ઉપયોગ એટલે ચૈતન્યને અનુસરીને થનારા પરિણામ. તેના કુલ ચૌદ પ્રકાર–
૧ કારણસ્વભાવજ્ઞાનઉપયોગ (ત્રિકાળ)
૨ કાર્યસ્વભાવજ્ઞાનઉપયોગ (કેવળજ્ઞાન)
૪ જ્ઞાનઉપયોગ (સમ્યક્મતિજ્ઞાન વગેરે)
૩ અજ્ઞાનઉપયોગ (કુમતિજ્ઞાન વગેરે)
–આ પ્રમાણે જ્ઞાન ઉપયોગના નવ પ્રકારો છે,
તેમાંથી પહેલા બે સ્વભાવજ્ઞાન છે, ને બાકીના સાત વિભાવજ્ઞાન છે. તથા
૧ કારણસ્વભાવદર્શનઉપયોગ
૧ કાર્યસ્વભાવદર્શનઉપયોગ
૩ વિભાવદર્શનઉપયોગ
–આ પ્રમાણે દર્શન–ઉપયોગના પાંચ પ્રકાર છે. આ રીતે ઉપયોગના કુલ ચૌદ પ્રકાર છે. આ બધાય
ધુ્રવચૈતન્યસ્વભાવને અનુસરીને વર્તતા ઉપયોગ પરિણામ છે, તે બંને ત્રિકાળ એકરૂપ નિરુપાધિ છે, તેમનું પરિણમન
સદા સદ્રશરૂપ છે. આ સિવાયના બાર પ્રકારના ઉપયોગ છે તે બધાય ઉત્પાદ–વ્યયરૂપ છે. કર્મના ક્ષયોપશમ–ક્ષય
વગેરેની અપેક્ષાવાળા છે. ઉપયોગના ચૌદ પ્રકાર કહ્યા તે બધાય, આત્માના ચૈતન્યને અનુસરીને વર્તનારા છે.
કેવળજ્ઞાનઉપયોગ પણ આત્માના ચૈતન્ય સ્વભાવને જ અનુસરીને થાય છે, પૂર્વના ચારજ્ઞાનને અનુસરીને કેવળજ્ઞાન
નથી થતું. એ જ રીતે મતિજ્ઞાનનો ઉપયોગ પણ કોઈ પરને–ઈન્દ્રિયોને કે રાગને અવલંબીને નથી થતો પણ
આત્માના ચૈતન્યને અનુસરીને જ થાય છે.
જીવ ધર્મી છે ને આ ઉપયોગ તેનો ધર્મ છે. અહીં ‘ધર્મ’ એટલે સ્વભાવ; અત્યારે ‘ધર્મ’ એટલે સમ્યગ્દર્શન–
જીવનો ધર્મ છે ને જીવ ધર્મી છે–એમ સમજવું. જેમ દીપક પોતાના પ્રકાશ–ધર્મને ધારી રાખે છે તેમ આત્મા પોતાના
ઉપયોગ–ધર્મને ધારી રાખે છે. આત્મા ઉપયોગ વિનાનો હોય નહિ. ઉપયોગના જે ચૌદ પ્રકારો કહ્યા તે બધા પ્રકારો
એક સાથે એક જીવને ન હોય. તેમાંથી જે કારણસ્વભાવજ્ઞાન ઉપયોગ અને કારણસ્વભાવદર્શનઉપયોગ છે તે તો
બધા જીવોને સદાય છે. બાકીના બાર પ્રકારમાંથી કાર્યસ્વભાવજ્ઞાનઉપયોગ અને કાર્યસ્વભાવદર્શનઉપયોગ તો
કેવળજ્ઞાની ભગવંતોને જ હોય છે; અને બાકીના દસ પ્રકાર છદ્મસ્થોને જ હોય છે.
ઓળખવા જોઈએ.
* ચૈતન્યને અનુસરીને થતા પરિણામ તે ઉપયોગ છે.
* તે ઉપયોગના બે પ્રકાર છે–જ્ઞાન અને દર્શન.
* તેમાંથી જ્ઞાનઉપયોગના બે પ્રકાર છે–સ્વભાવ અને વિભાવ.
* સ્વભાવજ્ઞાન બે પ્રકારનું છે– કારણ અને કાર્ય.
આ કારણસ્વભાવજ્ઞાનઉપયોગ તે જ્ઞાનના સહજપરિણામ છે. અહીં જ્ઞાનના ઉપયોગનું વર્ણન છે, અને
કાર્યપરમાત્મા છે, તેમને કેવળજ્ઞાનરૂપી કાર્ય કયાંથી પ્રગટયું? કે કારણરૂપ ધુ્રવજ્ઞાનસ્વભાવમાંથી. આ રીતે અરિહંત
પરમાત્માના શુદ્ધ કારણ–કાર્યને ઓળખે તો, પોતામાં પણ શુદ્ધ કારણના અવલંબને શુદ્ધકાર્ય (સમ્યગ્દર્શનાદિ) થયા
વિના રહે નહીં; કેમકે ભગવાન જેવું જ ‘કારણ’ પોતામાં છે. અહો! કારણ–કાર્યને સાથે ને સાથે જ રાખીને
મુનિવરોએ અદ્ભુત અમૃત રેડયાં છે. આવા વીતરાગી મુનિરાજ ઉપર કોઈ પ્રકારનું દોષારોપણ કરવું એ તો મહાન
અપાત્રતા છે.
પ્રથમ ભાદરવોઃ ૨૪૮૧