PDF/HTML Page 21 of 21
single page version
ઉપચારથી ‘જીવસંબંધી અજીવ’ કહ્યાં છે, કેમકે તેઓ જીવ સાથે એક ક્ષેત્રે સંબંધવાળા છે. ધર્માસ્તિકાય વગેરે
અન્ય જે પાંચ અજીવ દ્રવ્યો છે તેઓ અજીવસંબંધી જ અજીવ છે. જીવનો સ્વભાવ નથી એ અપેક્ષાએ ભાવકર્મ,
દ્રવ્યકર્મ અને નોકર્મ–એ ત્રણે સરખાં જ છે. જેમ પુદ્ગલવડે અને શરીરાદિવડે જીવ ઓળખાતો નથી તેમ રાગ
વડે પણ જીવ ઓળખાતો નથી. જે જીવસ્વભાવ નથી તે બધું અજીવ છે. કર્મ અને શરીરાદિ તો ત્રિકાળ અજીવ
જ છે, અને રાગાદિ ભાવો જો કે જીવની દશામાં ઉત્પન્ન થાય છે તોપણ તેઓ જીવના સ્વભાવથી વિરુદ્ધ ભાવો
હોવાથી અજીવ છે; માટે જીવથી ભિન્ન એવા એ અજીવ પદાર્થોને પોતાનાં ન સમજો. –પુણ્ય–પાપને પોતાનાં ન
સમજો, કર્મને પોતાનાં ન સમજો, શરીરને પોતાનાં ન સમજો; તે કોઈથી પોતાને લાભ ન માનો. શુદ્ધ ચૈતન્યને
સ્વભાવ નથી, કર્મના લક્ષે થયેલા હોવાથી કર્મજનિત છે, તેથી પરમાર્થે તે જીવ નથી, –અજીવ છે. માટે તેને
જીવથી ભિન્ન સમજો. જીવ અને અજીવ એ બે પદાર્થોને ઉપર મુજબ લક્ષણોથી ભિન્ન જાણીને, તેમાં શુદ્ધ
ચેતનાલક્ષણસ્વરૂપ જીવ જ ધ્યાન કરવા યોગ્ય છે, બીજું કાંઈ આદરણીય નથી. સાધકદશામાં પહેલીથી છેલ્લે
સુધી આવો ચૈતન્યસ્વભાવ જ આદરણીય છે; પહેલાંં સત્સમાગમે આવો બરાબર નિર્ણય કરવો જોઈએ.
થાય છે, રાગને પણ જાણનારું જ્ઞાન છે, ને તે જ્ઞાન રાગથી જુદું છે, માટે એવો જ્ઞાનસ્વભાવ તે જ હું છું–આમ રાગ
અને જ્ઞાનના જુદાપણાની ભાવના કરતાં કરતાં જ ભેદજ્ઞાન થાય છે. પહેલેથી જ તે ઉપર છે. (૩૦)
अप्पा इंदियविसउ णवि लक्खणु एहु णिरुत्तु।।
ખંડ ખંડ જ્ઞાનથી પણ આત્મા જુદો છે–એટલે કે અખંડ જ્ઞાનમય છે–એમ સમજવું. આત્મા જ્ઞાનમય છે,
લોકાલોકને પ્રકાશવાના (જાણવાના) સામર્થ્યવાળો છે. મૂર્તિપણા રહિત છે, અને ચિન્માત્રસ્વરૂપ છે. ચિન્માત્ર
એટલે જ્ઞાનમાત્ર, –રાગરહિત શુદ્ધ ચેતનામાત્ર; ચેતનાવડે જ આત્માનું ગ્રહણ થાય છે. આત્મા ઈન્દ્રિયનો વિષય
નથી અને ઈન્દ્રિયજનિત જ્ઞાનથી પણ તે જણાતો નથી. રાગરહિત અતીંદ્રિય જ્ઞાનવડે તે જણાય છે. જે જ્ઞાન
આત્માને જાણે તે જ્ઞાન અતીંદ્રિય છે, રાગથી ને ઈન્દ્રિયના અવલંબનથી રહિત છે. આવું જેનું પ્રગટ લક્ષણ
કહેવામાં આવ્યું છે એવા તારા શુદ્ધાત્મસ્વભાવને હે જીવ! તું નિઃસંદેહપણે ઉપાદેયરૂપ જાણ.
એકતાની ટેવ પડી છે, રાગનો જ અધ્યાસ કર્યો છે. જેમ રાગના અધ્યાસને લીધે તે સહેલું લાગે છે, તેમ
‘રાગ તે હું’ એમ માનવાની ટેવ પાડી છે તેમ ‘ચૈતન્ય તે હું અને રાગાદિ તે હું નહિ’ એમ માનવાનો અભ્યાસ
કરવાથી ચૈતન્યની સમજણ અને અનુભવ થાય છે. પોતે જેની રુચિ અને પરિચય કરે તે વસ્તુ જાણવી કઠણ
લાગતી નથી. જાણવાનો તો પોતાનો સ્વભાવ જ છે, પણ કદી આત્માની રુચિ કરીને જ્ઞાનને સ્વતરફ
પરિણમાવ્યું નથી, પણ રાગમાં જ એકતા માની છે. માટે ‘ચેતન્યસ્વભાવની એકતા અને રાગથી ભિન્નતા’
એવા ભેદજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ.