વાચ્ય ન થતો હોય તો સર્વજ્ઞના દિવ્યધ્વનિનો ઉપદેશ નકામો જાય! આત્મા સર્વથા વાણીથી અગોચર નથી, જે
જીવ શબ્દ ઉપરથી આત્માને સમજી જાય તેને કથંચિત્ વાણીગોચર કહેવાય છે. ચૈતન્યભગવાન આત્મા તે
પરમબ્રહ્મ છે ને તેની દ્યોતક વાણી તે શબ્દબ્રહ્મ છે. તે શબ્દબ્રહ્મને આત્મા સ્પર્શે છે એટલે કે તે શબ્દબ્રહ્મથી
આત્માનું વર્ણન થાય છે.
ચૈતન્યમૂર્તિ, પરમસુખી છે’–એટલું પણ વચનમાં ન આવી શકે. આત્મા સર્વથા વચનાતીત નથી. આત્મા શબ્દને
જાણે છે, તેના વાચ્યરૂપ પદાર્થને પણ જાણે છે, અને તેનું જે જ્ઞાન થયું તે જ્ઞાનને પણ જાણે છે; એ રીતે શબ્દ,
અર્થ અને જ્ઞાન એ ત્રણેને આત્મા જાણે છે.
શબ્દનું પરિણમન થતાં અસંખ્ય સમય લાગે છે, શબ્દમાં એક સમયમાં કહેવાની તાકાત નથી, ‘આત્મા’ એટલું
કહેતાં અસંખ્ય સમય વીતી જાય છે. વસ્તુમાં અનંતધર્મો એક સાથે છે ને તેને એક સમયમાં જાણવાની જ્ઞાનની
તાકાત છે. દરેક આત્મામાં એવી જ્ઞાનતાકાત ભરેલી છે; તે જ્ઞાનસામર્થ્યનો વિશ્વાસ કરીને સમજવા માંગે તો બધું
સમજાય તેમ છે. જ્ઞાન સામર્થ્યનો અવિશ્વાસ કરીને ‘મને નહિ સમજાય’ એમ માની લ્યે તો તેના જ્ઞાનનો
પુરુષાર્થ કયાંથી ઊછળે?
તેનાથી વાચ્ય થવાનો ધર્મ છે–એમ નથી અને આત્માનો ધર્મ છે માટે વાણી છે–એમ પણ નથી, આત્મા સર્વથા
અવક્તવ્ય નથી. ‘આત્મા અવક્તવ્ય છે’ એમ કહેનારે પણ આત્માના અવક્તવ્ય ધર્મનું તો કથન કર્યું કે નહિ?–
માટે આત્મા વક્તવ્ય સિદ્ધ થઈ ગયો; છતાં આત્માને સર્વથા અવક્તવ્ય કહે તો તે સ્વવચનબાધિત છે.
‘આત્માનો સ્વભાવ અવક્તવ્ય છે’ એમ પોતે કહેતો હોવા છતાં આત્માને સર્વથા અવક્તવ્ય માને તો તે, ‘મારા
મોઢામાં જીભ નથી’ એમ કહેનારની જેમ જૂઠો છે. આત્માનો સ્વભાવ નામનયે વાણીથી વક્તવ્ય છે અને
વાણીમાં તે કહેવાનો ધર્મ છે. કોઈ પણ શબ્દ હોય તે વાચ્ય વગરનો ન હોય. જો પદાર્થમાં વાચ્ય થવાનો સ્વભાવ
ન હોય તો વાણી બતાવે કોને?–વાણીએ કહ્યું શું? ‘સત્ પ્રરૂપણા’ હોય છે એટલે કે જે સત્ હોય તેનું જ
પ્રરૂપણ–કથન હોય. સર્વથા અસત્ હોય તેનું વાચક પણ ન હોય. નામ છે તેનું વાચ્ય પણ છે, નામ સર્વથા
નિરર્થક નથી. ‘ભગવાન’ એવો શબ્દ, ‘ભગવાન’ એવો પદાર્થ અને ‘ભગવાન’ એવું જ્ઞાન–એ ત્રણે સત્ છે;
‘ભગવાન’ એવો શબ્દ ભગવાન પદાર્થને બતાવે છે અને જ્ઞાન તેમ જાણે છે. એ રીતે શબ્દસમય, અર્થ–સમય ને
જ્ઞાનસમય એ ત્રણે સત્ છે.
રહેલો નથી. લક્ષ્મીચંદ અને પાનાચંદ એવા નામના બે માણસો બેઠા હોય, ત્યાં ‘લક્ષ્મીચંદ’ એમ કહેતાં
લક્ષ્મીચંદ નામનો માણસ જ આવે છે, ‘લક્ષ્મીચંદ’ કહેતાં પાનાચંદ આવતો નથી, કેમ કે લક્ષ્મીચંદ એવા
નામથી ઓળખાય તેવો ધર્મ લક્ષ્મીચંદમાં છે પણ પાનાચંદમાં નથી. અને પાનાચંદ એવા શબ્દથી પાનાચંદ
ઓળખાય છે, એવો તેનો ધર્મ છે. તેમ ‘આત્મા’ એવો શબ્દ કહેતાં આત્મા ચૈતન્યમૂર્તિ વસ્તુ ખ્યાલમાં આવે
છે, પણ કાંઈ ‘આત્મા’ શબ્દ કહેતાં લાકડાનો કટકો ખ્યાલમાં નથી આવતો.–એ રીતે નામનયથી આત્મદ્રવ્ય
શબ્દબ્રહ્મને સ્પર્શનારું છે.