ચૈતન્ય જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિથી
અનુભવ કરતાં ભગવાન આત્માની પ્રસિદ્ધિ થાય છે, તે સમ્યગ્દર્શન
PDF/HTML Page 18 of 23
single page version
આત્મસ્વભાવ તો પ્રસિદ્ધ જ હતો, તે કાંઈ ઢંકાયો નથી, પણ અવસ્થામાં પહેલાંં તેનું ભાન ન હતું ને હવે તેનું
ભાન થતાં અવસ્થામાં ભગવાન આત્માની પ્રસિદ્ધિ થઈ. નિર્મળ અવસ્થા પ્રગટ થતાં, દ્રવ્ય–પર્યાયની અભેદતાથી
‘આત્મા જ પ્રસિદ્ધ થયો’ એમ કહ્યું છે. અનુભવમાં કાંઈ દ્રવ્ય–પર્યાયના ભેદ નથી. રાગમિશ્રિત વિચાર છૂટીને
જ્ઞાન જ્ઞાનમાં જ એકાગ્ર થયું તેનું નામ આત્મખ્યાતિ છે. તે આત્મખ્યાતિને અહીં સમ્યગ્દર્શન કહ્યું છે. જો કે
આત્મખ્યાતિ પોતે તો જ્ઞાનની પર્યાય છે પણ તેની સાથે સમ્યગ્દર્શન અવિનાભાવીપણે હોય છે તેથી તે
આત્મખ્યાતિને જ અહીં સમ્યગ્દર્શન કહ્યું છે.
જ સમ્યગ્દર્શનની રીત છે. આ સિવાય બીજી કોઈ રીત નથી. આ સિવાય બીજું માને તો તે બાધા–સહિત છે.
નવતત્ત્વને બરાબર ન જાણે તો તે મિથ્યાત્વરૂપ દોષસહિત છે, તેમ જ નવતત્ત્વના ભેદના વિકલ્પમાં જ રોકાઈ
રહે ને એકરૂપ જ્ઞાયકસ્વભાવની પ્રતીત ન કરે તો તે પણ મિથ્યાત્વરૂપ દોષસહિત છે. નવતત્ત્વને જાણ્યા પછી
જ્ઞાયકસ્વભાવની એકતામાં જ્ઞાન વળે તે જ નિર્દોષ સમ્યગ્દર્શન છે, તે જ નિર્દોષ ઉપાય છે. અહીં તો આત્માર્થી
જીવ નવતત્ત્વને જાણીને અંતરના અનુભવમાં વળે જ–એવી જ વાત છે, નવતત્ત્વમાં અટકીને પાછો ફરે–એવી
વાત જ નથી.
અવસ્થા છે તે અવસ્થાએ અંર્તમુખ થઈને જ્ઞાનસ્વભાવમાં એકતાનું કામ ન કર્યું ને બર્હિમુખ રહીને ભેદના
લક્ષે વિકલ્પમાં એકતા કરીને તે અટકી, તો તે જ્ઞાનઅવસ્થામાં ધર્મ નથી; કેમ કે તે જ્ઞાનપર્યાયે સ્વમાં વળીને
સ્વભાવનું કામ ન કર્યું પણ પરલક્ષે રાગમાં જ અટકીને સંસારભાવની ઉત્પત્તિ કરી. માટે જ્ઞાનની અવસ્થામાં
નવતત્ત્વના ભેદનું પણ લક્ષ છોડીને, અભેદ આત્માની દ્રષ્ટિ કરીને જ્ઞાયકનો અનુભવ કરવો તે જ સમ્યગ્દર્શનનો
ઉપાય છે. પહેલાંં તો નવતત્ત્વથી ચૈતન્યનું અનુમાન કરતાં પણ જેને ન આવડે તે વિકલ્પ તોડીને અંતરમાં
ચૈતન્યનો સાક્ષાત્ અનુભવ કઈ રીતે કરી શકે? પહેલાંં નવતત્ત્વના જ્ઞાન દ્વારા ચૈતન્યસ્વભાવને બુદ્ધિમાં પકડે
પછી તે સ્વભાવના નિર્ણયને ઘૂંટતા ઘૂંટતા વિકલ્પ તૂટીને અંતરમાં એકાગ્રતા થાય છે. જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ
ઢળતાં એકલા જ્ઞાયકનો રાગરહિત અનુભવ કરવો તે ધર્મની નિર્દોષ ક્રિયા છે.
