: વૈશાખ : ૨૪૭૨ : આત્મધર્મ : ૧૩૩ :
ભેદો તે પર્યાય છે, કોઈ પણ વસ્તુ પર્યાય વગર હોઈ શકે નહિ.
આત્મદ્રવ્ય કાયમ રહીને તેની અવસ્થા બદલ્યા કરે છે. દ્રવ્ય અને ગુણ તો એકરૂપ છે તેમાં ભેદ નથી પણ
અવસ્થામાં અનેક પ્રકારે ફેરફાર થાય છે તેથી અવસ્થમાં ભેદ છે. પહેલાંં દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનું સ્વરૂપ જુદું જુદું
ઓળખાવીને પછી ત્રણેને અભેદદ્રવ્યમાં સમાવી દેશે. આ રીતે દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયની વ્યાખ્યા પૂરી થઈ.
– શરુઆતનું કર્તવ્ય –
અરિહંત ભગવાનના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને બરાબર જાણવા તે જ ધર્મ છે. અરિહંત ભગવાનના દ્રવ્ય–ગુણ–
પર્યાયને જાણનાર જીવ પોતાના આત્માને પણ જાણે છે; આ જાણ્યા વગર દયા, ભક્તિ, પૂજા, વ્રત, તપ, બ્રહ્મચર્ય
કે શાસ્ત્ર અભ્યાસ તે બધું કરવા છતાં ધર્મ થતો નથી, અને મોહ ટળતો નથી; માટે પહેલાંં પોતાના જ્ઞાનવડે
અરિહંત ભગવાનના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનો નિર્ણય કરવો જોઈએ, આ જ ધર્મ કરવા માટે શરુઆતનું કર્તવ્ય છે...
[ – પોષ વદ ૨. તા. ૧૯ – ૧ – ૧૯૪૬ – ]
પૂર્વે દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનું સ્વરૂપ બતાવ્યું. અરિહંતના દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયને જાણનાર જીવ પોતાના દ્રવ્ય–
ગુણપર્યાયમય આત્માને જાણી લે છે–એમ હવે કહે છે.
“સર્વત: વિશુદ્ધ એવા તે ભગવાન અર્હંતમાં (અર્હંતના સ્વરૂપનો ખ્યાલ કરતાં) જીવ ત્રણે પ્રકરના
સમયને (દ્રવ્યગુણપર્યાયમય નિજ આત્માને) પોતના મનવડે કળી લે છે–સમજી લે છે–જાણી લે છે.”
[ગાથા ૮૦ ટીકા, લાઈન – ૫]
અરિહંતભગવાનનું સ્વરૂપ સર્વત: વિશુદ્ધ છે એટલે કે તેઓ દ્રવ્યથી, ગુણથી અને પર્યાયથી સંપૂર્ણ શુદ્ધ છે
તેથી દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયપણે તેમના સ્વરૂપને જાણતાં પોતાનું સ્વરૂપ દ્રવ્યથી–ગુણથી અને પર્યાયથી કેવું છે તે
જીવને ખ્યાલમાં આવે છે.
આ આત્માનું અને અરિહંતનું સ્વરૂપ પરમાર્થે સમાન છે, તેથી જે અરિહંતના સ્વરૂપને જાણે તે પોતાના
સ્વરૂપને જાણે. અને જે પોતાના સ્વરૂપને જાણે તેના મોહનો ક્ષય થાય છે.
– સમ્યકત્વસન્મુખ દશા –
જેણે પોતાના જ્ઞાનવડે અરિહંતના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને લક્ષમાં લીધા તે જીવને અરિહંતનો ખ્યાલ કરતાં
પરમાર્થે પોતાનો જ ખ્યાલ આવે છે. અરિહંતના દ્રવ્યગુણ પૂરા છે અને તેમની અવસ્થા સંપૂર્ણ જ્ઞાનમય છે, તદ્ન
વિકારરહિત છે એમ નિર્ણય કરતાં પોતાના દ્રવ્ય–ગુણ પૂરા છે અને અવસ્થા સંપૂર્ણ જ્ઞાનરૂપ, વિકારરહિત હોવી
જોઈએ એમ પ્રતીત થાય છે. જેવા ભગવાન અરિહંત તેવો જ હું એમ, અરિહંતને જાણતાં સ્વસમયને મનવડે
જીવ કળી લે છે. અહીં સુધી હજી અરિહંતના સ્વરૂપ સાથે પોતાના સ્વરૂપની સરખામણી કરે છે, એટલે
અરિહંતમાં લક્ષે પોતાના આત્માનું સ્વરૂપ નક્કી કરવા માંડ્યું છે, અહીં પરલક્ષે નિર્ણય હોવાથી મનવડે પોતાના
આત્માને કળી લે છે એમ કહ્યું છે. ભલે, અહીં વિકલ્પ છે તોપણ વિકલ્પ દ્વારા જે નિર્ણય કરી લીધો છે તે
નિર્ણયરૂપ જ્ઞાનમાંથી જ મોક્ષમાર્ગની શરુઆત થવાની છે. મનવડે વિકલ્પથી જ્ઞાન કર્યું છે તોપણ નિર્ણયના જોરે
જ્ઞાનમાંથી વિકલ્પ તોડીને સ્વલક્ષે સાચું સમજી મોહક્ષય કરવાનો જ છે–એવી શૈલિ છે. જેણે મનવડે આત્માનો
નિર્ણય કર્યો તેને સમ્યકત્વસન્મુખ દશા થઈ છે.
– અરિહંત સાથે સરખામણી –
અરિહંતને દ્રવ્ય–ગુણ પર્યાયપણે જાણનાર જીવ દ્રવ્યગુણ–પર્યાયસ્વરૂપ પોતાના આત્માને કેવી રીતે કળી
લે છે તેનું સ્વરૂપ હવે બતાવે છે. અરિહંતને જાણનાર જીવ પોતાના જ્ઞાનમાં પોતાના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને આ
પ્રમાણે વિચારે છે–
‘આ ચેતન છે’ એવો જે અન્વય તે દ્રવ્ય છે, અન્વયને આશ્રિત રહેલું ‘ચૈતન્ય’ એવું જે વિશેષણ તે ગુણ
છે અને એક સમયની મર્યાદાવાળુ જેનું કાળપરિમાણ હોવાથી પરસ્પર અપ્રવૃત્ત એવા જે અન્વયવ્યતિરેકો (એક
બીજામાં નહિ પ્રવર્તતા એવા જે અન્વયના વ્યતિરેકો) તે પર્યાયો છે–કે જેઓ ચિદ્દવિવર્તનની (આત્માના
પરિણમનની) ગ્રંથિઓ છે. [ગાથા ૮૦ ટીકા, લાઈન ૮]
પહેલાંં અરિહંત ભગવાનને સામાન્યપણે જાણીને હવે તેમના સ્વરૂપને લક્ષમાં રાખીને દ્રવ્ય–ગુણ–
પર્યાયથી વિશેષપણે વિચારે છે. “આ અરિહંત આત્મા છે” એમ દ્રવ્યને જાણ્યું, જ્ઞાનને ધરનાર જે કાયમી દ્રવ્ય તે
જ આત્મા છે, આ રીતે અરિહંત સાથે આત્માને મેળવે છે.