: જેઠ : ૨૪૯૬ આત્મધર્મ : ૪૩ :
કુંડલા શહેરના પ્રવચનોમાંથી
(ગતાંકમાં બાકી રહેલો ભાગ)
આત્મા ચૈતન્ય–હંસલો છે. જેમ હંસ દૂધ અને પાણીને જુદા પાડીને દૂધને ગ્રહણ
કરે છે; તેમ જ્ઞાન અને રાગ એ બંનેની ભિન્નતાનું જ્ઞાન કરીને ધર્મી જીવ ચૈતન્યહંસલો
રાગાદિને છોડે છે ને નિર્મળ જ્ઞાનઆનંદનું વેદન કરે છે.
આત્મા નિજસ્વરૂપને ભૂલીને મિથ્યાત્વ અને રાગ–દ્વેષના ભાવથી સંસારમાં
ચારગતિનાં દુઃખ ભોગવી રહ્યો છે. તે દુઃખથી આત્મા કેમ છૂટે?–તેનું જેને રટણ હોય
એવા જીવને પ્રશ્ન ઊઠે છે કે પ્રભો! આ આત્મા દુઃખદાયી આસ્રવોથી કેમ છૂટે?
તેને આત્માનું પરમાર્થસ્વરૂપ સમજાવે છે. પ્રથમ રાગ–મિશ્રિત ભૂમિકામાં
‘જ્ઞાનવડે’ આત્માનું સ્વરૂપ નક્કી કરે છે. જ્ઞાનને એકદમ અંતર્મુખ કરવા જતાં, પ્રથમ તે
તરફનો વિકલ્પ રહે છે; પણ ત્યાં જે વિકલ્પ છે તે વિકલ્પ કાંઈ આત્માના અનુભવનું
કારણ નથી. વિકલ્પથી ભિન્ન થઈને જ્ઞાનને અંતર્મુખ કરે ત્યારે જ આત્માનો અનુભવ
થઈ શકે તેમ છે; અપૂર્વ છે છતાં અશક્ય નથી. પરવસ્તુને પોતાની માનવા છતાં તેને
પોતાની કરવી તે તો અશક્ય છે, રાગ વડે મોક્ષ કે ધર્મ થઈ શકે નહીં. આત્માનું રાગથી
ભિન્ન સ્વરૂપ અનુભવમાં લેવું તે દુર્લભ હોવા છતાં જીવથી થઈ શકે તેવું છે. અનંતા
જીવો એવો અનુભવ કરી કરીને મોક્ષ પામ્યા છે. અને એવો અનુભવ કરવાની આ રીત
કહેવાય છે.
આત્મા જ્ઞાનદર્શનથી જ સમગ્ર–પરિપૂર્ણ છે, તેમાં કોઈ વિકલ્પના પ્રવેશનો
અવકાશ નથી. ચેતનાની નિર્મળ અનુભૂતિસ્વરૂપ આત્મા છે, તેમાં હું કર્તા, નિર્મળ
પર્યાય તે કાર્ય ઈત્યાદિ કારકભેદના વિકલ્પ નથી. વિજ્ઞાનઘન આત્મા વિકલ્પગમ્ય થતો
નથી. ચૈતન્યનિધાનની પ્રાપ્તિ તો અંતર્મુખ ઉપયોગથી થાય છે, ઈન્દ્રિયો તરફના બાહ્ય
વલણથી ચૈતન્ય નિધાન પમાતા નથી.
વિકલ્પ કેમ અટકે? કે આત્મા અને રાગની, ભિન્નતા જાણીને જ્ઞાનમાં ઉપયોગ
એકાગ્ર થયો ત્યાં રાગથી નિવૃત્તિ થઈ, વિકલ્પોથી ભિન્નતા થઈ, જ્ઞાન જ્ઞાનમાં જ
પોતાપણે પ્રવર્ત્યું એટલે સમ્યગ્દર્શન થયું ને મોક્ષમાર્ગરૂપ ધર્મ શરૂ થયો.
જ્ઞાનદર્શનમય આખો સ્વભાવ હોય તેમાં રાગનો ખંડ કેમ હોય? રાગ હોય ત્યાં
અખંડ જ્ઞાન ન રહે. ધર્મી તો પોતાને રાગથી જુદો અખંડ જ્ઞાનરૂપ અનુભવે છે. આવા
અનુભવ વડે જ ક્રોધાદિ અજ્ઞાનમય ભાવોનો ક્ષય થાય છે. *