Page 39 of 205
PDF/HTML Page 61 of 227
single page version
યાહી પ્રતીતિજુત કછુક જ્ઞાન, સો દુઃખદાયક અજ્ઞાન જાન. ૭.
નથી, અને (નિરાકુલતા) આકુલતાના અભાવને (શિવરૂપ) મોક્ષનું
સ્વરૂપ (ન જોય) માનતો નથી. (યાહી) આ (પ્રતીતિજુત) ખોટી
માન્યતા સહિત (કછુક જ્ઞાન) જે કાંઈ જ્ઞાન છે (સો) તે
(દુખદાયક) કષ્ટને આપનારું (અજ્ઞાન) અગૃહીત મિથ્યાજ્ઞાન છે;
એમ (જાન) સમજવું.
નિર્જરા કહેવામાં આવે છે. તે નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શનપૂર્વક જ હોઈ
શકે છે. જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપમાં સ્થિર થવાથી શુભ-અશુભ ઇચ્છાનો
નિરોધ થાય તે તપ છે. તપ બે પ્રકારના છેઃ (૧) બાળતપ,
(૨) સમ્યક્તપ. અજ્ઞાનદશામાં જે તપ કરવામાં આવે છે તે
Page 40 of 205
PDF/HTML Page 62 of 227
single page version
આત્મસ્વરૂપમાં સમ્યક્ પ્રકારે સ્થિરતા અનુસાર જેટલો શુભ-
અશુભ ઇચ્છાનો અભાવ થાય છે તે સાચી નિર્જરા છે
જ્ઞાનાદિ શક્તિને ભૂલે છે, પરાશ્રયમાં સુખ માને છે, શુભાશુભ
ઇચ્છા અને પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષયોની ચાહને રોકતો નથી. આ
નિર્જરાતત્ત્વની વિપરીત શ્રદ્ધા છે.
ફરી અવતાર લેવો પડે વગેરે. એમ મોક્ષદશામાં નિરાકુળપણું
માનતો નથી તે મોક્ષતત્ત્વની વિપરીત શ્રદ્ધા છે.
તે ઉપદેશાદિ બાહ્ય નિમિત્તોના આલંબન વડે નવું ગ્રહ્યું નથી
અનાદિનું છે, તેથી તેને અગૃહીત (સ્વાભાવિક-નિસર્ગજ)
મિથ્યાજ્ઞાન કહે છે. ૭.
Page 41 of 205
PDF/HTML Page 63 of 227
single page version
મિથ્યાજ્ઞાન સહિત (પ્રવૃત્ત) પ્રવૃત્તિ કરે છે (તાકો) તેને
(મિથ્યાચરિત્ત) અગૃહીત મિથ્યાચારિત્ર (જાનો) સમજો. (યોં) આ
પ્રમાણે (નિસર્ગ) અગૃહીત (મિથ્યાત્વાદિ) મિથ્યાદર્શન, મિથ્યાજ્ઞાન
અને મિથ્યાચારિત્રનું [વર્ણન કરવામાં આવ્યું.] (અબ) હવે (જે)
જે (ગૃહીત) ગૃહીત [મિથ્યાદર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર] છે (તેહ) તેને
(સુનિયે) સાંભળો.
અગૃહીત મિથ્યાચારિત્ર કહેવામાં આવે છે. આ ત્રણેયને દુઃખના
કારણ જાણી તત્ત્વજ્ઞાન વડે તેનો ત્યાગ કરવો જોઈએ. ૮.
અંતર રાગાદિક ધરૈં જેહ, બાહર ધન-અંબરતૈં સનેહ. ૯.
ઘણાં લાંબા સમય સુધી (દર્શનમોહ) મિથ્યાદર્શન (એવ) જ (પોષૈ)
પોષે છે. (જેહ) જે (અંતર) અંતરમાં (રાગાદિક) મિથ્યાત્વ-રાગ-
દ્વેષ આદિ (ધરૈં) ધારણ કરે છે અને (બાહર) બહારથી (ધન
Page 42 of 205
PDF/HTML Page 64 of 227
single page version
(મહતભાવ) મહાત્માપણાનો ભાવ (લહિ) ગ્રહણ કરીને (કુલિંગ)
ખોટા વેષોને (ધારૈં) ધારણ કરે છે તે (કુગુરુ) કુગુરુ [કહેવાય
છે અને તે કુગુરુ] (જન્મજલ) સંસારરૂપી સમુદ્રમાં (ઉપલનાવ)
પથ્થરની નૌકા સમાન છે.
અને કુધર્મનું સેવન જ ગૃહીત મિથ્યાદર્શન કહેવાય છે.
