Page 119 of 205
PDF/HTML Page 141 of 227
single page version
હોવાથી તેને ‘દિગ્વ્રત’ કહેવાય છે. ૧૧.
ગમનાગમન પ્રમાણ ઠાન, અન સકલ નિવારા. ૧૨. (પૂર્વાર્ધ)
અને (બજારા) બજાર સુધી (ગમનાગમન) જવા-આવવાનું
(પ્રમાણ) માપ (ઠાન) રાખીને (અન) અન્ય-બીજા (સકલ)
બધાનો (નિવારા) ત્યાગ કરવો [તેને દેશવ્રત અથવા
દેશાવગાશિકવ્રત કહે છે.]
વગેરે કાળના નિયમથી) કોઈ પ્રસિદ્ધ ગામ, રસ્તો, મકાન અને
બજાર સુધી જવા-આવવાની મર્યાદા કરીને તેનાથી અધિક હદમાં
ન જવું તે દેશવ્રત કહેવાય છે. (૧૨ પૂર્વાર્ધ.)
તેના વ્રતને સર્વજ્ઞે બાળવ્રત (અજ્ઞાનવ્રત) કહેલ છે.
Page 120 of 205
PDF/HTML Page 142 of 227
single page version
અસિ ધનુ હલ હિંસોપકરણ નહિં દે યશ લાધૈ;
રાગદ્વેષ-કરતાર, કથા કબહૂં ન સુનીજૈ,
ઔર હુ અનરથદંડ,-હેતુ અઘ તિન્હૈં ન કીજૈ. ૧૩.
હારનો (ન ચિન્તૈ) વિચાર ન કરવો [તેને અપધ્યાન અનર્થદંડવ્રત
કહે છે.] ૨. (વનજ) વ્યાપાર અને (કૃષીતૈં) ખેતીથી (અઘ) પાપ
(હોય) થાય છે તેથી (સો) એનો (ઉપદેશ) ઉપદેશ (ન દેય) ન
દેવો [તેને પાપોપદેશ અનર્થદંડવ્રત કહેવાય છે.] ૩. (પ્રમાદ કર)
પ્રમાદથી [પ્રયોજન વગર] (જલ) જલકાયિક (ભૂમિ) પૃથ્વીકાયિક
(વૃક્ષ) વનસ્પતિકાયિક (પાવક) અગ્નિકાયિક [અને વાયુકાયિક]
જીવોનો (ન વિરાધૈ) ઘાત ન કરવો [તે પ્રમાદચર્યા અનર્થદંડવ્રત
કહેવાય છે.] ૪. (અસિ) તલવાર (ધનુ) ધનુષ્ય (હલ) હળ
[વગેરે] (હિંસોપકરણ) હિંસા થવામાં કારણભૂત પદાર્થોને (દે)
આપીને (યશ) જશ (નહિ લાધૈ) ન લેવો [તે હિંસાદાન
Page 121 of 205
PDF/HTML Page 143 of 227
single page version
ઉત્પન્ન કરવાવાળી (કથા) કથા (કબહૂં) ક્યારે પણ (ન સુનીજૈ)
સાંભળવી નહિ [તે દુઃશ્રુતિ અનર્થદંડવ્રત કહેવાય છે.] (ઔરહુ)
અને બીજા પણ (અઘહેતુ) પાપના કારણો (અનરથદંડ) અનર્થદંડ
છે (તિન્હૈં) તેને પણ (ન કીજૈ) કરવાં નહિ.
કહેવાય છે.
પાંચ સ્થાવરકાયના જીવોની હિંસા ન કરવી તેને પ્રમાદચર્યા
અનર્થદંડવ્રત કહેવાય છે.
અનર્થદંડવ્રત કહેવાય છે.
પાપજનક છે માટે તેનો ત્યાગ કરવો જોઈએ. પાપજનક નિષ્પ્રયોજન
કાર્ય અનર્થદંડ કહેવાય છે.
Page 122 of 205
PDF/HTML Page 144 of 227
single page version
દંડવ્રત કહેવાય છે. ૧૩.
