મોક્ષમાર્ગ નથી, તેમ અંદરનો શુભરાગ તે પણ બાહ્યદ્રવ્યની જેમ જ નિમિત્ત છે; તેના
આધારે મોક્ષમાર્ગ નથી. મોક્ષમાર્ગથી તો જેમ અન્ય દ્રવ્ય બાહ્ય (ભિન્ન) છે, તેમ
શુભરાગ પણ બાહ્ય છે, ભિન્ન છે. અંતરદ્રષ્ટિ વડે ધર્મી જીવ આવા મોક્ષમાર્ગને સાધે છે.
સધાતો નથી.
સમ્યગ્દર્શન થાય ને સ્વાનુભવની પત્રિકા કણિકા જાગે ત્યારે જ મોક્ષમાર્ગ સાચો. એના
વિના મોક્ષમાર્ગ ખોટો એટલે કે મોક્ષમાર્ગ નહિ. અરે, સમ્યગ્દર્શન અને સ્વાનુભવ
વગર, એકલા શુભરાગને મોક્ષમાર્ગ માનવો તે તો વીતરાગ જૈનમાર્ગની વિરાધના છે.
જિન ભગવાને એવો મોક્ષમાર્ગ કહ્યો નથી. જિન ભગવાને તો સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન
ચારિત્રને મોક્ષમાર્ગ કહ્યો છે–કે જે સ્વાનુભવ પૂર્વક જ હોય છે. સ્વરૂપાચરણરૂપ ચારિત્ર
કરતાં કરતાં મોક્ષમાર્ગ પ્રગટી જાય એમ કદી બનતું નથી. અહીં તો કહે છે કે તે શુભરાગ
બાહ્ય નિમિત્તરૂપ છે, અને તે પણ કોને?–કે અંતરદ્રષ્ટિથી જે મોક્ષમાર્ગને સાધે છે તેને તે
શુભભાવ બાહ્ય નિમિત્ત છે, અજ્ઞાનીને તો તે મોક્ષમાર્ગનું નિમિત્ત પણ નથી. ઉપાદાનમાં
જ તે મોક્ષમાર્ગને નથી સાધતો પછી મોક્ષમાર્ગનું નિમિત્ત તેને કેવું? અધ્યાત્મપધ્ધતિ જ
તેને નથી, એકલી બંધપધ્ધતિમાં જ તે રાચી રહ્યો છે.
એક સરખા હોય પણ વિકારના પરિણામ બધાને એકસરખા ન હોય. દ્રવ્યસ્વભાવ
સાધવો તે વ્યવહાર. મોક્ષમાર્ગ એટલે નિશ્ચય–રત્નત્રયપરિણતિ, તે ધર્મીને વ્યવહાર છે.
અને જે વ્યવહારરત્નત્રય (શુભરાગરૂપ) છે તે બાહ્યનિમિત્તરૂપ છે. અહીં
મોક્ષમાર્ગપર્યાયને વ્યવહાર કહ્યો, આ મોક્ષમાર્ગ કાંઈ રાગવાળો નથી; વ્યવહારરત્નત્રય
રાગરૂપ છે તે બંધપધ્ધત્તિમાં છે, ને નિશ્ચય રત્નત્રય મોક્ષમાર્ગપધ્ધતિમાં છે. મોક્ષમાર્ગનું
ને નિશ્ચય–વ્યવહારનું આવું સ્વરૂપ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જાણે છે; મૂઢ–અજ્ઞાનીને તેની ખબર
પડતી નથી, અને સાંભળવામાં આવે તો પણ તેને એ વાત બેસતી નથી; એ તો
બંધપધ્ધત્તિને (રાગને) સાધતો થકો