: ફાગણ : ૨૦૧૧ : આત્મધર્મ–૧૩૭ : ૧૩૧ :
‘નય’ના સ્વરૂપ સંબંધી સ્પષ્ટતા
* નય તે જડ નથી પણ શ્રુતજ્ઞાનો અંશ છે *
લેખાંક પહેલો
* * * * * *
હમણાં હમણાં જૈનપત્રોના કેટલાક લેખોમાં “નય”ના સ્વરૂપસંબંધી ઘણી વિપરીત પ્રરૂપણા ચાલી રહી
છે; તેથી “નય”ના સ્વરૂપ સંબંધમાં અહીં કેટલીક સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી છે, અને તે સંબંધી શાસ્ત્રાધારો
આપવામાં આવ્યા છે. [પૂ. ગુરુદેવની પ્રેરણાથી આ લેખ તૈયાર થયો છે.]
આ લેખની ભૂમિકા
(૧) “નય તે જડ નથી પણ શ્રુતજ્ઞાનનો અંશ છે” એ આ લેખનો મુખ્ય વિષય છે. ભગવાન શ્રી
કુંદકુંદાદિ આચાર્યભગવંતોએ સમયસારાદિ તથા ષટ્ખંડાગમાદિ શાસ્ત્રોમાં સ્પષ્ટપણે એ સિદ્ધાંતનું પ્રતિપાદન કર્યું
છે કે “નિશ્ચયનયના આશ્રયે જ મુક્તિ થાય છે, ને વ્યવહારનયના અવલંબનથી મોક્ષ થતો નથી,” અને એ
રહસ્યને આજે પૂ. ગુરુદેવ સુપ્રસિદ્ધ કરીને સમજાવી રહ્યા છે. કેટલાક જીવોને આ વાત ઈષ્ટ નથી લાગતી તેથી,
‘નિશ્ચયનયના આશ્રયે મુક્તિ થાય’ એ વાતનો વિરોધ કરવા માટે તેઓ એમ કહે છે કે ‘નિશ્ચયનય તે જ્ઞાન
નથી પણ જડ છે. ’ જ્ઞાનના અંશને જડ કહેનારું તેમનું આ કથન આગમોથી એકદમ વિપરીત છે. વાસ્તવિકપણે
‘નય’ તે જડ નથી પણ શ્રુતજ્ઞાનનો અંશ છે એવું દર્શાવનારા કેટલાક મુખ્ય શાસ્ત્ર આધારો અહીં આપવામાં
આવ્યા છે.
(૨) કોઈ એમ કહે કે “નય શબ્દાત્મક જ છે, અને નયને જ્ઞાન કહેવું તે ઉપચાર છે” તો તે વાત સત્ય
નથી પરંતુ વિપરીત છે; કેમકે ‘નય’ તે વાસ્તવિકપણે જ્ઞાન જ છે અને શબ્દને નય કહેવો તે ઉપચારથી છે;
નયને જ્ઞાનાત્મક કહેવો તે ઉપચાર નથી પણ નયને શબ્દાત્મક કહેવો તે ઉપચાર છે. આ સબંધમાં પણ
કેટલાક મુખ્ય શાસ્ત્રાધારો અહીં આપવામાં આવ્યા છે.
(૩) શાસ્ત્રમાં ઘણીવાર નય અને નયના વિષયનું અભેદપણે કથન કરવામાં આવે છે,– અને તેવા
પ્રસંગમાં નયના વિષયભૂત પદાર્થને પણ નય કહેવામાં આવે છે. તે સંબંધી પણ કેટલાક શાસ્ત્રાધારો આપવામાં
આવ્યા છે.
(૪) શાસ્ત્રમાં અનેક સ્થળોએ નયને તેના વિષયભૂત પદાર્થનો “ગ્રાહક” કહેવામાં આવે છે, ત્યાં
“ગ્રાહક”નો અર્થ “જાણનાર” થાય છે. જેમ “પ્રમાણ” પોતાના વિષયનું ગ્રાહક એટલે કે જાણનાર છે તેમ
‘નય’ પણ પોતાના વિષયનો ગ્રાહક એટલે કે જાણનાર છે. તેમાં તફાવત માત્ર એટલો છે કે પ્રમાણ પોતાના
વિષયભૂત પદાર્થનું સર્વદેશ–ગ્રાહક છે, જ્યારે નય તેના એકદેશને ગ્રાહક છે. એ રીતે પદાર્થને અને નયને
વિષય–વિષયીપણું છે. જ્યાં નયને ‘ગ્રાહક’ કહ્યો હોય ત્યાં ગ્રાહક એટલે જાણનાર એવો અર્થ થાય છે. આ
બાબતમાં પણ કેટલાક મુખ્ય શાસ્ત્રાધારો આપવામાં આવ્યા છે.