કારતકઃ ૨૪૭૮ઃ ૧૭ઃ
વાળું છે. અને આ પાંચમા બોલમાં એમ કહે છે કે અસ્તિત્વ–નાસ્તિત્વનયથી જોતાં આત્મદ્રવ્ય ક્રમશઃ
સ્વપરચતુષ્ટયથી અસ્તિત્વ–નાસ્તિત્વ–
કેટલાક લોકોને આવું જ્ઞાન કરવામાં તો કંટાળો આવે છે ને અંદર ધ્યાન કરવા માંગે છે. પણ આવા
ધર્મોવડે આત્માને જાણ્યા વિના ધ્યાન કોનું કરશે? આત્માનો મહિમા કેવો છે તે તો જ્ઞાનમાં ભાસ્યો નથી તો
જ્ઞાન તેમાં ઠરશે કયાંથી? સ્થૂળ વિકલ્પો ઓછા થાય અને અંદર સાતાવેદનીયને લીધે આનંદ જેવું લાગે
એટલે માની લ્યે કે મને ઘણી એકાગ્રતા થાય છે, ખરેખર તેને એકાગ્રતા થતી નથી પણ મૂઢતા વધતી જાય
છે. મૂઢતાને લીધે તે પોતાના પરિણામને પકડી શકતો નથી. હજી તત્ત્વના નિર્ણયનું પણ ઠેકાણું નથી ત્યાં
એકાગ્રતા કેવી ને આનંદ પણ કેવો? મૂઢપણે રાગમાં એકાગ્ર થઈને આનંદ માની રહ્યો છે, તે ધર્મી નથી પણ
મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
અહીં તો આચાર્યદેવે સ્પષ્ટપણે વસ્તુસ્વરૂપ સમજાવ્યું છે. દરેક આત્મા સ્વતંત્ર જુદેજુદો, પોતપોતાના
અનંતધર્મોવાળો છે. એકેક આત્મામાં પોતાના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવથી અસ્તિપણું ને પરના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–
ભાવથી નાસ્તિપણું–એવા બંને પ્રકાર એક સાથે છે.
શંકાઃ–એકલું અસ્તિત્વ જ કહો ને? એક અસ્તિત્વમાં વળી દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ ને ભાવ એવા ચાર પ્રકાર
કેમ પાડો છો? ચાર પ્રકારને જાણવા જતાં તો વિકલ્પ થાય છે!
સમાધાનઃ–દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવ એવા પ્રકારો વસ્તુમાં જ છે, વસ્તુના દ્રવ્યને, ક્ષેત્રને, કાળને અને
ભાવને બરાબર સમજે તો જ વસ્તુના અસ્તિત્વને માન્યું કહેવાય. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ ને ભાવ એવા ચાર પ્રકારને
જાણવા તે તો વસ્તુનું યથાર્થ જ્ઞાન છે, તે કાંઈ વિકલ્પનું નથી. ‘આત્મા છે’ એમ માને પણ તેનું ક્ષેત્ર કેટલું છે,
તેની પર્યાયો કેવી છે ને તેનામાં ધર્મો કેવા છે તે ન ઓળખે તો આત્મવસ્તુનું અસ્તિત્વ જ યથાર્થપણે ખ્યાલમાં ન
આવે. અસ્તિત્વ કહેતાં તેમાં દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ ને ભાવ એ ચારે સમાઈ જાય છે. માટે દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવ
જાણવા જોઈએ.
દ્રવ્યઃ–આત્મા અનંતગુણપર્યાયનો પિંડ છે તે દ્રવ્ય છે. બીજા અનંતા આત્મા અને જડ દ્રવ્યોથી તે ભિન્ન છે.
ક્ષેત્રઃ–આત્મા પોતાના અસંખ્યપ્રદેશોવાળો છે તે તેનું સ્વક્ષેત્ર છે. જે ક્ષેત્રમાં આત્મા છે તે જ ક્ષેત્રે બીજા
જીવ તેમ જ પુદ્ગલ વગેરે દ્રવ્યો પણ રહેલાં છે પણ દરેકનું સ્વક્ષેત્ર જુદું છે.
કાળઃ–એકેક સમયની પર્યાય તે આત્માનો સ્વકાળ છે. દરેક પર્યાય પોતાથી અસ્તિરૂપ છે, ને બીજાથી
નાસ્તિરૂપ છે.
ભાવઃ–આત્માની અનંતશક્તિઓ તે આત્માનો સ્વ–ભાવ છે. આમ પોતાના સ્વદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ ને ભાવથી
આત્મા છે ને પરના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવથી નથી; આવો અસ્તિત્વ–નાસ્તિત્વ નામનો આત્માનો ધર્મ છે.
નિગોદથી માંડીને સિદ્ધ સુધીની આત્માની કોઈપણ પર્યાય લ્યો, તે દરેક પર્યાય સ્વથી છે ને પરથી નથી.
નિગોદ પર્યાય હોય તે વખતે તે પર્યાય પોતાથી છે ને પરથી નથી, સિદ્ધપર્યાય પણ પોતાથી છે ને પરથી નથી,
સાધકપર્યાય પણ પોતાથી છે ને પરથી નથી. બસ! સમય સમયની દરેક પર્યાય સ્વતંત્ર છે. જો સ્વતંત્ર પર્યાય ન
માનો તો સ્વકાળથી અસ્તિત્વ જ સિદ્ધ થાય નહિ.
નિગોદની પર્યાય સ્વતંત્ર છે એમ કહ્યું તેનો અર્થ એમ ન સમજવો કે તે પર્યાય પણ પૂરી છે. જેમ
સિદ્ધપર્યાય પરિપૂર્ણ છે તેમ કાંઈ નિગોદની પર્યાય પણ પરિપૂર્ણ નથી. નિગોદની પર્યાય તો અનંતમા ભાગે
હીણી છે, તે પર્યાયમાં જ્ઞાન, દર્શન, વીર્ય વગેરે અનંતમાં ભાગે છે. પણ અહીં તો એમ કહેવું છે કે તે પર્યાય
અત્યંત હીણી હોવા છતાં સ્વકાળથી આખા દ્રવ્યના અસ્તિત્વને તે ટકાવી રાખે છે, એટલે તે એક પર્યાયમાં
આખા દ્રવ્યના અસ્તિત્વને સિદ્ધ કરવાની તાકાત છે. જો તે એક અંશને કાઢી નાંખો તો દ્રવ્ય જ સિદ્ધ થતું
નથી. વર્તમાન વર્તતા સ્વકાળ વગર દ્રવ્યનું અસ્તિત્વ જ કયાંથી નક્કી થશે? ‘અસ્તિત્વ’ કહેતાં તેમાં
સ્વકાળ ભેગો આવી જ જાય છે.
નિગોદ પર્યાય વખતે પણ આત્મા પોતાના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવરૂપ સ્વચતુષ્ટયથી પરિપૂર્ણ અસ્તિત્વવાળો
છે. જો કે પર્યાયનું પરિણમન પૂરું નથી પણ અસ્તિત્વ તો સમયે સમયે પૂરું જ છે. પછીની વિશેષ પર્યાયની અપેક્ષાએ
વર્તમાન પર્યાયમાં અધૂરાપણું કહેવાય, પણ વર્તમાન સમયની અપેક્ષાએ તો તે સમયનું અસ્તિત્વ