કેવળજ્ઞાન નથી થતું. પહેલા સમયે કેવળજ્ઞાનનો અભાવ છે તો બીજા સમયે કેવળજ્ઞાનનો ભાવ ક્યાંથી થશે?
–દ્રવ્યમાંથી જ તે અભાવનો ભાવ થશે, અભાવનો ભાવ કરવાની તાકાત દ્રવ્યના સ્વભાવમાં છે; તેથી તે
સ્વભાવસન્મુખ જોવાથી જ, પહેલાં અવિદ્યમાન એવી નિર્મળ પર્યાય પ્રગટી જાય છે. જે જીવ દ્રવ્યસન્મુખ દ્રષ્ટિ
નથી કરતો તેને પણ સમયે સમયે ‘અભાવનો ભાવ’ તો થયા જ કરે છે, પરંતુ અભાવ–ભાવ તેને વિકારરૂપે
જ થયા કરે છે. સાધકને તો સ્વભાવના અવલંબને નિર્મળપણે અભાવ–ભાવ થયા કરે છે, સમયે સમયે વિશેષ–
વિશેષ નિર્મળ પર્યાય થયા કરે છે. સિદ્ધ ભગવાનને જો કે હવે પર્યાયની નિર્મળતા વધવાનું બાકી નથી રહ્યું,
છતાં તેમણે પણ શુદ્ધપર્યાયના ભાવ–અભાવ તેમજ અભાવ–ભાવ થયા જ કરે છે; સિદ્ધને એકને એક પર્યાય
નથી રહેતી, પરંતુ પહેલા સમયની શુદ્ધ પર્યાયનો બીજા સમયે અભાવ (ભાવ–અભાવ), અને પહેલા સમયે
અવિદ્યમાન એવી શુદ્ધ પર્યાયનો બીજા સમયે ઉત્પાદ (અભાવ–ભાવ) એ પ્રમાણે પર્યાયમાં ભાવ–અભાવ અને
અભાવ–ભાવ તેમને પણ થયા જ કરે છે.
તેનો અભાવ થઈને બીજી નવી નિર્મળ પર્યાય પ્રગટે છે. એ રીતે નિર્મળ પર્યાયમાં પણ સમયે સમયે જુદો જુદો
અનુભવ છે. જે પર્યાય ઉત્પન્ન થઈ તેનો બીજે સમયે વિનાશ, અને જે પર્યાય અવિદ્યમાન હતી તેનો ઉત્પાદ એ
રીતે પર્યાયનું પરિવર્તન સદાય થયા જ કરે છે. સાધકનું જ્ઞાન એક એક સમયની પર્યાયને જુદી પાડીને પકડી ન
શકે, પણ વસ્તુસ્વભાવ આવો છે–એમ તેની પ્રતીતમાં આવી જાય છેઃ અને એ પ્રતીતના જોરે તેની પર્યાયોનું
પરિણમન સ્વભાવને અવલંબીને નિર્મળ–નિર્મળપણે થયા કરે છે.
સરસ સિદ્ધાંત છે. પર્યાય પોતાના કાળ સિવાય બીજા કાળે અસત્ છે, એટલે કોઈ પણ પર્યાય પોતાના સમયને છોડીને
પહેલાં કે પછીના આઘાપાછા સમયમાં થતી નથી, એ રીતે દરેક દ્રવ્યની પર્યાયોનો ક્રમાનુપાતી સ્વકાળે ઉત્પાદ થાય છે.
શરીર હાલે–ચાલે–બોલે કે ન હાલે, ન ચાલે, ન બોલે, તે બધામાં પરમાણુઓનો સ્વકાળે ઉત્પાદ છે, જીવની હાજરી કે
ગેરહાજરીને કારણે તેમાં કાંઈ થતું નથી.
ભાવ–એવા પરિણમનની અત્રૂટધારા દરેક વસ્તુમાં ચાલી રહી છે. જેઓ વસ્તુના આવા પરિણમનને જ નથી માનતા
તેઓ તો ગૃહીતમિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, તેઓને તો મિથ્યાત્વના અભાવરૂપ ને સમ્યક્ત્વના ભાવરૂપ પરિણમન થતું નથી. દ્રવ્ય–
ગુણ તો ત્રિકાળ ભાવરૂપ રહે છે, ને પર્યાય તો એક સમયના જ ભાવરૂપ છે, બીજે સમયે તેનો અભાવ થઈને બીજો
નવો ભાવ પ્રગટે છે. ત્યાં ત્રિકાળી ભાવના આશ્રયે સાધકને પર્યાયમાં નિર્મળતાનો ભાવ વધતો જાય છે ને મલિનતાનો
અભાવ થતો જાય છે. આવા પરિણમન વગર અજ્ઞાનદશા ટળીને સાધકદશા, કે સાધકદશા ટળીને સિદ્ધદશા થઈ શકે
નહીં.
આત્મસ્વભાવને જાણે તો અનંતશક્તિવાળો ચૈતન્યમૂર્તિ આત્મા પ્રતીતમાં આવી જાય છે.