એક ધર્મનું જ્ઞાન થાય છે, પણ આખા આત્માના લક્ષ વગર એક જ ધર્મ ઉપર વજન આપવા જાય તો ત્યાં મિથ્યાનય
થઈ જાય છે.
આત્મા સાથે અભેદપણું ધરાવે છે,–એ રીતે જ્ઞાનને આત્મા સાથે અભેદ કરીને આત્માનું સ્વસંવેદન કરતાં આત્મા
યથાર્થપણે જણાય છે. અને એ રીતે આત્માને જાણ્યા પછી તેના ધર્મોનું સાચું જ્ઞાન થાય છે. આખી ચીજના જ્ઞાન
વગર ‘આ અંશ આનો છે’ એવું જ્ઞાન થાય નહિ. અંશ કોનો?–કટકો કોનો? કે આખી વસ્તુનો. તેમ આ ધર્મ
કોનો? કે આખા આત્માનો; આ રીતે પ્રમાણથી આત્માને જાણ્યા વગર નય હોય નહિ ધર્મીના જ્ઞાન વગર તેના
ધર્મની સાચી ઓળખાણ થાય નહિ. ધર્મની ઓળખાણ વગર ‘આ ધર્મ કોનો છે?’ તેની ખબર પડે નહિ એટલે ત્યાં
એકાંત મિથ્યાનય હોય છે. ધર્મીના લક્ષપૂર્વક (એટલે કે વસ્તુની દ્રષ્ટિપૂર્વક) તેના કોઈ એક ધર્મને પ્રધાન કરીને જાણે
તો તે સમ્યક્ નય છે.
કરીને જુએ તે વખતે પ્રમાણરૂપ વસ્તુનું જ્ઞાન પણ ગૌણપણે રહેલું છે. એક ધર્મ એકલો રહેતો નથી પણ બીજા
અનંતધર્મોની સાથે રહેલો છે, તેનું ભાન થયા વિના એક ધર્મનું જ્ઞાન સાચું થતું નથી.
જો તે ગૌણપણે ન હોય તો ‘અનુષ્ઠાનની પ્રધાનતા’ એમ કહેવાય નહિ. એક ને પ્રધાન કહેતાં બીજું ગૌણપણે રહેલું
જ છે,–આવીનયના વર્ણનની શૈલી છે. માટે વસ્તુના જ્ઞાન વગર એક જ ધર્મને લક્ષમાં લઈને વિકાસ કરવા માગે તો
ત્યાં મિથ્યાનય છે, તેને ધર્મનો વિકાસ થતો નથી. શુદ્ધચૈતન્યવસ્તુ આત્મા અનંત ધર્મનો પિંડ છે, તે વસ્તુનો આશ્રય
કરતાં બધા ધર્મો નિર્મળપણે વિકસી જાય છે.
ગયા; તેમ જ એક આત્માના બધા ધર્મો ન રહ્યા, પણ ધર્મદીઠ આત્મા ભિન્ન ભિન્ન થઈ ગયા.–પણ એવી વસ્તુસ્થિતિ
નથી. જગતના જીવોમાં જેમ ‘ભવ્યસ્વભાવ’ અને ‘અભવ્ય સ્વભાવ’ એમ બે પ્રકારના ભિન્નભિન્ન સ્વભાવવાળા
જીવો છે, તેમ કાંઈ અમુક જીવ શુભક્રિયાની પ્રધાનતાથી મુક્તિ પામે એવા સ્વભાવવાળો, ને અમુકજીવ જ્ઞાનની
પ્રધાનતાથી મુક્તિ પામે એવા સ્વભાવવાળો–એવા ભિન્નભિન્ન સ્વભાવવાળા જીવો નથી. અનુષ્ઠાનની પ્રધાનતાથી
સિદ્ધિ થાય છે–એમ ક્રિયાનયે જે આત્માને લક્ષમાં લીધો, તે જ આત્માને જ્ઞાનનયથી જુઓ તો જ્ઞાનની પ્રધાનતાથી
સિદ્ધિ થાય એવો તેનો ધર્મ છે. આ રીતે ક્રિયાનય તેમ જ જ્ઞાનનય એ બંને નયોના વિષયરૂપ બંને ધર્મો એક સાથે
એક આત્મામાં રહેલા છે. જુદા જુદા નયો જુદા જુદા ધર્મોદ્વારા એક શુદ્ધચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મદ્રવ્યને જ જુએ છે.
પ્રમાણપૂર્વક સ્વાનુભવથી આત્મદ્રવ્યને પ્રમેય થાય છે, ને તેના અનંતધર્મોને જાણનારા અનંત નયો છે. એકેક ધર્મના
ક્રમથી અનંતધર્મોને જાણવા જાય તો અનંતકાળ લાગે એટલે કે એકલા ભેદના લક્ષથી વસ્તુસ્વરૂપ કદી જાણી શકાય
નહિ. પણ ધર્મ અને ધર્મીના અભેદરૂપ વસ્તુનો અનુભવ કરતાં પ્રમાણજ્ઞાન ખીલી જાય છે ને અનંતાધર્મો પ્રતીતમાં
આવી જાય છે. પછી સાધકદશામાં પોતાનું વિશેષ પ્રયોજન સાધવા માટે સાધક જીવ નયદ્વારા ધર્મોને મુખ્ય ગૌણ
કરીને વસ્તુને સાધે છે. એક ધર્મને મુખ્ય કરીને જાણતાં