: અષાડ : આત્મધર્મ : ૨૭ :
રહેલો શુદ્ધ આત્મા, પદસ્થ એટલે શબ્દના વાચ્યરૂપ શુદ્ધ આત્મા, રૂપસ્થ એટલે અરિહંત
સર્વજ્ઞદેવ તથા રૂપાતીત એટલે દેહાતીત સિદ્ધ પરમાત્મા–એ ચાર પ્રકારના સ્વરૂપનું
અનેક પ્રકારે ચિંતન બીજા સ્થૂળ વિકલ્પોમાંથી છૂટીને મનને એકાગ્ર કરવા ટાણે આવે,
તેને વ્યવહારે ધર્મધ્યાન કહેવાય, પણ પછી તેના વિકલ્પો છૂટીને નિજ સ્વરૂપમાં ઉપયોગ
જામે ત્યારે ખરૂં ધર્મધ્યાન કહેવાય, આ રીતે ચાર પ્રકારના સવિકલ્પ ચિંતનને વ્યવહારે
ધર્મધ્યાન કહ્યું, પરમાર્થ ધર્મધ્યાન નિર્વિકલ્પ છે. પરમાર્થ ધર્મધ્યાન વીતરાગ છે, ને તે જ
મોક્ષનું સાધક છે.
(૨૦) પ્ર: કોઈવાર અમુક જ્ઞેયોને જાણતી વખતે રાગ કે દ્વેષ થતો હોય તેમ
લાગતું નથી; તો તે વખતે કેવા પ્રકારે રાગ સમજવો?
ઉ: પરિણતિમાં જ્યાંસુધી વીતરાગતા થઈ નથી ત્યાંસુધી રાગ છે. ઉપયોગની
સ્થૂળતામાં કોઈવાર રાગ–દ્વેષના પરિણામ ન પકડાય, ત્યારે પણ ભૂમિકાઅનુસાર રાગ–
દ્વેષ પરિણતિ વર્તતી હોય છે, મિથ્યાદ્રષ્ટિ બહારથી શાંત બેઠેલો દેખાય, પરિણામમાં
શાંતિ લાગતી હોય, ત્યારે પણ કષાયોમાં એકમેક પરિણતિથી અનંતાનુબંધી કષાય તેને
વર્તી જ રહ્યા છે. જ્ઞાનીને લડાઈની ક્રિયા ને ક્રોધના પરિણામ વખતેય અનંતાનુબંધી
રાગદ્વેષનો અભાવ છે. જીવના આવા સૂક્ષ્મ પરિણામોનું માપ બહારના સ્થૂળ જ્ઞાનથી ન
આવે.
(૨૧) પ્ર:– જેમ હરણિયું મૃગજળ પાછળ દોડે છે, ઠંડી હવા પણ આવતી નથી
છતાં ભ્રમથી પાણી માનીને દોડયું જાય છે; તેમ શુભભાવ મૃગજળ જેવા છે તેમાં
અજ્ઞાની શાંતિ શોધે છે–તે ભ્રમ છે એમ આપે કહ્યું,–પરંતુ અશુભ મટીને શુભભાવ થાય
ત્યાં તો ઠંડી હવા આવતી હોય–એવું અમને લાગે છે,–તો એ ભ્રમ કેમ ટળે?
ઉ: સ્વભાવની અતીન્દ્રિય શાંતિ શું ચીજ છે તેની અજ્ઞાનીને ખબર નથી, તે
શાંતિ તેણે કદી જોઈ નથી તેથી શુભભાવમાં આકુળતા કંઈક ઓછી થતાં તેને ભ્રમથી
શાંતિ લાગે છે; ખરેખર શુભમાંય શાંતિ નથી પણ આકુળતા જ છે. ધીરો થઈને
સ્વભાવનો ગંભીર વિચાર કરે. તેમાં ઊંડો ઊતરે તો શુભરાગમાંય આકુળતા ને અશાંતિ
લાગે; ને ત્યારે સ્વભાવની શાંતિની ઠંડી હવા આવે.....નિર્વિકલ્પ અનુભવ કરે ત્યારે
સ્વભાવની સાચી શાંતિની ખબર પડે. અહા, ચૈતન્યની શાંતિના વેદન પાસે જ્ઞાનીને
શુભરાગમાં પણ ધગધગતી રેતી જેવી આકુળતા ભાસે છે. પણ એ સ્વભાવ જેણે કદી
જોયો નથી તેને