પરવ ચતુષ્ટયમાહિં, પાપ તજ પ્રોષધ ધરિયે;
ભોગ ઔર ઉપભોગ, નિયમકરિ મમત નિવારૈ,
મુનિકો ભોજન દેય ફેર નિજ કરહિ અહારૈ. ૧૪
Page 123 of 205
PDF/HTML Page 145 of 227
single page version
(સામાયિક) સામાયિક (કરિયે) કરવું [તે સામાયિકશિક્ષાવ્રત છે.]
(પરવ ચતુષ્ટયમાહિં) ચાર પર્વના દિવસોમાં (પાપ) પાપકાર્યોને
(તજ) છોડીને (પ્રોષધ) પૌષધ-ઉપવાસ (ધરિયે) કરવો [તે
પૌષધ-ઉપવાસ શિક્ષાવ્રત છે] (ભોગ) એકવાર ભોગવાય તેવી
વસ્તુઓનું (ઔર) અને (ઉપભોગ) વારંવાર ભોગવાય તેવી
વસ્તુઓનું (નિયમકરિ) પરિમાણ કરી-માપ કરી (મમત) મોહ
(નિવારૈ) કાઢી નાંખે [તે ભોગ-ઉપભોગ પરિમાણવ્રત છે.]
(મુનિકો) વીતરાગી મુનિને (ભોજન) આહાર (દેય) દઈને (ફેર)
પછી (નિજ અહારૈ) પોતે ભોજન (કરહિ) કરે [તે
અતિથિસંવિભાગવ્રત કહેવાય છે.]
શિક્ષાવ્રત છે. દરેક આઠમ તથા ચૌદશના રોજ કષાય અને
વ્યાપાર વગેરે કાર્યોને છોડીને (ધર્મધ્યાનપૂર્વક) પૌષધસહિત
ઉપવાસ કરવો તે પૌષધઉપવાસ શિક્ષાવ્રત કહેવાય છે. પરિગ્રહ-
પરિમાણ અણુવ્રતમાં મુકરર કરેલ ભોગોપભોગની વસ્તુઓમાં
જિંદગી સુધીના માટે અથવા કોઈ મુકરર કરેલા સમય સુધીના
માટે નિયમ કરવો તેને ભોગોપભોગપરિમાણ શિક્ષાવ્રત કહેવાય
છે. નિર્ગ્રંથમુનિ વગેરે સત્પાત્રોને આહાર કરાવ્યા પછી પોતે
ભોજન કરે તે અતિથિસંવિભાગ શિક્ષાવ્રત છે.
Page 124 of 205
PDF/HTML Page 146 of 227
single page version
મરણ સમૈ સંન્યાસ ધારિ, તસુ દોષ નશાવૈ;
યોં શ્રાવકવ્રત પાલ, સ્વર્ગ સોલમ ઉપજાવૈ;
તહઁતૈં ચય નરજન્મ પાય, મુનિ હ્વૈ શિવ જાવૈ. ૧૫.
નથી, અને (મરણ સમૈ) મરણ વખતે (સંન્યાસ) સમાધિ (ધારિ)
ધારણ કરીને (તસુ) તેના (દોષ) દોષોને (નશાવૈ) દૂર કરે છે
તે (યોં) આ પ્રકારે (શ્રાવકવ્રત) શ્રાવકના વ્રતો (પાલ) પાળીને
(સોલહ) સોળમા (સ્વર્ગ) સ્વર્ગ સુધી (ઉપજાવૈ) ઉપજે છે,
[અને] (તહઁતૈં) ત્યાંથી (ચય) મરણ પામીને (નરજન્મ)
મનુષ્યપર્યાય (પાય) પામીને (મુનિ) મુનિ (હ્વૈ) થઈને (શિવ)
મોક્ષ (જાવૈ) જાય છે.
