પુણ્ય–પાપ તે આત્માના ચારિત્ર ગુણની વિકારી અવસ્થા છે. શરીરની ક્રિયાથી પુણ્ય–પાપ નથી, પણ
જે શરીરાદિ પરવસ્તુની ક્રિયાથી પુણ્ય–પાપ માને છે તેને તો નવ તત્ત્વના સ્વરૂપની જ ખબર નથી, કેમકે તેણે
જીવની વિકારી પર્યાયને જડની માની છે. પુણ્ય–પાપ શરીરાદિ પર દ્રવ્યની કોઈ ક્રિયાથી નહિ પણ જીવના
પોતાના વિકારી ભાવથી થાય છે––આટલું પ્રથમ જાણ્યા પછી એમ નક્કી કરવું જોઈએ કે તે વિકારી ભાવો
આસ્રવ છે, બંધનું કારણ છે, તેનાથી સંવર–નિર્જરારૂપ ધર્મ થતો નથી. ધર્મ તો પુણ્ય–પાપના વિકારથી પાર
આત્માનો અવિકારી સ્વભાવ છે. તે આત્માના અવિકારી સ્વભાવના ભાન પછી, પૂર્ણ વીતરાગ–અવિકાર ન
થાય ત્યાં વચ્ચે ચારિત્રના દોષથી શુભભાવરૂપ વિકાર આવે ખરો, પણ ધર્મનું સ્વરૂપ જાણનાર જ્ઞાનીને તે જ
વખતે તે વિકારનો નકાર હોય છે. જો દ્રષ્ટિમાં તે જ વખતે તે નકાર ન હોય અર્થાત્ તે વિકાર ભાવને છોડવા
જેવા ન માને તો તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. સમ્યગ્દર્શનદ્વારા અવિકારી સ્વભાવની ઓળખાણ થયા પછી જે વ્રત,
તપાદિના શુભ વિકલ્પ થાય તે પણ ધર્મ નથી, હેય છે. પૂર્ણ વીતરાગ થઈ ગયા પછી તો કાંઈ છોડવાપણું રહેતું જ
નથી; પણ વીતરાગ થયા પહેલાંં, શરૂઆતથી જ શ્રદ્ધામાં સર્વ પ્રકારના વિકાર–ભાવોને તદ્ન છોડયા વગર કદી
વીતરાગતાનો અંશપણ આવે જ નહિ.
કહે છે તે યથાર્થવાદી નથી. સંપૂર્ણ વીતરાગતા નથી માટે વિકાર કરવો એનો અર્થ તો એવો થયો કે હંસના
અભાવમાં કાગડાને હંસ ગણવો. પણ એમ બને નહિ; ભલે, આ કાળે સંપૂર્ણ વીતરાગતા–મોક્ષ નથી પરંતુ
મોક્ષનું સ્વરૂપ શું છે, તેનો ઉપાય શું છે–એ બધાની યથાર્થ શ્રદ્ધા તો આ કાળે પણ જરૂર થઈ શકે છે.
વિકાર કરવા જેવો માનવો’ એટલે કે ગરીબોને સાકરપાન ન મળે તો ઝેર પીવું–એવો ઉપદેશ તો જૈનમાં કેમ
હોય? એવો વિપરીત ઉપદેશ તો જૈનમાં હોય જ નહિ. હા, એટલું ખરૂં કે જો ગરીબોને પૂરતી સાકર ન મળે તો
જેટલી લઈ શકાય તેટલી પણ સાકર લ્યે, પરંતુ કાંઈ સાકરને બદલે ઝેર તો ગરીબ પણ ન જ લ્યે, તેમ આ કાળે
પુરુષાર્થની નબળાઈમાં સ્થિરતારૂપ પૂર્ણ ધર્મ ન થાય તો પણ શ્રદ્ધારૂપ ધર્મ તો જરૂર થઈ શકે છે; પૂર્ણ ધર્મની
પ્રગટતાના અભાવમાં પણ અધર્મનું સેવન કરવાનું તો કેમ કહેવાય? એમ તો ન જ કહેવાય. હા, એટલું ખરૂં છે
કે પૂર્ણ ધર્મ ન થાય તો ત્યાં પૂર્ણની ભાવના રાખીને જેટલો થાય તેટલો પણ ધર્મ કરે અને અધર્મને હેય જાણે...
અપેક્ષાએ પુણ્ય હેય નથી કેમકે પાપમાં તીવ્ર વિકાર છે, પુણ્યમાં મંદ વિકાર છે. પાપથી બચવા માટે સમકિતિ
જીવોને પણ શુભભાવ જ્યારે શુદ્ધસ્વરૂપમાં ન ઠરી શકે ત્યારે, થાય છે, પરંતુ તેમાં તેઓ ધર્મ માનતા નથી;
ઊલટું તેમને તે શુભ વિકાર છોડીને અવિકારી સ્વરૂપની નિરંતર ભાવના હોય છે. તેથી નક્કી થાય છે કે
શુભભાવ કરતાં કરતાં ધર્મ થાય જ નહિ. શુભભાવ જ્ઞાની–અજ્ઞાની બંનેને હોય, પણ જ્ઞાની તેમાં ધર્મ ન માને,
અજ્ઞાની તેમાં ધર્મ માને છે–આ જ મહાન અંતર છે, આ જ દ્રષ્ટિનો ફેર છે.
છતાં તેને બદલે પુણ્ય ભાવથી ધર્મ માનીને તેને આદરણીય માને તો તેણે પુણ્યના અને ધર્મના વાસ્તવિક સ્વરૂપને
જાણ્યું નથી. જ્યાં પુણ્ય અને ધર્મના વાસ્તવિક સ્વરૂપનું પણ ભાન ન હોય ત્યાં ધર્મ તો થાય જ ક્યાંથી?