ઃ ૨૦ઃ આત્મધર્મઃ ૧૭૩
જાય છે..દેહથી ભિન્ન જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્માને જાણે તો તેઓનો ઊગારો થાય. જેમ પિતાબેઠા હોય ને સામે તેનો પુત્ર
ખટારા નીચે કચડાઈને મરી જતો હોય તો પિતાને કરુણા આવે છે (–સંયોગના કારણે નહિ પણ પોતાને પુત્ર ઉપર
મમતા છે તે કારણે), તેમ મુનિવરો અને આચાર્ય ભગવંતો મુમુક્ષુ જીવોના ધર્મપિતા છે, આ બહિરાત્મા
જીવોને અજ્ઞાનથી ભાવમરણમાં મરતા દેખીને તેઓને કરુણા આવે છે કે અરેરે! ચૈતન્યને ચૂકીને
મોહથી જગત મૂર્છાઈ ગયું છે! તેને પોતાના આત્માની સુધબુધ રહી નથી. અરે! ચૈતન્ય ભગવાનને
આ શું થયું કે જડ કલેવરમાં મૂર્છાઈ ગયો? અરે જીવો! અંતરમાં પ્રવેશ કરીએ જુઓ..તમે તો
ચિદાનંદસ્વરૂપ અમર છો, આ દેહ તો જડ વિનાશક છે. બહિરાત્મબુદ્ધિને લીધે બહિરાત્મા અનંત
દુઃખ ભોગવે છે, અહીં हा! हतं जगत् એમ કહીને તેમના ઉપર કરુણા કરીને સંતો તે બહિરાત્મબુદ્ધિ
છોડાવવા માંગે છે. ।। ૧૪।।
* * *
એ રીતે બહિરાત્માનું સ્વરૂપ વર્ણવીને હવે કહે છે કે આ દેહમાં આત્મબુદ્ધિ તે જ સંસારના દુઃખનું મૂળ છે, માટે
હે જીવ! તે બહિરાત્મપણું છોડ, ને અંર્તઆત્મામાં પ્રવેશ કરીને અંતરાત્મા થા–
मूलं संसारदुःखस्य देह एवात्मधीस्ततः।
त्यकत्वैनां प्रविशेदन्तर्बहिरव्यापृतेन्द्रियः।।१५।।
આ જડ શરીરમાં આત્મબુદ્ધિ કરવી તે ઘોર સંસારદુઃખનું મૂળકારણ છે, માટે હે જીવ! દેહમાં
આત્માપણાની મિથ્યા કલ્પના છોડીને, બાહ્ય વિષયો તરફની પ્રવૃત્તિ રોક, ને અંતરના ચૈતન્યસ્વરૂપમાં પ્રવેશ
કર–એવો ઉપદેશ છે.
જીવને ભ્રાંતિરૂપી ભૂત એવું વળગ્યું છે કે તે દેહને જ આત્મા માનીને, તેને શણગારે–નવરાવે–ધોવરાવે
તેમાં સુખ માને છે. ધર્માત્માને બહારમાં ક્યાંય આત્મબુદ્ધિ હોતી નથી. સંસારના દુઃખનું મૂળ શું? કે શરીરાદિ
હું–એવી મિથ્યાબુદ્ધિ જ સંસારદુઃખનું મૂળ છે. દેહને આત્મા માને તે પોતાના જ્ઞાનને વિષયોથી પાછું વાળીને
આત્મા તરફ કેમ વાળે? તે તો ઇન્દ્રિયો તરફ જ જ્ઞાનનું વલણ કરે છે ને બહારમાં જ વ્યાપાર કરે છે, તે જ
દુઃખ છે. ઇન્દ્રિયવિષયોથી પાછું વાળીને જ્ઞાનને અંતરમાં એકાગ્ર કરતાં અતીન્દ્રિય આનંદનો સ્વાદ આવે છે.
આનંદનું ભાણું ભર્યું છે તેને છોડીને મૂઢ જીવ બહારના વિષયોમાં આનંદ માને છે. અહીં આચાર્યદેવ તે મૂઢબુદ્ધિ
છોડવાની પ્રેરણા કરે છે કે અરે જીવ! બાહ્ય વિષયોમાં ભટકવું છોડ ને અંર્તઆત્મામાં પ્રવેશ કર. બહારમાં
શરીરાદિથી તારું જીવન નથી, શરીરમાં મૂર્છાથી તો તારું ભાવમરણ થાય છે. તારું જીવન તો તારા
ચિદાનંદસ્વરૂપમાં જ છે, તેમાં તું પ્રવેશ કર.
જેમ રાજા પોતાને ભૂલીને એમ માને છે કે હું ભીખારી છું; તેમ આ ચૈતન્યરાજા પોતાના સ્વરૂપને ભૂલીને, દેહ
તે જ હું છું–એમ માનીને વિષયોનો ભિખારી થઈ રહ્યો છે; તેનું નામ ભાવમરણ છે. તેના ઉપર કરુણા કરીને કહે છે કે
અરે જીવો!
“ક્ષણ ક્ષણ ભયંકર ભાવમરણે કાં અહો! રાચી રહો!”
એ દેહાદિમાં આત્મબુદ્ધિ છોડો, ને ભિન્ન ચૈતન્યસ્વરૂપને ઓળખીને તેની શ્રદ્ધા કરો..કે જેથી આ ઘોર દુઃખોથી
છૂટકારો થાય ને આત્માનું નિરાકુળ સુખ પ્રગટે. આત્માનું સ્વરૂપ ઓળખીને પછી તેને સાધતાં આત્મા પોતે સ્વયમેવ
પરમાત્મા બની જાય છે. સાધ્ય અને સાધન બંને પોતામાં છે, પોતાથી બહાર કોઈ સાધ્ય કે સાધન નથી, માટે તમારી
ચૈતન્યસંપદાને સંભાળો..ને બાહ્યબુદ્ધિ છોડો–એવો સંતોનો ઉપદેશ છે. ।। ૧પ।।
* * *