ટાળે છે અને મૃત્યુ વખતે પૂર્વ અવસ્થામાં ઉપાર્જન કરેલાં દોષો
Page 125 of 205
PDF/HTML Page 147 of 227
single page version
થતાં મરીને સોળમાં સ્વર્ગ સુધી ઊપજે છે, અને દેવનું આયુષ્ય
પૂર્ણ થતાં મનુષ્યશરીર પામી, મુનિપદ અંગીકાર કરી મોક્ષ (પૂર્ણ
શુદ્ધતા) પ્રાપ્ત કરે છે.
સંવર-નિર્જરારૂપ શુદ્ધભાવ છે; ધર્મની પૂર્ણતા તે મોક્ષ છે.
જ્ઞાનને સમ્યગ્જ્ઞાન કહેવાય છે. આ રીતે જોકે એ બન્ને
(સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન) સાથે જ હોય છે, તોપણ તેનાં
લક્ષણો જુદા જુદા છે અને કારણ-કાર્ય ભાવનો તફાવત છે અર્થાત્
સમ્યગ્દર્શન, સમ્યગ્જ્ઞાનનું નિમિત્તકારણ છે.
પ્રાણ છોડવામાં આવે છે ત્યાં ‘આપઘાત’ કહેવાય છે; પણ
‘સંલ્લેખના’માં સમ્યગ્દર્શન સહિત આત્મકલ્યાણ (ધર્મ)ના હેતુથી
કાયા અને કષાયને કૃશ કરતા થકાં સમ્યક્ આરાધનાપૂર્વક
સમાધિમરણ થતું હોવાથી તે આપઘાત નથી પણ ધર્મધ્યાન છે.
Page 126 of 205
PDF/HTML Page 148 of 227
single page version
વસ્તુ બીજી કોઈ નથી અને તે જ જન્મ, જરા અને મરણનો નાશ
કરે છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવને સમ્યગ્જ્ઞાન વિના કરોડો જન્મો સુધી
તપ તપવાથી જેટલાં કર્મો નાશ પામે તેટલાં કર્મો સમ્યગ્જ્ઞાની
જીવને ત્રિગુપ્તિથી ક્ષણમાત્રમાં નાશ થઈ જાય છે. પૂર્વે જે જીવ
મોક્ષમાં ગયા છે, ભવિષ્યમાં જશે અને હાલ મહાવિદેહ ક્ષેત્રથી
જઈ રહ્યા છે તે બધો પ્રભાવ સમ્યગ્જ્ઞાનનો છે. જેવી રીતે
મૂશળધાર વરસાદ વનના ભયંકર અગ્નિને ક્ષણમાત્રમાં નષ્ટ કરે
છે તેવી રીતે આ સમ્યગ્જ્ઞાન વિષયવાસનાઓને ક્ષણમાત્રમાં નાશ
કરે છે.
કરે છે; તે પુણ્ય-પાપના ફળોમાં જે સંયોગો પ્રાપ્ત થાય તેમાં હર્ષ-
શોક કરવો તે મૂર્ખતા છે. પ્રયોજનભૂત વાત તો એ છે કે પુણ્ય-
પાપ, વ્યવહાર અને નિમિત્તની રુચિ છોડીને સ્વસન્મુખ થઈ
સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું.
તત્ત્વના અભ્યાસ વડે સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ, કારણ કે
મનુષ્યપર્યાય, ઉત્તમ શ્રાવકકુળ અને જિનવાણીનું સાંભળવું વગેરે
સુયોગ-જેમ સમુદ્રમાં ડૂબેલું રત્ન ફરી હાથ આવતું નથી તેમ
વારંવાર મળતો નથી. એવો દુર્લભ સુયોગ પામીને સમ્યગ્ધર્મ
પ્રગટ ન કરવો તે મૂર્ખતા છે.
Page 127 of 205
PDF/HTML Page 149 of 227
single page version
શ્રાવકને અણુવ્રત અને મુનિને મહાવ્રતના પ્રકારનો હોય છે, તેને
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ પુણ્ય માને છે, ધર્મ માનતા નથી.
