: ૩૬ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૪૯૬
– રાજકોટનાં પ્રવચનોમાંથી –
*
પૂ. ગુરુદેવ ફાગણ વદ ૧૦ થી ચૈત્ર સુદ ૯ સુધી રાજકોટ
પધાર્યા; સ. ગા. ૩૨૦ ઉપર તથા પ્રવચનસાર ગા. ૧૭૨ ઉપર
પ્રવચનો થયા; તેમાંથી પ્રારંભના દિવસોનાં પ્રવચનોનો નમૂનો
અહીં આપીએ છીએ. સ્થળસંકોચને કારણે વિશેષ આપી શકતા
નથી. ગાથા ૩૨૦ ઉપરનાં પૂરાં પ્રવચનો ‘જ્ઞાનચક્ષુ’ પુસ્તકરૂપે
પ્રસિદ્ધ થયેલાં છે તે વાંચવા સર્વે જિજ્ઞાસુઓને ઉપયોગી છે. (સં)
આ સમયસારની ૩૨૦મી ગાથા છે. અગાઉ રાજકોટ તેમજ સોનગઢમાં આ
ગાથા ઉપર પ્રવચન થઈ ગયાં છે અને ‘જ્ઞાનચક્ષુ’ પુસ્તકમાં તે છપાઈ ગયાં છે. આ
ફરીથી ત્રીજીવાર વંચાય છે.
ચૈતન્યમૂર્તિ આત્માના અસ્તિત્વમાં કોઈ પણ પરદ્રવ્યનું અસ્તિત્વ નથી, એટલે
શરીરાદિ કોઈ પણ પરદ્રવ્યની ક્રિયાનો કર્તા આત્મા નથી; અજ્ઞાની પણ પરનો કર્તા
નથી. કર્તા થાય તો તન્મય થઈ જાય; ને તન્મય થાય તો જડ થઈ જાય.–એમ કદી
બનતું નથી.
હવે અજ્ઞાની આત્મા પોતાના ચૈતન્યસ્વરૂપને ભૂલીને રાગ–દ્વેષ–ક્રોધાદિ
પરભાવરૂપ પરિણમે છે એટલે અજ્ઞાનથી તે તેનો કર્તા છે. પણ તે પરભાવને આત્માનું
ખરૂં સ્વરૂપ કહેતા નથી. માટે રાગાદિમાં તન્મય થાય તે સાચો આત્મા નહીં.
અજ્ઞાનીનો દ્રવ્યસ્વભાવ કાંઈ રાગાદિરૂપ થતો નથી, એટલે દ્રવ્યસ્વભાવ કાંઈ
કર્મમાં નિમિત્ત નથી; તેની પર્યાયમાં જે ક્ષણિક મોહ અને યોગના કંપનનો વિકારીભાવ
છે તે ક્ષણિકભાવ જ કર્મમાં નિમિત્ત છે. પણ તે ક્ષણિક વિકારી ભાવોને આત્મા કહેતા
નથી. માટે જેની દ્રષ્ટિ શુદ્ધ આત્મા ઉપર છે એવા ધર્મીજીવ તો નિમિત્તપણે પણ કર્મના
કર્તા નથી.–એ વાત સમયસારની ૧૦૦મી ગાથામાં કરી છે.
કર્મના બંધનમાં જે નિમિત્ત થાય તેને ખરેખર આત્મા કહેતા નથી; ઊલ્ટું કર્મ તે
જ્ઞાનીના જ્ઞાનમાં જ્ઞેયપણે નિમિત્ત છે.