–એ બધાય મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, તેમનો સમાવેશ સંસારતત્ત્વમાં થાય છે જે જીવ પરથી પુણ્ય–પાપ માનતો
પુણ્ય થાય છે કે ત્યાંથી નીકળીને સીધો અબજોની પેદાશવાળા રાજકુમાર તરીકે ઉપજે છે. તેની પાસે ક્યાં પૈસા
વગેરે છે? અંદર પરિણામમાં કાંઈક કષાયની મંદતાથી શુભભાવ થતાં તેના ફળમાં રાજા થાય છે. માટે
બાહ્યસાધનથી પુણ્ય થાય છે–એમ નથી. નહિતર તો એકેન્દ્રિય જીવ કદી ત્યાંથી નીકળી શકે જ નહિ. આવું
વસ્તુસ્વરૂપ હોવા છતાં પર ચીજથી પુણ્ય કે ધર્મ મનાવતો હોય એવો દ્રવ્યલિંગી સાધુ તે સંસારતત્ત્વ છે. એક
તત્ત્વમાં અભાવ હોવા છતાં એકબીજાને અડે કે એકબીજાનું કાંઈ કરે–એમ માનવું તે ભ્રમ છે; તે ઊંધી
માન્યતાવાળા જીવો ભલે દ્રવ્યલિંગી થયા હોય તો પણ અનંતકાળ સુધી અનંત ભાવાંતરરૂપ સંસારપરિભ્રમણ
કરશે તેથી તેને જ અહીં સંસારતત્ત્વ કહ્યું છે.
વધારવાની જરૂર નથી પણ રુચિને સ્વભાવ તરફ ફેરવવાની જરૂર છે. ચૈતન્યસ્વભાવની રુચિ કરવા માટે ઓછી
બુદ્ધિવાળા કે વધારે બુદ્ધિવાળાને ફેર પડતો નથી. વધારે બુદ્ધિવાળો ચૈતન્યની જેવી રુચિ કરે છે તેવી જ રુચિ
ઓછી બુદ્ધિવાળો પણ કરી શકે છે. ઓછી બુદ્ધિવાળો જીવ પણ પરમાં તો ક્યાંક રુચિ કરીને રોકાણો જ છે, તો
જેણે પરમાં રુચિ કરી છે તે જીવ સ્વસન્મુખ રુચિ કરીને આત્માનો નિર્ણય જરૂર કરી શકે છે. જીવ પરમાં સુખ ન
રુચિ કેમ ન કરી શકે? જેમ કુંભારને ઓછી બુદ્ધિ હોય છતાં તે કુંભારણ ઉપર વકીલ કરતાં પણ વધારે રુચિથી
રાગ કરી શકે છે, તેમાં તેને બુદ્ધિની ઓછપ નડતી નથી, તેમ ઘણા શાસ્ત્ર ભણેલા જીવ કરતાં ઓછું ભણેલો જીવ
પણ જો સ્વરૂપની તીવ્ર રુચિ કરે તો કરી શકે છે. માટે સ્વભાવનો મહિમા કરીને રુચિ કરવાની છે, તે જ
સ્વભાવ, સમજવાનો ઉપાય છે.
છે તે બે પ્રકારના છે–એક તો જીવ સંબંધી અને બીજું–અજીવ સંબંધી. જીવની અવસ્થામાં જે રાગાદિ થાય છે તે
જીવ નથી પણ જીવ સંબંધી અજીવ છે. વ્યવહારરત્નત્રયનો રાગ થાય તે પણ જીવ સંબંધી અજીવ છે, જીવ નથી.
ધર્માસ્તિકાય વગેરે દ્રવ્યો અજીવસંબંધી અજીવ છે. અહીં તો રાગને પણ અજીવ કહીને ત્રિકાળ એકરૂપ શુદ્ધ
જીવસ્વભાવ ઓળખાવવો છે. અનાદિથી રાગાદિને જ જીવપણે માની રહ્યો છે તેથી જ મિથ્યાત્વ રહ્યું છે. તેથી
અહીં રાગની દ્રષ્ટિ છોડાવીને સ્વભાવદ્રષ્ટિ કરાવે છે. રાગને અજીવ કહીને તેની દ્રષ્ટિ છોડાવી છે, ને શુદ્ધ
જીવતત્ત્વની પ્રતીત કરાવી છે.
જ્ઞાન થતું નથી. અને જીવની અવસ્થામાં જે રાગાદિ ભાવો–દયા–પૂજા વગેરે ભાવો થાય છે તે પણ જીવને
જ્ઞાનમાં મદદ કરતાં નથી, માટે તે પણ અજીવ છે. રાગાદિભાવો અજીવદ્રવ્યમાં થતાં નથી પણ જીવની દશામાં
થાય છે માટે તેને ‘જીવ