સુધી ઉત્પન્ન થાય છે, અને ત્યાંથી આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં મનુષ્ય
પર્યાય પામે છે; પછી મુનિપદ પ્રગટ કરી મોક્ષ પામે છે. માટે
સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાનપૂર્વક ચારિત્રનું પાલન કરવું તે દરેક આત્મ-
હિતૈષી જીવનું કર્તવ્ય છે.
વિકલ્પ ઊઠે છે તે ખરું ચારિત્ર નથી પણ ચારિત્રમાં થતો દોષ
છે, પણ તે ભૂમિકામાં તેવો રાગ આવ્યા વિના રહેતો નથી
અને તે સમ્યક્ચારિત્રમાં એવા પ્રકારનો રાગ નિમિત્ત હોય તેને
સહચર ગણીને તેને વ્યવહારસમ્યક્ચારિત્ર કહેવામાં આવે છે.
વ્યવહાર સમ્યક્ચારિત્રને ખરું સમ્યક્ચારિત્ર માનવાની શ્રદ્ધા
છોડવી જોઈએ.
Page 128 of 205
PDF/HTML Page 150 of 227
single page version
છે. (નિયમસાર-ગા. ૭૫) ‘તે નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન
સહિત, વિરાગી થઈને, સમસ્ત પરિગ્રહનો ત્યાગ
કરીને, શુદ્ધોપયોગરૂપ મુનિધર્મ અંગીકાર કરીને,
અંતરંગમાં શુદ્ધોપયોગરૂપ દ્વારા પોતાના આત્માનો
અનુભવ કરે છે. પરદ્રવ્યમાં અહંબુદ્ધિ કરતા નથી,
જ્ઞાનાદિ સ્વભાવને જ પોતાના માને છે, પરભાવોમાં
મમત્વ કરતા નથી, કોઈને ઇષ્ટ-અનિષ્ટ માની તેમાં
રાગ-દ્વેષ કરતા નથી. હિંસાદિ અશુભ ઉપયોગનું તો
તેને અસ્તિત્વ જ મટી ગયું હોય છે. અનેકવાર સાતમા
Page 129 of 205
PDF/HTML Page 151 of 227
single page version
જ્યારે છઠ્ઠા ગુણસ્થાનમાં આવે છે ત્યારે તેને ૨૮
મૂળગુણોને અખંડિતપણે પાળવાના શુભવિકલ્પ આવે
છે. તેને ત્રણ કષાયના અભાવરૂપ નિશ્ચયસમ્યક્ચારિત્ર
હોય તથા ત્રણે કાળ ભાવલિંગી મુનિને નગ્ન-
દિગમ્બર દશા હોય છે તેમાં કદી અપવાદ હોતો નથી,
માટે વસ્ત્રાદિ સહિત મુનિ હોય નહિ.
છે. એવું જૈનશાસ્ત્રનું ટૂંકુ રહસ્ય છે.
Page 130 of 205
PDF/HTML Page 152 of 227
single page version
વિશેષને દેશચારિત્ર કહે છે. આ શ્રાવક દશામાં પાંચ
પાપોનો સ્થૂળરૂપ એકદેશ ત્યાગ હોય છે તેને અણુવ્રત
કહેવામાં આવે છે.
Page 131 of 205
PDF/HTML Page 153 of 227
single page version
એવું.
મતિજ્ઞાન કહે છે.
એકલા વ્યવહારવ્રતના શુભ ભાવને મહાવ્રત કહેલ નથી
પણ બાળવ્રત-અજ્ઞાનવ્રત કહેલ છે.]
જાણવાવાળું જ્ઞાન.
Page 132 of 205
PDF/HTML Page 154 of 227
single page version
જાણે છે તેને કેવળજ્ઞાન કહે છે.
થયા પછી વ્રત હોય છે.)