કરતાં પોતાના જ્ઞાતાસ્વભાવની પ્રતીત થઈ અને પર્યાય જ્ઞાનશક્તિ તરફ વળીને એકાગ્ર થવા માંડી તે જ સાચો
પુરુષાર્થ છે; ભલે તે જીવને પર્યાયમાં જ્ઞાનની અધૂરાશ હોય ને રાગ થતો હોય પણ તે જીવ રાગનો કર્તા થતો
નથી, તે તો રાગનો પણ જ્ઞાયક જ રહે છે. અને અલ્પજ્ઞતાને તે પોતાનું સ્વરૂપ નથી માનતો, પર્યાયમાં
અલ્પજ્ઞતા હોવા છતાં તેની દ્રષ્ટિ તો પરિપૂર્ણ જ્ઞાનમૂર્તિ સ્વભાવમાં જ છે. –આવો જીવ સાધક છે. સર્વજ્ઞને પૂરું
જ્ઞાન છે ને આ સાધક સમ્યગ્દ્રષ્ટિને અધૂરું જ્ઞાન છે, –એટલો ફેર છે, પરંતુ એ સાધક જીવ પણ જ્ઞાનસ્વભાવની
એકતાની દ્રષ્ટિમાં રાગનો કર્તા નથી પણ જ્ઞાયક જ છે. આમ, જ્ઞાયક–સ્વભાવનો નિર્ણય કરવો તેનું નામ ધર્મ છે,
અને એ જ દરેક આત્માર્થી–મોક્ષાર્થી જીવનું પહેલું કર્તવ્ય છે.
PDF/HTML Page 19 of 23
single page version
વિના રહે નહીં. અનંતકાળથી વિકારની રુચિથી પુણ્ય–પાપ જ કર્યાં છે, કદી આત્મ–સ્વભાવની રુચિ કરીને તેની
સમજણ કરી નથી. જેમાં જેની રુચિ હોય તેમાં તેનું અંતરવીર્ય વારંવાર કાર્ય કરે. સત્સમાગમે યથાર્થ વસ્તુ
સ્વરૂપનો ખ્યાલ આવ્યા વગર સાચી રુચિ થાય નહિ, અને રુચિ વગર તે વસ્તુ તરફ વળવાનો પ્રયત્ન પણ જીવ
કરે નહિ. આત્માનું સાચું જ્ઞાન કર્યા વગર કોઈ જીવ દયાદિ શુભભાવ કરે તો તેનાથી પુણ્ય–બંધન થાય પણ તેમાં
ધર્મ નથી.
ધર્મની ક્રિયા તો આત્માના અંર્તસ્વભાવની શ્રદ્ધા, જ્ઞાન અને સ્થિરતામાં છે, એવી ધર્મ ક્રિયા તે જ મોક્ષનું
કારણ છે.
કરવા માંગું છું, તે પૂર્ણતા પ્રગટ કરનાર હું જ પહેલ–વહેલો થયો નથી, પરંતુ અનંત જીવો મારા પહેલાંં પણ
પૂર્ણતા પામી ગયેલા છે;–એ પ્રમાણે, ધર્મ કરનારે પ્રથમ પૂર્ણતાને પામેલા આત્માને એટલે કે સર્વજ્ઞદેવને નક્કી
કરવા જોઈએ. હું મારા આત્મામાં વિકાર ટાળીને જે પૂર્ણ પરમાનંદ પ્રગટ કરવા માગું છું તો તેવો આનંદ પ્રગટ
તે પૂર્ણ આનંદ પ્રગટ કરવા માટે મથી રહેલા બીજા સાધક જીવો પણ છે, તેનું સ્વરૂપ એટલે કે સદ્ગુરુનું સ્વરૂપ
પણ નક્કી કરવું જોઈએ. વળી તે પૂર્ણાનંદ દશાની પ્રાપ્તિનો ઉપાય બતાવનારી સાચા દેવ–ગુરુની વાણી પણ
વિદ્યમાન છે, તેનું એટલે કે સાચા શાસ્ત્રનું સ્વરૂપ પણ નક્કી કરવું જોઈએ. એ રીતે ‘મારે પૂર્ણ આનંદ પ્રગટ
કરવો છે’ એવી ભાવનામાં દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનો સ્વીકાર આવી જ જાય છે. સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની શ્રદ્ધા થયા
વગર પૂર્ણ જ્ઞાન આનંદ દશા પ્રગટ કરવાની ભાવના યથાર્થ હોય નહીં. જેમણે આત્માની પૂર્ણતા પ્રગટ કરી છે તે
દેવ છે, એવા દેવ એક નથી પણ અનંત છે. જેઓ પૂર્ણતા પ્રગટ કરવા માટેનો યથાર્થ ઉપાય કરી રહ્યા છે તેઓ
ગુરુ છે. અને તેવા દેવ–ગુરુની, યથાર્થ મોક્ષમાર્ગ કહેનારી વાણી તે શાસ્ત્ર છે. પૂર્ણાનંદ પ્રગટ કરવાની
ભાવનાવાળાએ એવા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની ઓળખાણ પહેલાંં કરવી જોઈએ.
જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માની ઓળખાણ કરીને તેમાં એકાગ્રતાથી જ પૂર્ણાનંદને પામ્યા છે, એ એક જ વિધિ છે,
PDF/HTML Page 20 of 23
single page version
આવે પણ તે ધર્મ નથી. અને તે રાગ વડે આત્મા જણાતો નથી. એ પ્રમાણે રાગરહિત આત્મસ્વભાવનું સાચું
જ્ઞાન જેને નથી તેને ત્રણકાળમાં ધર્મ થતો નથી. પ્રથમ આત્મસ્વભાવની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરીને તેમાં એકાગ્ર થવું તે
જ પૂર્ણાનંદી પરમાત્મદશાને પ્રાપ્ત કરવાની વિધિ છે.
ઉત્તર:– ભાઈ, મોક્ષ પામનાર જીવ મોક્ષના પુરુષાર્થ પૂર્વક મોક્ષ પામશે–એમ પણ ભગવાને જોયું છે,
ત્યારે મોક્ષ થશે’ –એવા યથાર્થ નિર્ણયમાં તો આત્માના પરિપૂર્ણ જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય પણ ભેગો જ આવી
ગયો, અને જ્યાં જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય થયો ત્યાં મોક્ષમાર્ગની શરૂઆત થઈ ગઈ એટલે તેમાં મોક્ષનો
સમ્યક્પુરુષાર્થ પણ આવી જ ગયો. સમ્યક્પુરુષાર્થ વગર કેવળજ્ઞાનનો યથાર્થ નિર્ણય હોતો નથી.
આત્મસ્વભાવ સમજનારનું લક્ષ ક્યાં જાય? જો કે સમજનાર તો પોતે પોતાના આત્મસ્વભાવના લક્ષથી જ
સમજે છે, પરંતુ સત્ના નિમિત્ત તરીકે સાચા દેવ–ગુરુનો વિચાર અને બહુમાન આવ્યા વગર રહે નહિ.
પ્રવાહપણે અનાદિથી છે. ધર્મ કરનારને એ રીતે સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનો નિર્ણય આવી જવો જોઈએ. છતાં
સાચા દેવ–ગુરુ શાસ્ત્રના લક્ષે પણ ધર્મ થઈ જતો નથી; પણ ધર્મ તો અંર્તસ્વભાવના જ આશ્રયે થાય છે. ધર્મ
ક્યાંય બહારમાં નથી પણ અંદરની દશામાં છે, એટલે ધર્મ ક્યાંય બહારના લક્ષે થતો નથી, પણ અંર્તસ્વભાવનો
નિર્ણય કરીને તેના લક્ષે એકાગ્રતાથી જ ધર્મ થાય છે. –આ જ ધર્મનો વિધિ છે.
છે. તે અરિહંતોમાં કેટલાકને વાણીનો યોગ હોય છે અને કેટલાકને નથી પણ હોતો. પરંતુ જે તીર્થંકર હોય તેમને
તો નિયમથી વાણીનો યોગ હોય જ છે. સર્વજ્ઞ પરમાત્મદશા પ્રગટી ગયા પછી શરીર કે વાણીનો સંબંધ હોય જ
નહિ–એમ એકાંત નથી. એટલે, કોઈપણ સર્વજ્ઞને વાણી ન જ હોય–એમ નથી, પણ કોઈ સર્વજ્ઞને વાણીનો યોગ
હોય છે. જો કોઈ સર્વજ્ઞને વાણીનો યોગ ન જ હોય તો તેમની સર્વજ્ઞતાને બીજા જીવો કઈ રીતે જાણે? તથા
સર્વજ્ઞદેવના પૂર્ણ જ્ઞાનમાં શું વસ્તુસ્વરૂપ જણાયું તેની ખબર વાણી વગર બીજા જીવોને કઈ રીતે પડે? ને તીર્થની
નિર્ણય વગર અંતરના સ્વભાવનું સાચું જ્ઞાન પણ ન હોય. સાચા નિમિત્તો કોણ છે, ક્યાં છે, શું કરી રહ્યા છે
અને તેમણે કહેલું વસ્તુસ્વરૂપ શું છે–એની નિઃશંકતા વગર અંતરમાં વીર્ય વળે નહિ.
ન હોય, તેનો વિવેક કર્યા વગર સમ્યગ્જ્ઞાન થાય નહિ. પુરુષની પ્રમાણતાનો નિર્ણય કર્યા વગર ગમે તેના, ગમે
તેવા ઉપદેશને સાચો માની લ્યે તેને તો હજી સાચા–ખોટા નિમિત્તનો પણ વિવેક નથી, તો નિમિત્તથી પાર
અંર્તસ્વભાવનો નિર્ણય કરવાની તાકાત તેનામાં ક્યાંથી આવશે? –હજી આંગણા સુધી પણ જે નથી આવ્યો તે