સ્વરૂપ છે. આત્માની અનંત શક્તિઓમાં આવી સુખશક્તિ પણ ભેગી જ છે.
ઉત્તરઃ– જો સ્વભાવશક્તિનો વિશ્વાસ કરીને તેની સન્મુખ થાય તો આનંદનો અનુભવ થયા વિના રહે
જીવના અનુભવમાં આવતું નથી. જ્યાં સુખ ભર્યું છે ત્યાં શોધે તો મળેને? જડમાં તો ક્યાંય એવી સુખશક્તિ
નથી કે તે આત્માને સુખ આપે; જડના લક્ષે જે કૃત્રિમ શુભઅશુભ આકુળતારૂપે ભાવો થાય છે તેમાં પણ સુખ
નથી; સુખશક્તિ તો આત્મામાં છે. આત્મા ત્રિકાળ સુખનો સમુદ્ર છે, તેને સુખ માટે કોઈ બાહ્ય પદાર્થની પૈસા
વગેરેની–જરૂર પડે તેવું નથી. જે આવી સુખશક્તિવાળા આત્માને સમજે તેને પરમાંથી સુખબુદ્ધિ ઊડી જાય, ને
તેનું જ્ઞાન સ્વભાવ તરફ વળી જાય; તે જ્ઞાનપરિણમનમાં સુખશક્તિ પણ ભેગી જ ઊછળે છે. એકેક શક્તિઓ
જુદી નથી, જ્યાં એક શક્તિ છે ત્યાં જ અનંતશક્તિનો પિંડ છે, એટલે એક શક્તિને જોતાં આખો ચૈતન્યપિંડ
લક્ષમાં આવે છે. જ્યાં જ્ઞાન પરિણમે ત્યાં જ આનંદ વગેરે અનંતી શક્તિઓ ભેગી જ પરિણમે છે–આવું
અનેકાંતસ્વરૂપ છે. કોઈ કહે કે અમને જ્ઞાન થયું છે પણ સુખ ક્યાંય દેખાતું નથી,–તો તેણે જ્ઞાન અને સુખને
સર્વથા જુદા માન્યા છે એટલે તેણે અનેકાન્તસ્વરૂપી આત્માને જાણ્યો નથી. અનંત ધર્મોનો એક પિંડ આત્મા છે
તેની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરતાં સમ્યગ્જ્ઞાન પરિણમ્યું તેની સાથે જ સુખ પણ પરિણમે છે; આત્માનું સમ્યગ્જ્ઞાન થતાં તેની
સાથે જ સિદ્ધ જેવા આનંદનો અંશ અનુભવમાં આવે છે. એ પ્રમાણે અનંતી શક્તિઓ એક સાથે નિર્મળપણે
પરિણમી રહી છે.–કોને?–કે જેને આત્મા ઉપર દ્રષ્ટિ છે તેને. અજ્ઞાની તો યથાર્થ આત્માને માનતો જ નથી તેથી
તેને શક્તિઓનું નિર્મળ પરિણમન થતું નથી.
સદાય આકુળ જ રહ્યા કરે છે. હું કોઈ પરનો કર્તા નથી, હું તો જ્ઞાતા છું–એમ જ્ઞાતાપણે રહેવામાં અનાકુળ શાંતિ
છે તે જ સુખ છે. મારું સુખ પરમાં છે એવી જેની બુદ્ધિ છે તે, કરોડો રૂપિયા હોય ને મેવા–જાંબુ ખાતો હોય તથા
સોનાના હિંડોળે હીંચતો હોય તોપણ, આકુળતાથી દુઃખી જ છે. આનંદધામ એવા સ્વતત્ત્વનો મહિમા છોડીને
પરનો મહિમા કર્યો તે જ દુઃખ છે. બહારમાં પ્રતિકૂળતા હોવી તે કાંઈ દુઃખનું લક્ષણ નથી. દુઃખ એટલે આકુળતા;
આકુળતા કહો કે મોહ કહો. જેટલો મોહ તેટલું દુઃખ છે. આ દુઃખ આત્માની ક્ષણિક પર્યાયમાં થાય છે, પણ
આત્માના સ્વભાવમાં દુઃખ નથી. આત્માના સ્વભાવમાં તો એકલું સુખ જ ભર્યું છે. જેને આકુળતા જોઈતી હોય–
દુઃખ જોઈતું હોય તેને ચૈતન્યસ્વભાવમાંથી તે નહિ મળે; અને જેને નિરાકુળ સુખ જોઈતું હોય તેને
ચૈતન્યસ્વભાવ સિવાય બીજે ક્યાંયથી તે નહિ મળે.