માગશર : ૨૪૭૨ આત્મધર્મ : ૪૯ :
સાધુ એટલે શું?
[સંપાદકીય]
પોષણ મળે છે. આ નવા પોષણને
શાસ્ત્રની પરિભાષામાં ‘ગૃહીત
મિથ્યાત્વ’ કહેવામાં આવે છે. આ
ગૃહીત મિથ્યાત્વરૂપ ખોટી માન્યતાનો
નાશ કર્યા વિના કોઈપણ જીવને
અનાદિ કાળથી ચાલ્યું આવતું અજ્ઞાન
અને દુઃખ (અને જેને ગૃહીતમિથ્યાત્વ
કહેવામાં આવે છે તે) ટળે જ નહિ પણ
ઉલટું વધુ પોષાય, પછી તે જીવ
લક્ષ્મીવાન હોય કે લક્ષ્મી રહિત હોય.
અંધશ્રદ્ધા સ્વીકારવા યોગ્ય નથી.
૪. જિજ્ઞાસુઓ, મુમુક્ષુઓ
અને વિચારકોએ અંધશ્રદ્ધાને
સ્વીકારવી તે યોગ્ય નથી. તેઓ
સાધુપદ શું છે તેનો સાચો નિર્ણય
કરવા ઈન્તેજાર હોય છે. જેઓ લૌકિક
કેળવણીમાં આગળ વધેલ છે,
બુદ્ધિશાળી છે, તેઓ જો પોતાની
કુળગત સાધુપણાની માન્યતા સાચી
છે કે કેમ તેનો નિર્ણય કરવા ધારે તો
તુરત જ કરી શકે એવી શક્તિ ધરાવે
છે. માટે સાધુ કોણ કહેવાય તે અહીં
કહેવામાં આવે છે.
‘સાધુ’ નો અર્થ
૫. ‘સાધુ’ એ ભાવસૂચક
શબ્દ છે તેથી તે શબ્દ કેવા ભાવને
સૂચવે છે તે અહીં વિચારીએ–
એ વિચારતાં પ્રશ્ન એ ઊઠે છે
કે ‘સાધુ’ શબ્દ તે કોઈ વસ્તુને સૂચવે
છે, કે કોઈ ગુણને સૂચવે છે કે કોઈ
ગુણની અવસ્થાને સૂચવે છે? તેનો
ઉત્તર એ છે કે:–તે જીવ વસ્તુના
ચારિત્ર ગુણની શુદ્ધ અવસ્થાને સૂચવે
છે. ‘સાધુ’ શબ્દનો સામાન્ય અર્થ
એવો થાય છે કે:–‘જે સાધે તે સાધુ’
એ શબ્દને ધર્મને અંગે વાપરવામાં
આવે ત્યારે તેનો અર્થ એવો થાય કે:–
‘આત્માના શુદ્ધભાવને જે સાધે તે
સાધુ’ આ પ્રમાણે અર્થ હોવાથી
‘સાધુ’ પદ ધરાવનારમાં નીચેના
ગુણો તો અવશ્ય હોવા જોઈએ.
(૧) આત્મા શું છે તેનું
યથાર્થ જ્ઞાન તેને હોવું જોઈએ.
(૨) આત્માનો શુદ્ધ ધર્મ શું છે
તેનું યથાર્થ જ્ઞાન તેને હોવું જોઈએ.
(૩) સમ્યગ્જ્ઞાનપૂર્વક
આત્માની શુદ્ધ અવસ્થાને ધારણ કરતો
ધર્મ તેનામાં પ્રગટ થયો હોવો જોઈએ
અને તે પદમાં તે આગળ વધેલો હોવો
જોઈએ.
(૪) તેનું આચરણ આત્માની
શુદ્ધ અવસ્થાને વૃદ્ધિગત કરનારૂં હોવું
જોઈએ.
આટલો અર્થ થયો તેમાં એટલું
તો આવી જ ગયું કે–
(૧) આત્મા શું છે તેનું યથાર્થ
જ્ઞાન જેને ન હોય તે સાધુ હોઈ શકે
નહિ.
(૨) આત્મા શું છે તેનું યથાર્થ
જ્ઞાન જેને ન હોય તેને આત્માનો શુદ્ધ
ધર્મ શું છે તેનું યથાર્થ જ્ઞાન હોઈ શકે
નહિ. અને તેવા જ્ઞાનરહિત જીવો સાધુ
હોઈ શકે નહિ.
