ઃ ૮૨ઃ આત્મધર્મઃ ૧૦૦
* રાગ–દ્વેષનું મૂળ પ્રેરક કોણ? *
(રાગ દ્વેષનું મૂળ કારણ મિથ્યાત્વ છે)
કોઊ સિષ્ય કહૈ સ્વામી રાગ દોષ પરિનામ,
તાકૌ મૂલ પ્રેરક કહહુ તુમ કૌન હૈ;
પુગ્ગલ કરમ જોગ કિંધૌં ઈંદ્રિનિકૌ ભોગ,
કિંધૌં ધન કિંધૌં પરિજન કિંધૌં ભૌન હૈ.
ગુરુ કહૈ છહૌં દર્વ અપને અપને રૂપ,
સબનિકો સદા અસહાઈ પરિનૌન હૈં;
કોઊ દરવ કાહૂકૌ ન પ્રેરક કદાચિ તાતૈં,
રાગ દોષ મોહ મૃષા મદિરા અચૌન હૈં. ૬૧.
અર્થઃ–શિષ્ય પ્રશ્ન કરે છે કે હે સ્વામી! રાગ–દ્વેષ પરિણામોનું મુખ્ય કારણ (–મૂળ પ્રેરક) કોણ છે?–
પૌદ્ગલિક કર્મ છે? કે ઈંદ્રિયોનો ભોગ છે? અથવા ધન છે? ઘરના લોક છે? કે ઘર છે? તે આપ કહો.
ત્યાં શ્રી ગુરુ સમાધાન કરે છે કે–છએ દ્રવ્યો પોતપોતાના સ્વરૂપમાં સદા નિજાશ્રિત
પરિણમન કરે છે, કોઈ દ્રવ્ય કોઈ દ્રવ્યની પરિણતિને માટે કદી પણ પ્રેરક થતું નથી; માટે રાગ–
દ્વેષનું મૂળ કારણ મોહ–મિથ્યાત્વરૂપી મદિરાપાન છે.
(ઉપર આપેલા સવૈયા–કાવ્ય પં. બનારસીદાસજીએ સમયસારના કળશ ૨૧૯ ઉપરથી બનાવેલ છે.)
–જુઓ, સમયસાર–નાટક પૃઃ ૩પ૧–૨
***
મૂરખ જીવને શ્રીગુરુનો ઉપદેશ
(અજ્ઞાનીઓના વિચારમાં રાગ–દ્વેષનું કારણ)
કોઉ મૂરખ યોં કહૈં, ‘રાગ–દોષ પરિનામ,
પુગ્ગલકી જોરાવરી, વરતૈ આતમરામ. ૬૨
જ્યોં જ્યોં પુગ્ગલ બલ કરૈ, કરિ કરિ કર્મ જ ભેષ;
રાગદોષકો પરિનમન, ત્યોં ત્યોં હોઈ વિશેષ.’ ૬૩
(અજ્ઞાનીઓને સત્યમાર્ગનો ઉપદેશ)
ઈહિવિધિ જો વિપરીત પખ, ગહૈ સદ્હૈ કોઈ;
સો નર રાગ વિરોધ સૌં, કબહું ભિન્ન ન હોઈ; ૬૪.
સુગુરુ કહૈ જગમેં રહૈ, પુગ્ગલ સંગ સદીવ;
સહજ સુદ્ધ પરિનમનિકો, ઔસર લહૈ ન જીવ. ૬પ.
તાતૈ ચિદભાવનિ વિષૈ, સમરથ ચેતન રાઉ;
રાગ વિરોધ મિથ્યાતમૈં, સમકિતમૈં સિવ ભાઉ. ૬૬
અર્થઃ–કોઈ કોઈ મૂર્ખ એવું કહે છે કે આત્મામાં રાગ–દ્વેષ ભાવ પુદ્ગલની જબરજસ્તીથી થાય છે; વળી
તેઓ કહે છે કે કર્મરૂપ પરિણમનના ઉદયમાં પુદ્ગલ જેમ જેમ જોર કરે છે તેમ તેમ બાહુલ્યતાથી (–વિશેષપણે)
રાગ–દ્વેષ પરિણામ થાય છે.
શ્રી ગુરુ કહે છે કે જે કોઈ આ પ્રકારે ઊંધી હઠ ગ્રહણ કરીને શ્રદ્ધા કરે છે તે કદી પણ રાગ–દ્વેષ–મોહથી
છૂટી શકતો નથી; કેમ કે જગતમાં પુદ્ગલનો સંગ તો સદાય રહે છે તેથી (જો પુદ્ગલ જોરાવરીથી રાગ–દ્વેષ
કરાવતું હોય તો) સહજ શુદ્ધ પરિણમવાનો અવસર જીવ કદી પામે નહીં. માટે ચૈતન્યભાવને ઉપજાવવામાં
ચેતનરાજા જ સમર્થ છે; તે મિથ્યાત્વની દશામાં તો રાગ–દ્વેષ ભાવ ઉપજાવે છે અને સમ્યક્ત્વદશામાં શિવભાવ
અર્થાત્ જ્ઞાન–દર્શન–સુખ વગેરે ઉપજાવે છે.
(અહીં આપેલા પાંચ દોહા પં. બનારસીદાસજીએ સમયસારના કળશ ૨૨૦–૨૨૧ ઉપરથી બનાવેલ છે.)
–જુઓ સમયસાર–નાટક પૃઃ ૩પ૨–૪