બંધનું ફળ છે. પૂર્વે પુણ્ય–પાપથી જે શુભ–અશુભ કર્મો બંધાયા તેના ફળમાં બાહ્યમાં અનુકૂળ–પ્રતિકૂળ સંયોગ મળે
છે, તે સંયોગ તો આત્માથી ભિન્ન છે. છતાં તેને સુખદુઃખનું કારણ માનવું તે ભ્રાંતિ છે. તે ભ્રાંતિને લીધે અજ્ઞાની જીવ
પોતાની આત્મશાંતિને ખોઈ બેઠો છે, ને બાહ્ય વિષયોની પ્રીતિથી દુઃખી થઈ રહ્યો છે. અતીન્દ્રિય ચૈતન્ય વિષયને
ચૂકીને બાહ્ય ઈન્દ્રિય વિષયોમાં મૂર્છાઈ ગયો છે તેથી બહિરાત્મા નિરંતર દુઃખી છે. મારા પરમાનંદની શક્તિ મારા
આત્મામાં જ ભરી છે, ઈન્દ્રિયના બાહ્ય વિષયોમાં મારું સુખ નથી–એવી અંર્તપ્રતીતિ કરીને ધર્માત્મા અંતર્મુખ થઈને
આત્માના અતીન્દ્રિય સુખનો સ્વાદ લ્યે છે. જેમ લીડીંપીપરના દાણે દાણે ચોસઠ પહોરી તીખાસની તાકાત ભરી છે
તેમ પ્રત્યેક આત્માનો સ્વભાવ પરિપૂર્ણ જ્ઞાન–આનંદથી ભરેલ છે. પણ તેનો વિશ્વાસ કરીને તેમાં અંતર્મુખ થઈને
એકાગ્ર થાય તો તે જ્ઞાન–આનંદનો સ્વાદ અનુભવમાં આવે. આત્માથી બાહ્ય વિષયોમાં ક્યાંય આત્માનો આનંદ
નથી. ધર્મી પોતાના આત્મા સિવાય બહારમાં ક્યાંય સ્વપ્નેય આનંદ માનતા નથી. આવા અંતરાત્મા પોતાના
આંર્તસ્વરૂપમાં એકાગ્ર થઈને પરિપૂર્ણ જ્ઞાનઆનંદ પ્રગટ કરીને પોતે જ પરમાત્મા થાય છે. સર્વજ્ઞ હોવા છતાં
જ્યાંંસુધી શરીરાદિ સહિત છે ત્યાંસુધી તે અરહંત સકલપરમાત્મા છે, અને પછી શરીરરહિત થઈ ગયા તે સિદ્ધ
નિકલપરમાત્મા છે.
નથી. સમ્યદ્રષ્ટિ મોક્ષમાર્ગના સમ્યક્ચારિત્રનું યથાર્થ ભાન હોય છે અને તેને જ તે
ચારિત્રની યથાર્થ ભાવના હોય છે. ચારિત્ર તો આત્માનો વીતરાગભાવ છે, તેને અજ્ઞાની
ઓળખતો નથી અને દેહની ક્રિયાને કે શુભરાગને ચારિત્ર માનીને તેની જ ભાવના કરે છે,
તેથી અજ્ઞાનીને તો ચારિત્રના નામે પણ મિથ્યાત્વ પોષાય છે. અવિરત સમ્યગ્દ્રષ્ટિને ભલે
મુનિદશા વગેરેનું વિશેષ ચારિત્ર ન હોય છતાં અંતરમાં તેને તે ચારિત્રનું ભાન અને
ભાવના તો હોય છે; અપ્રત્યાખ્યાનનો રાગ હોવા છતાં તેની ભાવના હોતી નથી. પણ જેને
હજી સમ્યગ્દર્શન જ નથી તેને તો ચારિત્રદશાનું યથાર્થ ભાન કે ભાવના પણ હોતાં નથી,
તો પછી સમ્યક્ચારિત્ર તો તેને ક્યાંથી હોય? ચારિત્ર તે ધર્મ છે, પણ તેનું મૂળ તો
સમ્યગ્દર્શન છે. સમ્યગ્દર્શન વગર ચારિત્ર કે તેની ભાવના હોતી નથી. છહ ઢાળમાં પણ
કહ્યું છે કે–