: ૧૩૮ : આત્મધર્મ : ૯૦
વ્યવહારનું સાચું જ્ઞાન થાય.
–એક સિદ્ધાંતમાં આ બધાય બોલ સમાઈ જાય છે.
પહેલા બોલમાં ઉત્પાદ વ્યય વિના હોતો નથી–એમ કહ્યું.
બીજા બોલમાં વ્યય ઉત્પાદ વિના હોતો નથી–એમ કહ્યું.
‘મિથ્યા શ્રદ્ધાનો નાશ થયો છે પણ હજી નિઃશંકતા થઈ નથી’–એમ ન બને; કેમ કે મિથ્યાશ્રદ્ધાનો નાશ
નિઃશંકતાની ઉત્પત્તિ વગર હોતો નથી. જે ક્ષણે પરની રુચિ ગઈ તે જ ક્ષણે સ્વની રુચિ થઈ. અલ્પજ્ઞતાનો
અભાવ તે સર્વજ્ઞતાના ઉત્પાદરૂપ છે.–એ પ્રમાણે એકનો વ્યય બીજાના ઉત્પાદ સહિત જ હોય છે. નાસ્તિ
અપેક્ષાએ મિથ્યાત્વનો વ્યય, અને અસ્તિ અપેક્ષાએ સમ્યક્ત્વની ઉત્પત્તિ; એકની નાસ્તિ થઈ તે બીજા ભાવની
અસ્તિ બતાવે છે. માટીમાં પિંડ અવસ્થા ટળી અને ત્યાર પછીની ઘડારૂપ અવસ્થા થઈ, તે બંને વચ્ચે ભેદ નથી;
એક ભાવનો અભાવ તે ત્યારપછીના ભાવની ઉત્પત્તિવાળો છે. બીજા ભાવની ઉત્પત્તિ વગરનો વિનાશ હોતો
નથી. એટલે, કર્મનો નાશ થાય તો મિથ્યાત્વભાવ ટળે–એમ કર્મ સામે જોવાનું ન રહ્યું પણ પોતાની પર્યાયમાં
સમ્યક્ત્વના ઉત્પાદ વગર મિથ્યાત્વનો વ્યય નથી,–એટલે પોતાના પરિણામમાં જોવાનું આવ્યું.
ઉત્પાદ વ્યય વિના નહિ ને વ્યય ઉત્પાદ વિના નહિ. પછીના ભાવનો જે ઉત્પાદ છે તે જ પહેલાંંના
ભાવનો વિનાશ છે; ને પહેલાંના ભાવનો જે વિનાશ છે તે જ પછીના ભાવનો ઉત્પાદ છે. –એ પ્રમાણે બે
પ્રકારથી ઉત્પાદ–વ્યયનું અવિનાભાવીપણું બતાવ્યું. હવે ‘ઉત્પાદ–વ્યય સાથે ધુ્રવનું અવિનાભાવીપણું બતાવે છે.
[૩] જે ઉત્પાદ અને વ્યય છે તે જ ધુ્રવ છે
માટીમાં પિંડનો વ્યય અને ઘડાનો ઉત્પાદ થાય છે તે જ માટીની સ્થિતિ છે, કારણ કે વ્યતિરેકો દ્વારા જ
અન્વય પ્રકાશે છે. વ્યતિરેકો એટલે ઉત્પાદ–વ્યય; અને અન્વય એટલે ધુ્રવ, પિંડના વ્યયથી ને ઘડાના ઉત્પાદથી
માટીનું સદ્રશ હોવાપણું જણાય છે. પિંડ અવસ્થા મટીને ઘડો થયો પણ માટી દેખાતી નથી–એમ ન બને. માટીની
ધુ્રવતા વિના ઘડાની ઉત્પત્તિ અને પિંડનો વ્યય શેમાં થાય? ધુ્રવતા વગર ઉત્પાદ–વ્યય થઈ શકતા નથી.
