માગશર : ૨૪૭૨ આત્મધર્મ : ૫૧ :
શ્રી નિયમસાર શાસ્ત્ર પર : : : : : પ્રવચનો
[શ્રી િનયમસાર શાસ્ત્ર પરના પ્રવચનોમાંથી ગાથા ૧ થી ૧૯ સુધીનાં પ્રવચનો છપાઈને તૈયાર
થઈ ગયા છે, ટૂંક વખતમાં જ તે પ્રગટ થશે. આ પ્રવચનોમાં પાને પાને આત્માના પરિપૂર્ણ
સ્વાધીન સ્વભાવનું અચિંત્ય માહાત્મ્ય ઝળકે છે. પરિપૂર્ણ આત્મિક સ્વભાવનાં ગાણાં ગાતું અને
તેની સ્વતંત્રતાનો માગર્ દશાર્વતું અા શાસ્ત્ર અાત્માના સાચા સ્વરાજ્યનું સ્વરૂપ જાહેર કરે છે]
૧–[પ્રવચનો પાનું ૬૪]
“આત્માનો વહાલો અંતર સ્વભાવ તેની સિધ્ધિનો ઉપાય આત્મજ્ઞાન જ છે. પોતે કોણ છે તે જાણ્યાવિના
તેમાં ઠરે નહિ, અને ઠર્યા વિના વીતરાગતા થાય નહિ, વીતરાગતા વગર કેવળજ્ઞાન થાય નહિ અને કેવળજ્ઞાન
વગર મુક્તિ થાય નહિ.
આત્મા પોતે સુખ સ્વરૂપ છે, તે સુખનો ઉપાય આત્મજ્ઞાન છે. આત્માની રુચિ વગર પરની રુચિ ખસે
નહિ. આત્માની પૂર્ણ સ્વતંત્ર દશાનો ઉપાય સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન અને ચારિત્ર જ છે; આત્મજ્ઞાન સુશાસ્ત્રથી જ થાય
છે. વીતરાગ સિવાય બીજાના કથનથી આત્મભાન થાય નહિ; કારણ કે જેણે વસ્તુ સંપૂર્ણપણે જાણી નથી, તેના
કથનમાં સંપૂર્ણ સત્ય આવે નહિ, સત્ય શાસ્ત્રની ઉત્પત્તિ આપ્ત મુખથી થાય છે.”
૨–[પાનું–૬૬]
“તેમની પાસે [ભગવાન પાસે] ત્રણકાળ ત્રણલોકને જાણનાર અતિશય સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી સ્વરાજ્ય છે;
રાજા રાજ્યને જાણે જ છે, કાંઈ બંગલા વગેરેને સાથે લઈ જતો નથી, માત્ર ‘આ મારું’ એમ મમતા સહિત જાણે
છે. વીતરાગદેવને કેવળજ્ઞાનદ્વારા ત્રણકાળ ત્રણલોકનું જ્ઞાન વર્તે છે, કેવળીએ જ્ઞાન કર્યું પણ મમતા ન કરી એજ
ખરૂં સ્વરાજ્ય છે.”