ધર્મોને જાણી શકતા નથી---એમ માનવું તે અસત્ય છે. અને તે અનંતને
અથવા માત્ર પોતાના આત્માને જ જાણે પણ સર્વને ન જાણે એમ
માનવું તે પણ ન્યાયથી વિરુદ્ધ છે. (લઘુ જૈન સિ. પ્રવેશિકા પ્ર૦ ૮૭,
પા૦ ૨૬) કેવળજ્ઞાની ભગવાન ક્ષાયોપશમિક જ્ઞાનવાળા જીવોની
માફક અવગ્રહ, ઇહા, અવાય અને ધારણારૂપ ક્રમથી જાણતા નથી
પરંતુ સર્વ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવને યુગપત્ (એકસાથે) જાણે છે એ રીતે
તેમને બધુંય પ્રત્યક્ષ વર્તે છે(પ્રવચનસાર ગા૦ ૨૧ ની ટીકા ભાવાર્થ)
અતિ વિસ્તારથી બસ થાઓ. અનિવારિત (રોકી ન શકાય એવો
અમર્યાદિત) જેનો ફેલાવ છે એવા પ્રકાશવાળું હોવાથી ક્ષાયિકજ્ઞાન
(કેવળજ્ઞાન) અવશ્યમેવ, સર્વદા, સર્વત્ર, સર્વથા, સર્વને જાણે છે.
(પ્રવચનસાર ગા. ૪૭ ની ટીકા)
આડાઅવળા થતા નથી.
Page 133 of 205
PDF/HTML Page 155 of 227
single page version
લક્ષ છોડી દેવું) તે સમાધિ અથવા સંલ્લેખના કહેવાય
છે.
પોતાનું જ કાર્ય કરી શકતો હશે કે પરનું પણ કરી
શકતો હશે? દેવ-શાસ્ત્ર-ગુરુ, જીવાદિ સાત તત્ત્વ
વગેરેનું સ્વરૂપ આવું જ હશે કે અન્ય મતમાં કહે છે
તેવું હશે?
ભોગપરિમાણ વ્રતમાં કરવામાં આવે છે.
Page 134 of 205
PDF/HTML Page 156 of 227
single page version
અન્ન-જળ-ખાદ્ય અને સ્વાદ્ય એ ચારે આહારનો સર્વથા
ત્યાગ હોય છે, અને પૌષધ-ઉપવાસમાં આરંભ, વિષય-
કષાય અને ચારેય આહારનો ત્યાગ તથા તેના ધારણા
(ઉત્તરપારણા) અને પારણાના દિવસે એટલે તે આગળ-
પાછળના દિવસે પણ એકાસણું કરવામાં આવે છે.
વ્યવહારથી પણ ભોગવી શકતો નથી પણ મોહ વડે હું આને
ભોગવું છું એમ માને છે અને તે સંબંધી રાગને, હર્ષ-શોકને
ભોગવે છે. તે બતાવવા માટે તેનું કથન કરવું તે વ્યવહાર
છે.)
અવધિજ્ઞાન, અહિંસાણુવ્રત, ઉપભોગ, કેવળજ્ઞાન, ગુણવ્રત,
દિગ્વ્રત, દુઃશ્રુત, દેશવ્રત, દેશપ્રત્યક્ષ, પરિગ્રહપરિમાણાણુ-
વ્રત, પરોક્ષ, પાપોપદેશ, પ્રત્યક્ષ પ્રમાદચર્યા, પૌષધ ઉપવાસ,
બ્રહ્મચર્યાણુવ્રત, ભોગ-ઉપભોગપરિમાણવ્રત, ભોગ, મતિ-
જ્ઞાન, મનઃપર્યયજ્ઞાન, વિપર્યય, વ્રત, શિક્ષાવ્રત, શ્રુતજ્ઞાન,
સકલપ્રત્યક્ષ, સમ્યગ્જ્ઞાન, સત્યાણુવ્રત, સામાયિક, સંશય,
સ્વસ્ત્રીસંતોષવ્રત અને હિંસાદાન એ વગેરેના લક્ષણ બતાવો.
