સુખરૂપ મોક્ષ પામે છે.
અધ્યાત્મરૂપ. જ્યાં સામાન્ય–વિશેષરૂપે સર્વ પદાર્થોનું
પ્રરૂપણ કરવામાં આવે તે આગમરૂપ છે, અને જ્યાં એક
આત્માના જ આશ્રયે નિરુપણ કરવામાં આવે તે
અધ્યાત્મ છે. તથા જિનઆગમની વ્યાખ્યાના અહેતુવાદ
અને હેતુવાદ એવા પણ બે પ્રકાર છે. તેમાં કેવળ
સર્વજ્ઞદેવની આજ્ઞાવડે જ જે કથનની પ્રમાણતા માનીએ
તે અહેતુવાદ છે અને પ્રમાણનય વડે વસ્તુની નિર્બાધ
સિદ્ધિ કરીને જે કથન માનીએ તે હેતુવાદ છે. આવા
પ્રકારના આગમમાં નિશ્ચય વ્યવહાર વડે કેવું વ્યાખ્યાન
છે તે અહીં કેટલુંક લખીએ છીએ–
વિશેષરૂપ અનંતધર્મ સ્વરૂપ છે તે જ્ઞાનગમ્ય છે, તેમાં
સામાન્યરૂપ તો નિશ્ચયનયનો વિષય છે અને જેટલું
વિશેષરૂપ છે તેને ભેદરૂપ કરીને જુદા જુદા કહેવા તે
વ્યવહારનયનો વિષય છે. તેને (સામાન્ય વિશેષરૂપ
વસ્તુને) દ્રવ્ય–પર્યાય સ્વરૂપ પણ કહેવાય છે.
વિશેષરૂપ વસ્તુનું સર્વસ્વ હોય તે તો નિશ્ચય–વ્યવહારવડે
ઉપર કહ્યું તે રીતે સધાય છે–જણાય છે. અને તે વિવક્ષિત
વસ્તુને કોઈ અન્ય વસ્તુના સંયોગરૂપ અવસ્થા હોય તેને
(અન્ય વસ્તુને) તે વિવક્ષિત વસ્તુરૂપ કહેવી તે પણ
વ્યવહાર છે, તેને ‘ઉપચાર’ પણ કહેવાય છે; તેનું
ઉદાહરણ આ પ્રમાણે–
જ્યારે ‘ઘડા’ નામની એક વિવક્ષિત વસ્તુ ઉપર
નિશ્ચય–વ્યવહાર લગાડીએ ત્યારે તે ઘડાના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–
કાળ–ભાવરૂપ સામાન્ય–વિશેષરૂપ જે કાંઈ ઘડાનું સર્વસ્વ
છે તે, ઉપર જણાવ્યા મુજબ, નિશ્ચય–વ્યવહારવડે કહેવું તે
તો નિશ્ચય–વ્યવહાર છે અને ઘડાને કોઈ અન્ય વસ્તુના
લેપથી તે ઘડાને તે અન્ય વસ્તુના નામથી કહેવો, તેમ જ
અન્ય વસ્ત્ર વગેરેમાં ઘડાનો આરોપ કરીને તેને પણ ઘડો
કહેવો તે પણ વ્યવહાર છે.
‘ઘડો’ કહેવી તે તો પ્રયોજનાશ્રિત વ્યવહાર છે અને કોઈ
અન્ય વસ્તુના નિમિત્તથી ઘડાની જે અવસ્થા થઈ તે
અવસ્થાને ઘડારૂપ કહેવી તે નિમિત્તાશ્રિત વ્યવહાર છે.
આ પ્રમાણે જીવ–અજીવ સર્વ વિવક્ષિત વસ્તુઓ પર
નિશ્ચય–વ્યવહાર લગાડવા.
વ્યવહારનું સ્વરૂપ કહે છે.
જીવને) પણ આત્મા કહેવાય છે અને જે જીવ અન્ય સર્વ
જીવોથી પોતાનો ભિન્ન અનુભવ કરે તેને પણ આત્મા
કહેવાય છે. જ્યારે પોતાનો સર્વથી ભિન્ન અનુભવ
કરીને પોતાના આત્મા ઉપર નિશ્ચય વ્યવહાર
લગાડવામાં આવે ત્યારે આ પ્રમાણે–
પર્યાયાત્મક જીવ નામની શુદ્ધ વસ્તુ છે, તે કેવી છે? શુદ્ધ
દર્શન–જ્ઞાનમયી ચેતનાસ્વરૂપ અસાધારણ ધર્મ સહિત
અનંત શક્તિની ધારક છે, તેમાં સામાન્ય ભેદ ચેતના–
અનંત શક્તિનો સમૂહ તે દ્રવ્ય છે; અનંતજ્ઞાન, દર્શન,
સુખ, વીર્ય–કે જે ચેતનાના વિશેષ છે તે ગુણ છે; અને
અગુરુલઘુ ગુણદ્વારા ષટ્સ્થાનપતિત હાનિ–વૃદ્ધિરૂપ
પરિણમતા જીવના ત્રિકાલાત્મક અનંત પર્યાયો છે. એવી
જીવ નામની વસ્તુ સર્વજ્ઞદેવે દેખી છે તે આગમમાં પ્રસિદ્ધ
છે; તે તો એક અભેદરૂપ શુદ્ધનિશ્ચયનયના વિષયભૂત
જીવ છે. જ્યારે આ દ્રષ્ટિ વડે (નિશ્ચયનય વડે) અનુભવ
કરવામાં આવે ત્યારે તો જીવ આવો છે.
–અને વસ્તુના અનંત ધર્મોમાંથી ભેદરૂપ કોઈ એક
ધર્મને લક્ષમાં લઈને કહેવું તે વ્યવહાર છે.
આત્મવસ્તુને અનાદિથી પુદ્ગલ કર્મનો સંયોગ છે,
તેના નિમિત્તથી વિકારભાવની ઉત્પત્તિ છે, તેના
નિમિત્તથી રાગ–દ્વેષરૂપ વિકાર થાય છે તેને વિભાવ
પરિણતિ કહેવાય છે, તેને લીધે ફરીથી નવાં કર્મોનો
બંધ થાય છે; આ રીતે અનાદિ નિમિત્ત–નૈમિત્તિકભાવ
વડે ચતુર્ગતિરૂપ સંસારના ભ્રમણરૂપ પ્રવૃત્તિ થાય છે,
તેમાં જે ગતિને પ્રાપ્ત થાય તેવું નામ જીવને કહેવામાં