અહીં તો કહ્યું કે ઉત્પાદ–વ્યય દ્વારા તે પદાર્થની ધુ્રવતા પ્રકાશે છે. ઘડાના ઉત્પાદ વડે માટીની ધુ્રવતા પ્રકાશે છે,
પણ ઘડાના ઉત્પાદ વડે ‘કુંભારે ઘડો કર્યો’–એમ પ્રકાશતું નથી. પુદ્ગલમાં કર્મ અવસ્થાનો વ્યય અને બીજી
અવસ્થાનો ઉત્પાદ થાય તે દ્વારા પુદ્ગલ–પરમાણુનું ધુ્રવપણું જણાય છે, તેના દ્વારા આત્માનો ભાવ જણાતો નથી.
આત્મામાં મિથ્યાત્વનો વ્યય અને સમ્યક્ત્વનો ઉત્પાદ થયો તે દ્વારા આત્માની ધુ્રવતા જણાય છે; પણ કર્મનો નાશ
થયો તે દ્વારા આત્માની ધુ્રવતા જણાતી નથી. દરેક વસ્તુમાં પોતાના ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ એક સાથે જ હોય છે.–આ
સમજે તો પદાર્થનું ભેદજ્ઞાન થઈ જાય છે, અને ક્યાંય પરમાં ઘાલમેલ કરવાનું મિથ્યા–અભિમાન ટળી જાય છે.
વસ્તુમાં ઉત્પાદ–વ્યય ને ધુ્રવ એ ત્રણે એક સાથે છે; પૂર્વ પર્યાયથી વ્યયરૂપ, વર્તમાન પર્યાયપણે ઉત્પાદરૂપ
અને પહેલા–પછીના સળંગ પ્રવાહમાં દ્રવ્યપણાની ધુ્રવતા છે. ઉત્પાદ અને વ્યય બંનેનો સમય ભિન્ન નથી, પણ એકનો
વ્યય તે બીજાનો ઉત્પાદ છે–એમ તેમનામાં વ્યતિરેકપણું છે; ને તે વ્યતિરેકોમાં અન્વયપક્ષે રહેલું દ્રવ્ય ધ્રુવ છે. ‘આ તે
જ છે, એવું ધુ્રવપણું ઉત્પાદ–વ્યય દ્વારા જણાય છે.
ત્રણ પ્રકાર કહ્યા, હવે ચોથા પ્રકારમાં ધુ્રવ સાથે ઉત્પાદ–વ્યયનું અવિનાભાવીપણું બતાવે છે.
[૪] જે ધુ્રવ (–સ્થિતિ) છે તે જ ઉત્પાદ અને વ્યય છે.
માટીની જે ધુ્રવતા છે તે જ ઘડાનો ઉત્પાદ અને પિંડનો વ્યય છે, કારણ કે ધુ્રવને છોડીને ઉત્પાદ વ્યય થતા
નથી. ધુ્રવ ઉત્પાદ–વ્યય વગરનું હોતું નથી. જ્યાં ધુ્રવતા હોય ત્યાં એક પર્યાયનો ઉત્પાદ ને પૂર્વપર્યાયનો વ્યય
થાય છે. ધુ્રવ વસ્તુ છે પણ કોઈ અવસ્થા નથી–એમ ન બને. ધુ્રવ ટકતી વસ્તુમાં કોઈ નવી અવસ્થાનો ઉત્પાદ
અને જુની અવસ્થાનો વ્યય થાય જ. ઉત્પાદ–વ્યય વગર એકલું ધુ્રવ ન હોય. ધુ્રવને છોડીને–ધુ્રવથી જુદા એકલા
ઉત્પાદ–વ્યય ન થાય. દ્રવ્યની ધ્રુવતા રહીને ઉત્પાદ–વ્યય થાય છે. *
એ પ્રમાણે ઉત્પાદ વ્યય ને ધુ્રવ ત્રણે એક સાથે જ છે. જો એમ ન માનવામાં આવે ને ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ
એ ત્રણેને એક બીજા વગરના–ભિન્ન ભિન્ન જ માનવામાં આવે તો તેમાં દોષો આવે છે. શું દોષ આવે છે તે હવે
બતાવશે.