: ૨૪૦: આત્મધર્મ: ૨૪૮૧
“આત્મા કોણ છે ને કઈ રીતે પમાય?”
[લેખાંક ૨૦]
શ્રી પ્રવચનસારના પરિશિષ્ટમાં આચાર્યદેવે ૪૭ નયોથી આત્મદ્રવ્યનું
વર્ણન કર્યું છે તેના ઉપર પૂ. ગુરુદેવના વિશિષ્ટ – અપર્વ પ્રવચનોનો સાર
(અંક ૧૪૧ થી ચાલુ)
જિજ્ઞાસુ શિષ્ય પૂછે છે કે હે પ્રભો! અનાદિથી નહિ
જાણેલા એવા આત્માનું સ્વરૂપ જાણીને હું તેની પ્રાપ્તિ કરું, અને
હવે મારા સંસાર–પરિભ્રમણનો અંત આવીને મારી મુક્તિ થાય
એવું સ્વરૂપ મને સમજાવો.
આ રીતે જે આત્માનો જ અર્થી થઈને સમજવા માંગે છે
એવા શિષ્યને આચાર્ય ભગવાન આત્માનું સ્વરૂપ અને તેની
પ્રાપ્તિનો ઉપાય બતાવે છે; તેનું આ વર્ણન ચાલે છે.
[૩૮] કર્તૃનયે આત્માનું વર્ણન
‘આત્મદ્રવ્ય કર્તૃનયે, રંગરેજની માફક રાગાદિ પરિણામનું કરનાર છે. જેમ રંગારો રંગકામનો કરનાર છે
તેમ કર્તાનયે આત્મા રાગાદિપરિણામનો કર્તા છે
‘હું અનંતગુણનો પિંડ શુદ્ધ ચિદાનંદ સ્વભાવ છું, મારા શુદ્ધ ચૈતન્યદ્રવ્યમાં રાગનો અંશ પણ નથી એટલે
રાગનું કર્તાપણું મારા સ્વરૂપમાં નથી’–આવી અંર્તસ્વભાવની દ્રષ્ટિપૂર્વક, પર્યાયમાં જે અલ્પરાગ થાય છે તેને
સાધકજીવ પોતાનું પરિણમન જાણે છે, તેને કર્તૃનય હોય છે, રાગરહિત ચિદાનંદસ્વભાવની દ્રષ્ટિ છોડીને એકલા
રાગના જ કર્તાપણામાં રોકાય તેને આ કર્તૃનય હોતો નથી. પરનો કર્તા થાય એવો તો કોઈ ધર્મ આત્મામાં
ત્રણકાળમાં નથી, તેમ જ પરવસ્તુ જીવને રાગાદિપણે પરિણમાવે–એવો ધર્મ પણ આત્મામાં કે પરચીજમાં નથી.
અહીં તો એ વાત છે કે જીવની પર્યાયમાં જે રાગ થાય છે તેનો કર્તા કોણ? તે જીવદ્રવ્યનું પરિણમન છે
માટે જીવ તેનો કર્તા છે એમ કર્તૃનયે જાણવું જોઈએ. કર્મના ઉદયથી જીવને વિકાર થાય–એમ શાસ્ત્રમાં નિમિત્તથી
કથન ભલે હોય,–પણ ત્યાં વિકાર થવાનો ધર્મ કોનામાં છે?–વિકારપણે કોણ પરિણમે છે? આત્મા પોતે પર્યાયમાં
વિકારપણે પરિણમે છે તેથી આત્માનો જ તે ધર્મ છે, તેનો કર્તા આત્મા છે, પણ કર્મ તેનો કર્તા નથી. આ
સાધકના નયની વાત છે. સિદ્ધભગવાનને રાગ પણ નથી ને નય પણ નથી. જેને હજી પર્યાયમાં રાગ થાય છે
એવો સાધકજીવ કર્તૃનયથી એમ જાણે છે કે આ રાગ થાય છે તેનો હું કર્તા છું, બીજું કોઈ તેનું કર્તા કે કરાવનાર
નથી; તેમ જ મારા ત્રિકાળી ચૈતન્યસ્વભાવમાં આ રાગનું કર્તાપણું નથી.–આમ જાણવું તે અનેકાન્ત છે.
સમયસારના પરિશિષ્ટમાં જે ૪૭ શક્તિઓનું વર્ણન કર્યું છે તે તો ત્રિકાળી સ્વભાવરૂપ ધર્મો છે; ત્યાં પણ
૪૨ મી શક્તિમાં ‘કર્તૃત્વશક્તિ’નું વર્ણન કર્યું છે, તે કર્તૃત્વશક્તિ તો બધા જીવોમાં છે, સિદ્ધમાંય તે કર્તૃત્વ છે.
અને અહીં કર્તૃનયથી જે કર્તાપણાનું વર્ણન કર્યું છે તેમાં તો રાગના કર્તાપણાની વાત છે, તે ત્રિકાળીસ્વભાવરૂપ
ધર્મ નથી પણ એક ક્ષણ પૂરતી પર્યાયનો ધર્મ