ધન, મકાન વગેરે બહિરંગ પરિગ્રહ છે. વસ્ત્રાદિ સહિત હોવા
છતાં પોતાને જિનલિંગધારક માને છે તે કુગુરુ છે. ‘‘જિનમાર્ગમાં
ત્રણ લિંગ તો શ્રદ્ધાપૂર્વક છે. એક તો જિનસ્વરૂપ-નિર્ગ્રંથ દિગંબર
મુનિલિંગ, બીજું ઉત્કૃષ્ટ શ્રાવકરૂપ ૧૦ મી
ત્રણ લિંગ વિના અન્ય લિંગને જે માને છે તેને જિનમતની શ્રદ્ધા
નથી પણ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.’’ (દર્શનપાહુડ ગાથા ૧૮) માટે જે
કુલિંગના ધારક છે, મિથ્યાત્વાદિ અંતરંગ તથા વસ્ત્રાદિ બહિરંગ
પરિગ્રહ સહિત છે, પોતાને મુનિ માને છે, મનાવે છે તે કુગુરુ
છે. જેવી રીતે પત્થરની નાવ પોતે ડૂબે છે તથા તેમાં બેસનારા
પણ ડૂબે છે; એ રીતે કુગુરુ પણ પોતે સંસારસમુદ્રમાં ડૂબે છે અને
તેને વંદન, સેવા, ભક્તિ કરનારાઓ પણ અનંત સંસારમાં ડૂબે
Page 43 of 205
PDF/HTML Page 65 of 227
single page version
કરવાથી ગૃહીત મિથ્યાત્વનું સેવન થાય છે અને તેથી જીવ
અનંતકાળ ભવભ્રમણ કરે છે. ૯.
(ગદાદિજુત) ગદા વગેરે (ચિહ્ન) ચિહ્નોથી (ચીન) ઓળખાય છે
(તે) તે (કુદેવ) ખોટા દેવ છે; (તિનકી) તે કુદેવની (જુ) જે (શઠ)
મૂર્ખ (સેવ) સેવા (કરત) કરે છે, (તિન) તેનું (ભવભ્રમણ)
સંસારમાં ભટકવું (ન છેવ) મટતું નથી.
તે ‘કુદેવ’
યોગ્ય નથી.
Page 44 of 205
PDF/HTML Page 66 of 227
single page version
નથી એટલે કે તેને અનંતકાળ સુધી ભવભ્રમણ મટતું નથી.
જે ક્રિયા તિન્હૈં જાનહુ કુધર્મ, તિન સરધૈ જીવ લહૈ અશર્મ;
યાકૂં ગૃહીત મિથ્યાત્વ જાન, અબ સુન ગૃહીત જો હૈ અજ્ઞાન. ૧૨.
સ્થાવરના (મરણ) ઘાતનું (ખેત) સ્થાન (દર્વિત) દ્રવ્યહિંસા
(સમેત) સહિત (જે) જે (ક્રિયા) ક્રિયાઓ [છે] (તિન્હેં) તેને
(કુધર્મ) મિથ્યાધર્મ (જાનહુ) જાણવો જોઈએ. (તિન) તેને (સરધૈ)
શ્રદ્ધવાથી (જીવ) પ્રાણી (અશર્મ) દુઃખ (લહૈ) પામે છે. (યાકૂં)
આ કુગુરુ, કુદેવ અને કુધર્મને શ્રદ્ધવા તેને (ગૃહીત મિથ્યાત્વ)
ગૃહીતમિથ્યાદર્શન જાણવું. (અબ) હવે (ગૃહીત) ગૃહીત (અજ્ઞાન)
Page 45 of 205
PDF/HTML Page 67 of 227
single page version
સાંભળો.
માનવામાં આવે છે તેને કુધર્મ કહેવામાં આવે છે. જે પ્રાણી આ
કુધર્મની શ્રદ્ધા કરે છે તે દુઃખ પામે છે. આ ખોટા ગુરુ, દેવ અને
ધર્મની શ્રદ્ધા કરવી તેને ‘‘ગૃહીત મિથ્યાદર્શન’’ કહે છે. આ
પરોપદેશ વગેરે બાહ્ય કારણના આશ્રયથી ગ્રહણ કરવામાં આવે
છે તેથી ‘‘ગૃહીત’’ કહેવાય છે. હવે ગૃહીત મિથ્યાજ્ઞાનનું વર્ણન
કરવામાં આવે છે.
(પોષક) પુષ્ટિ કરવાવાળાં (કપિલાદિ-રચિત) કપિલાદિ દ્વારા
રચિત (અપ્રશસ્ત) ખોટાં (સમસ્ત) બધાં (શ્રુતકો) શાસ્ત્રોને
Page 46 of 205
PDF/HTML Page 68 of 227
single page version
તે (કુબોધ) મિથ્યાજ્ઞાન [છે; તે] (બહુ) ઘણાં (ત્રાસ) દુઃખને
(દેન) આપવાવાળું છે.
તથા વિષય-કષાય આદિને પુષ્ટ કરવાવાળાં કુગુરુઓનાં બનાવેલાં
સર્વ પ્રકારનાં ખોટાં શાસ્ત્રોને ધર્મબુદ્ધિથી લખવાં-લખાવવાં,
ભણવાં-ભણાવવાં, સાંભળવાં અને સંભળાવવાં તેને ગૃહીત
મિથ્યાજ્ઞાન કહે છે.