(૩) અને “કૂળમાં મનાતા ગુરૂ
કે સાધુ તે સાધુ” એવી સાધુપદની
વ્યાખ્યા નથી, પણ જે ઉપર કહ્યા તે
ગુણો જેણે પ્રગટ કર્યા હોય તેઓ જ
સાધુ છે.
સાધુનું સ્વરૂપ
૬. સમ્યક્દર્શન–જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી,
ગૃહસ્થપણું છોડી, વિરાગી બની, સમગ્ર
પરિગ્રહ છોડી, શુદ્ધોપયોગ ધર્મ
અંગીકાર કરી, અંતરંગમાં એ
શુદ્ધોપયોગ વડે જે પોતે પોતાને
અનુભવે છે તે સાધુ છે. પરદ્રવ્યમાં
અહંબુદ્ધિ તે ધરતા નથી તેથી પરદ્રવ્યનું
જીવ કાંઈ કરી શકે એમ તેઓ માનતા
નથી. પોતાના જ્ઞાનાદિક સ્વભાવને જ
પોતાના માને છે. વિકારી ભાવોમાં
મમત્વ (મારાપણું) કરતા નથી.
પરદ્રવ્ય તથા તેના સ્વભાવો જ્ઞાનમાં
પ્રતિભાસે છે ખરા, પણ તેથી આત્માને
કિંચિતવત્ લાભ–નુકશાન થાય એમ
માનતા નથી અને તેથી તેમને ઈષ્ટ–
અનિષ્ટ માનતા નથી, અને તેમાં
રાગદ્વેષ કરતા નથી. અલ્પ રાગદ્વેષ
થાય છે તે કર્મ કે પરવસ્તુના કારણે
થતા નથી પણ પોતાના પુરુષાર્થની
નબળાઈને કારણે (અલ્પ
અસ્થિરતા થતી હોવાથી) થાય છે–
એમ તેઓ માને છે. કદાચિત્ મંદ
રાગના કારણે શુભોપયોગ થાય છે
ત્યારે પાંચ મહાવ્રતનું પાલન કરે છે,
પરંતુ એ રાગભાવને પણ હેય જાણી
દૂર કરવા ઈચ્છે છે.
મુખ્યપણે તો નિર્વિકલ્પ
સ્વરૂપાચરણ વિષે જ નિમગ્ન છે.
પરંતુ કદાચિત ધર્મરુચિવાળા અન્ય
જીવોને દેખી, કરૂણા બુદ્ધિથી
ધર્મોપદેશ આપે છે.
સાધુઓને ત્રણ પ્રકારના
કષાયનો અર્થાત્ અનંતાનુબંધી,
અપ્રત્યાખ્યાની અને પ્રત્યાખ્યાની
કષાયનો અભાવ છે. અને
સંજ્વલન કષાયના દેશઘાતી
સ્પર્દ્ધકોનો જ ઉદય છે તે કષાય પણ
નબળો જ છે. તેથી શીતાદિક ઋતુના
કારણે શરીરને ગમે તે થાય તોપણ
તેમના પરિણામ વ્યાકુળ થતા નથી.
અને તેથી શરીરને ઢાંકવાનો કે
રક્ષણ આપવાનો ભાવ જ તેમને
થતો નથી. એવી ઉચ્ચ પ્રકારની
તેમની પવિત્રતા છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્રના ઉદ્ગારો
૭. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર કહે છે
કે:– “વીતરાગોનો મત લોક
પ્રતિકૂળ થઈ પડ્યો છે. રૂઢીથી જે
લોકો તેને માને છે તેના લક્ષમાં પણ
તે પ્રતીત જણાતો નથી. અથવા
અન્યમતને વીતરાગનો મત જાણી
પ્રવર્ત્યે જાય છે. કિંચિત્ સત્ય બહાર
આવતાં પણ તેમને પ્રાણઘાત તૂલ્ય
દુઃખ લાગતું હોય તેમ દેખાય છે.”
વળી તેઓ કહે છે કે:–
“જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર્ય
અને તપ એમ મોક્ષમાર્ગ ચાર પ્રકારે