ન સમજવું કે ‘સાધક’ અને ‘સાધકતમ’ કોઈ બીજું હશે. અહીં ‘સાધકતમ’ એ અનન્યપણું બતાવે છે એટલે કે
નિર્મળ ભાવનું સાધન એક આત્મા પોતે જ છે, તેનાથી ભિન્ન બીજું કોઈ સાધન છે જ નહિ.
નહિ. આવો નિર્ણય કરનાર પોતાના કાર્યને માટે (સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રને માટે) બાહ્ય સાધનો શોધવાની
વ્યગ્રતા કરતો નથી, તે તો અંર્તસ્વભાવનું અવલંબન લઈને પોતાના આત્માને જ સમ્યગ્દર્શનાદિનું સાધન
બનાવે છે.
ધર્મનું સાધન થવાની તાકાત તારા આત્મામાં જ છે, અંતર્મુખ થઈને તારા આત્માને જ સાધનપણે અંગીકાર કર. એ
સિવાય બીજા કોઈ પદાર્થોમાં કે રાગમાં તારા ધર્મનું સાધન થવાની તાકાત નથી. બીજા જે કોઈ સાધન કહેવાતા હોય તે
બધાય ઉપચારથી જ છે,–તે ઉપચાર પણ કયારે લાગુ પડે? કે વાસ્તવિક સાધન જે આત્મસ્વભાવ તેના અવલંબનવડે
જ્યારે નિર્મળ કાર્ય પ્રગટ કરે ત્યારે નિમિત્ત–રાગ–વ્યવહાર વગેરેને ઉપચાર સાધન કહેવાય છે. પણ જે ખરા સાધનને
તો જાણે નહિ ને ઉપચાર સાધનને જ ખરું સાધન માની લ્યે તેને તો નિર્મળ કાર્ય થતું જ નથી, અને કાર્ય થયા વગર
તેના સાધનનો ઉપચાર પણ ક્યાંથી લાગુ પડે? જ્યાં નિશ્ચય સાધન વડે કાર્ય થાય ત્યાં જ બીજાને (ગુરુઉપદેશ
વગેરેને) વ્યવહાર સાધન કહેવાય છે.
રુચિ છેઃ તેને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ ધર્મ ક્યાંથી થાય? જેને આત્માના વીતરાગી ધર્મનો પ્રેમ હોય તે
તેનાથી વિરુદ્ધ ભાવોને આદરે નહિ. રાગ તો આત્માના સ્વભાવથી વિરુદ્ધ અને નુકસાનકારક હોવા છતાં તેને જે
લાભકારક માને, તે રાગને સાધન માને, તેને તો રાગનો પ્રેમ છે, રાગરહિત સ્વભાવનો પ્રેમ નથી; જેને રાગનો
પ્રેમ છે તે રાગરહિત સ્વભાવને ક્યાંથી સાધી શકશે? જે સમ્યગ્જ્ઞાન છે તે રાગને પોતાના સ્વભાવથી વિરુદ્ધ
જાણે છે;–તેને સાધન તરીકે નથી જાણતું પણ બાધક તરીકે જાણે છે, એટલે તેમાં તે તન્મય થતું નથી. પોતાના
શુદ્ધ સ્વભાવને જ સાધન જાણીને તેમાં એક્તા વડે રાગનો અભાવ કરી નાંખે છે. આ રીતે સ્વભાવ–સાધનવડે જ
સિદ્ધિ પમાય છે. બહારના કોઈ સાધનના અવલંબન વિના આત્મા પોતે પોતાની તાકાતથી જ સાધન થઈને
સિદ્ધિને સાધે છે.
ઉષ્ણતાનું સાધન છે; તેમ ચૈતન્યમૂર્તિ આત્માને પોતાના જ્ઞાન–આનંદનું સાધન બીજું કોઈ નથી, પોતે જ સાધન થઈને
જ્ઞાન–આનંદરૂપે પરિણમે છે. એક વાર આત્માની આવી તાકાતનો વિશ્વાસ તો કર. આત્માના આવા સાધનનો વિશ્વાસ
કરે ત્યાં બહારના સાધન (નિમિત્ત વગેરે) શોધવાની પરાશ્રયબુદ્ધિ છૂટી જાય, ને સ્વભાવના સાધનથી અનંતી શાંતિ
થઈ જાય.
ઉત્તરઃ– જ્ઞાનનો એવો પરાધીન સ્વભાવ નથી કે પોતાથી ભિન્ન સાધનનો આશ્રય લેવો પડે. આત્મા સ્વયં
સાધન જ્ઞાનથી જુદું ન હોય. ઇન્દ્રિયો તો જ્ઞાનથી જુદી છે.
ઉત્તરઃ– નિશ્ચયરત્નત્રયનું સાધન થવાની તાકાત દ્રવ્ય–સ્વભાવમાં જ છે, કેમકે કરણશક્તિ દ્રવ્યની છે.