Page 135 of 205
PDF/HTML Page 157 of 227
single page version
સમ્યક્ચારિત્ર, સમ્યગ્જ્ઞાન, સમ્યગ્જ્ઞાનના દોષો અને
સંલ્લેખના દોષ, વગેરેના ભેદ બતાવો.
સુખનો અભાવ, દિગ્વ્રત, દેશવ્રત, પાપોપદેશ એવા નામનું
કારણ, પુણ્ય-પાપના ફળમાં હર્ષ-શોકનો નિષેધ, શિક્ષાવ્રત
નામનું કારણ, સમ્યગ્જ્ઞાન, જ્ઞાન, જ્ઞાનોની પરોક્ષતા-
પ્રત્યક્ષતા-દેશપ્રત્યક્ષતા અને સકલપ્રત્યક્ષતા, એ વગેરેના
કારણ બતાવો.
પૌષધમાં ઉપવાસમાં અને પૌષધોપવાસમાં, ભોગ અને
ઉપભોગમાં, યમ અને નિયમમાં, જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીના
કર્મનાશમાં તથા સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાનમાં શો તફાવત
છે તે બતાવો.
ઉપાય, દર્શન અને જ્ઞાનમાં પહેલી ઉત્પત્તિ, ધનાદિકથી
Page 136 of 205
PDF/HTML Page 158 of 227
single page version
બ્રહ્મચર્યાણુવ્રતીનો વિચાર, ભેદવિજ્ઞાનની જરૂર, મનુષ્ય-
પર્યાયની દુર્લભતા તથા તેની સફળતાનો ઉપાય, મરણ
વખતનું કર્તવ્ય, વૈદ્ય-ડૉક્ટર વગેરે દ્વારા મરણ થાય છતાં
અહિંસા, શત્રુનો સામનો કરવો-ન કરવો, સમ્યગ્જ્ઞાન,
સમ્યગ્જ્ઞાન થવાનો વખત અને તેનો મહિમા, સંલ્લેખનાનો
વિધિ અને કર્તવ્ય, જ્ઞાન વગર મુક્તિનો તથા સુખનો
અભાવ, જ્ઞાનનું ફળ તથા જ્ઞાની-અજ્ઞાનીના કર્મનાશ અને
વિષયની ઇચ્છાને શાંત કરવાનો ઉપાય
શકે એવું ક્ષેત્ર, વ્રતધારીને મળનારી ગતિ, પ્રયોજનભૂત
વાત, બધું જાણનાર જ્ઞાન અને સર્વોત્તમ સુખ આપનાર
વસ્તુનું ફક્ત નામ બતાવો.
Page 137 of 205
PDF/HTML Page 159 of 227
single page version
વૈરાગ્ય ઉપાવન માઈ, ચિંતૈ અનુપ્રેક્ષા ભાઈ. ૧.
મહાન પુરુષાર્થી છે, કારણ કે તેઓ (ભવ-ભોગનતૈં) સંસાર
અને ભોગોથી (વૈરાગી) વિરક્ત હોય છે અને (વૈરાગ્ય)
વીતરાગતાને (ઉપાવન) ઉત્પન્ન કરવા માટે (માઈ) માતા
સમાન (અનુપ્રેક્ષા) બાર ભાવનાઓનું (ચિન્તૈ) ચિંતવન કરે છે.
Page 138 of 205
PDF/HTML Page 160 of 227
single page version
પુત્રને જન્મ આપે છે તેવી રીતે આ બાર ભાવનાઓ
વૈરાગ્યને પેદા કરે છે તેથી મુનિરાજ આ બાર ભાવનાઓનું
ચિંતવન કરે છે.
જબહી જિય આતમ જાનૈ, તબહી જિય શિવસુખ ઠાનૈ. ૨.
આ બાર ભાવનાઓનું
જીવ (આતમ) આત્મસ્વરૂપને (જાનૈ) જાણે છે (તબહી) ત્યારે જ
(જિય) જીવ (શિવસુખ) મોક્ષસુખને (ઠાનૈ) પ્રાપ્ત કરે છે.