આસો : ૨૪૭૨ આત્મધર્મ : ૨૧૧ :
વર્ષ ત્રીજું : સળંગ અંક : આસો
અંક બાર : ૩૬ : ૨૪૭૨
– ःक्रियाः –
તેનું સ્થાપન અને ઉત્થાપન
[શ્રી સમયસારજી ગાથા ૨૯૭ ના વ્યાખ્યાન ઉપરથી]
પ્રશ્ન:– અધ્યાત્મને જાણનારા જ્ઞાનીઓ ક્રિયાને ઉથાપે છે એ વાત સાચી છે?
ઉત્તર:– ના; જ્ઞાનીઓ જ ક્રિયાનું સાચું સ્થાપન કરે છે. જ્ઞાનીઓ જ શુદ્ધ જીવને, રાગાદિ
વિકારને અને શરીરાદિ જડને યથાર્થ સ્વરૂપે જાણે છે તેથી તેઓ જ સાચી સમજણ–જ્ઞાન, શ્રદ્ધા
વગેરેને જીવની શુદ્ધ ક્રિયા તરીકે, અજ્ઞાન, પુણ્ય–પાપાદિને જીવની વિકારી ક્રિયા તરીકે અને
શરીરના હલન ચલનાદિને જડની ક્રિયાપણે બરાબર સ્થાપે છે. આ ત્રણ પ્રકારની ક્રિયામાં સાચી
સમજણ–વગેરેની ક્રિયા તે ધર્મ ક્રિયા છે, અજ્ઞાન–પુણ્ય–પાપાદિની વિકારી ક્રિયા તે અધર્મ ક્રિયા
છે, અને શરીરાદિ જડની ક્રિયા તે પરવસ્તુની ક્રિયા છે; પર વસ્તુની ક્રિયા સાથે જીવના ધર્મ–
અધર્મનો સંબંધ નથી. આમ ક્રિયાનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણવું તે જ ક્રિયાનું સ્થાપન છે. જેઓ
ક્રિયાનું જ સ્વરૂપ સમજે નહિ અને જડની ક્રિયાને જીવની માને, જડની ક્રિયા આત્મા કરે અથવા
જડની ક્રિયાથી આત્માને લાભ–નુકશાન થાય એમ માને, અગર અધર્મની ક્રિયાને ધર્મની માને
તેઓ ક્રિયાનું ઉત્થાપન કરે છે. અજ્ઞાનીઓને વસ્તુઓના યથાર્થ સ્વરૂપની ખબર નથી તેથી કઈ
વસ્તુની કેવી ક્રિયા હોય તે તેઓ જાણતા નથી. કોને ક્રિયાનું સ્થાપન કહેવાય અને કોને ક્રિયાનું
ઉત્થાપન કહેવાય તે સમજાવવામાં આવે છે. –
૧. સાચી સમજણરૂપ ક્રિયાથી ધર્મની શરૂઆત થાય છે પણ પુણ્યની ક્રિયાથી ધર્મ થતો
નથી–આમ સમજવું તેમાં ધર્મની ક્રિયાનું ધર્મક્રિયા તરીકે સ્થાપન છે અને અધર્મની ક્રિયાનું
અધર્મક્રિયા તરીકે સ્થાપન છે–તેથી તે યથાર્થ છે.
૨. પુણ્યક્રિયાથી ધર્મ થાય એમ માનવું તેમાં સાચી સમજણરૂપ ધર્મ ક્રિયાનું ઉત્થાપન છે
અને અધર્મક્રિયાનું ધર્મક્રિયા તરીકે સ્થાપન છે–તેથી તે માન્યતા મિથ્યા છે.
૩. જીવને પોતાની ભાવક્રિયાથી લાભનુકશાન થાય અને શરીરની ક્રિયાથી લાભ
નુકશાન ન થાય એમ સમજવું તેમાં જીવની ક્રિયાનું જીવની ક્રિયા પણે સ્થાપન છે અને જડની
ક્રિયાનું જડક્રિયાપણે સ્થાપન છે–તે યથાર્થ છે.
૪. જીવને પોતાની ભાવક્રિયાથી લાભનુકશાન થાય અને શરીરની ક્રિયાથી પણ લાભ–
નુકશાન થાય–એમ માનવું તેમાં અજીવની ક્રિયાનું જીવપણે સ્થાપન છે તેથી તે મિથ્યા છે.
૫. શરીરની ક્રિયા જીવ કરી શકે એમ માનવું તેમાં જડની ક્રિયાનું ઉત્થાપન છે અને
જીવની ક્રિયાનું જડપણે સ્થાપન છે તેથી તે મિથ્યા છે.
૬. શરીરની ક્રિયા સ્વતંત્ર પણે જ થાય છે, જીવ તેનો કર્તા નથી એમ સમજવું તેમાં
જડની ક્રિયાનું જડ પણે સ્થાપન છે અને જીવની ક્રિયાનું જીવ પણે સ્થાપન છે.
‘ક્રિયા’ એટલે પર્યાયનો ફેરફાર, પર્યાયનું બદલવું; ક્રિયાનું સ્વરૂપ જાણવા માટે વસ્તુનું
સ્વરૂપ જાણવું જોઈએ.
વ્રતધારી સંત મુનિને વ્રતનો જે શુભ વિકલ્પ ઊઠે છે તે આત્માની ધર્મ ક્રિયા નથી પણ
વિકારની ક્રિયા છે. આત્મ દ્રવ્યમાંથી જ મોક્ષ પર્યાય આવે છે તેથી આત્માની ક્રિયાથી જ–
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રથી જ–મોક્ષ થાય છે, પરંતુ વિકારની ક્રિયા કે શરીરની ક્રિયા મોક્ષનું
કારણ નથી. આત્મામાંથી પણ મુક્તિ થાય અને વ્રતાદિના શુભવિકાર ભાવથી પણ મુક્તિ થાય
એમ માનવું તેમાં વિકારી ક્રિયા અને અવિકારી ધર્મ ક્રિયાને એક પણે માની, તેથી તે એકાંત
માન્યતા છે, –મિથ્યામાન્યતા છે.