૩ [પાનું ૧૯૮–૨૦૦]
“ભગવાન આત્મા સદાય પરિપૂર્ણ સ્વભાવે ભર્યો છે. આત્માના ગુણો જાય ક્યાં? આત્મામાં જ ભર્યા છે,
પણ તેને પોતાની શ્રદ્ધા બેસતી નથી, એ જ સંસારનું કારણ છે; જેમ મૃગની ડૂંટીમાં કસ્તુરી હોય તેની સુગંધ
આવતાં તે મૃગ જાણે કે આ સુગંધ ક્યાંથી આવતી હશે? એમ વિચારીને તે બહારમાં દોટ મૂકે છે, ખરેખર તો
પોતામાંથી જ સુગંધ આવે છે પણ મૃગને પોતાની કસ્તુરીનો વિશ્વાસ નથી; તેને એમ બેસી ગયું છે કે ‘હું આવું
ક્ષુદ્ર પ્રાણી અને મારામાં આવી ઊંચી સુગંધ કેમ હોઈ શકે?” બસ! પોતાના સામર્થ્યનો અવિશ્વાસ એ જ તેને
દુઃખનું કારણ થાય છે; તેમ આચાર્યદેવ કહે છે કે–‘અરે પ્રભુ! તું ત્રણ લોકનો નાથ છો, સિદ્ધ છો, તારું સુખ
તારામાં ભરચક પડ્યું છે; તારે પરની જરૂર નથી.’ તે વાત અજ્ઞાનીને બેસતી નથી કારણકે અનાદિથી મારે પર
વસ્તુ વગર ચાલે નહિ એમ માની બેઠો છે તે માન્યતા જ તેને પોતાનો વિશ્વાસ થવા દેતી નથી.
આચાર્યદેવ કહે છે કે:– ખરેખર પરમાત્મા અને આ આત્મામાં જે કિંચિત્ ફેર માને તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ
મહાપાતકી છે, આત્માના ગુણની તે હિંસા કરે છે. આત્મા જ્ઞાનાનંદ પવિત્ર સ્વભાવે ભર્યો છે, તેમાં અવસ્થાનું
લક્ષ કરવું નહિ કેમકે અવસ્થા ક્ષણિક છે, અવસ્થા જેટલો આત્મા નથી. જેણે રાગ જેટલો આત્માને માન્યો
અથવા તો વીતરાગદશા જેટલો આત્મા માન્યો તેણે બીજા અનંત ગુણનો અને અનંત પર્યાયના પિંડનો અનાદર
કર્યો છે. જેણે આત્માને પર્યાય જેટલો માન્યો તેણે દ્રવ્યને એક સમય પૂરતું માન્યું. વીતરાગ પર્યાય પણ એક
સમય પૂરતી જ છે, તે પર્યાય જેવડો જ જેણે આત્મા માન્યો તેણે ત્રિકાળી વસ્તુને માની નહિ એટલે તેની
માન્યતામાં તેણે અનંતા ગુણો અને અનંતી પર્યાયનો અનાદર કર્યો તે જ અનંતુ પાપ છે, તેના જેવો કોઈ પાપી
નથી. અખંડ પરિપૂર્ણ વસ્તુને લક્ષમાં લીધા વિના નિર્મળદશા પ્રગટે નહિ.
વસ્તુ તો જેમ છે તેમ છે તેમાં તકરાર શું? વસ્તુમાં કાંઈ પણ આડું અવળું ચાલે તેમ નથી. શરીર, મન,
વાણી તે તો પર છે, પુણ્ય–પાપનો નિષેધ તો ક્યાંય ગયો, અહીં [સમ્યગ્દર્શનના વિષયમાં] તો તારી
(આત્માની) વીતરાગ–પર્યાયનો પણ નિષેધ છે, કેમકે તું (આત્મા) પર્યાય જેટલો નથી. પર્યાય એક સમય
પૂરતી છે, તે અભૂતાર્થ છે [પર્યાયને અભૂતાર્થ કહેતાં તે ‘અભાવરૂપ’ નથી, પરંતુ તે ત્રિકાળ ટકનાર નથી માટે
અભૂતાર્થ છે] અને સમ્યગ્દર્શન અભૂતાર્થ પર્યાયનો વિષય કરતું નથી. અહીં તો માલવાળું ત્રિકાળી દ્રવ્ય પડ્યું છે
તેની કિંમત છે; તેમાં રાગ તો ક્યાંય રહ્યો, પણ જે નિર્મળ અવસ્થા તે પણ મચક ખાય છે–બદલી જાય છે,
એકરૂપ વસ્તુ જેમાં મચક નથી એનો જ સમ્યગ્દર્શનને આશ્રય છે–એ જ સમ્યગ્દર્શનનો વિષય છે.”