કરે છે તે શાસ્ત્ર એકાન્તવાદથી દૂષિત હોવાથી કુશાસ્ત્ર છે.
અથવા (૫) જગતનો કોઈ કર્તા, હર્તા અને નિયંતા છે એમ વર્ણન
કરે, અથવા (૬) દયા, દાન, મહાવ્રતાદિના શુભભાવ જે
પુણ્યાસ્રવ છે પરાશ્રયરૂપ છે તેનાથી તથા મુનિને આહાર દેવાના
શુભભાવથી સંસાર પરિત (ટૂંકો, મર્યાદિત) થવો; તથા ઉપદેશ
દેવાના શુભ ભાવથી પરમાર્થે ધર્મ થાય વગેરે અન્ય ધર્મિયોના
ગ્રન્થોમાં જે વિપરીત કથન છે, તે એકાન્ત અને અપ્રશસ્ત હોવાથી
કુશાસ્ત્ર છે. કેમકે તેમાં પ્રયોજનભૂત સાત તત્ત્વનું યથાર્થપણું નથી.
જ્યાં એક તત્ત્વની ભૂલ હોય ત્યાં સાતે તત્ત્વોની ભૂલ હોય જ,
એમ સમજવું.
Page 47 of 205
PDF/HTML Page 69 of 227
single page version
આતમ-અનાત્મકે જ્ઞાનહીન, જે જે કરની તન કરન છીન. ૧૪.
કરીને (દેહદાહ કરન) શરીરને પીડા કરવાવાળાં (આતમ અનાત્મ
કે) આત્મા અને પરવસ્તુઓના (જ્ઞાનહીન) ભેદજ્ઞાનથી રહિત
(તન) શરીરને (છીન) ક્ષીણ (કરન) કરવાવાળી (વિવિધ વિધિ)
અનેક પ્રકારની (જે જે કરની) જે જે ક્રિયાઓ છે તે બધી
(મિથ્યાચારિત્ર) મિથ્યાચારિત્ર કહેવાય છે.
કષાયને વશીભૂત થઈને શરીરને ક્ષીણ કરવાવાળી અનેક પ્રકારની
ક્રિયા કરે છે તેને ‘ગૃહીત મિથ્યાચારિત્ર’ કહે છે.
જગજાલ-ભ્રમણકો દેહુ ત્યાગ, અબ દૌલત
(હિત) કલ્યાણના (પંથ) માર્ગે (લાગ) લાગી જાઓ, (જગજાલ)
સંસારની જાળમાં (ભ્રમણકો) ભટકવાનો (ત્યાગ દેહુ) ત્યાગ કરો.
Page 48 of 205
PDF/HTML Page 70 of 227
single page version
અગૃહીત મિથ્યાદર્શન-મિથ્યાજ્ઞાન-મિથ્યાચારિત્રનો ત્યાગ કરીને,
આત્મકલ્યાણના માર્ગમાં લાગવું જોઈએ. પંડિત શ્રી દૌલતરામજી
પોતાના આત્માને સંબોધી કહે છે કે, હે આત્મન્
Page 49 of 205
PDF/HTML Page 71 of 227
single page version
અનંત દુઃખો ભોગવી રહ્યો છે. જ્યાં સુધી દેહાદિથી ભિન્ન
પોતાના આત્માની સાચી સમજણ અને રાગાદિનો અભાવ ન કરે
ત્યાં સુધી સુખ, શાંતિ અને આત્માનો ઉદ્ધાર થઈ શકતો નથી.
યથાર્થ પ્રતીતિ, (૩) સ્વ-પરના સ્વરૂપની શ્રદ્ધા, (૪) નિજ
શુદ્ધાત્માના પ્રતિભાસરૂપ આત્માની શ્રદ્ધા,
સુધી જીવ પ્રગટ ન કરે ત્યાં સુધી જીવ (આત્મા)નો ઉદ્ધાર થઈ
શકે નહિ અર્થાત
જ્ઞાનાવરણીય આદિ દ્રવ્યકર્મ, શરીરાદિ નોકર્મ તથા પુણ્યપાપ-
રાગાદિ મલિનભાવમાં એકતાબુદ્ધિ
(ક્રિયા) હું કરી શકું છું, પર મને લાભ-નુકસાન કરી શકે છે,
અને હું પરનું કાંઈ કરી શકું છું, આમ માનતો હોવાથી તેને સત
Page 50 of 205
PDF/HTML Page 72 of 227
single page version
તેને ખબર હોતી નથી.
મિથ્યાત્વાદિના મહાન દોષોની પોષણ કરનારી હોવાથી દુઃખદાયક
છે, અનંત સંસારભ્રમણનું કારણ છે. જે જીવ તેનું સેવન કરે છે,
કર્તવ્ય સમજે છે તે દુર્લભ મનુષ્યજીવનને નષ્ટ કરે છે.
કરી, અથવા કુગુરુનો ઉપદેશ સ્વીકારી, ગૃહીત મિથ્યાજ્ઞાન-
મિથ્યાશ્રદ્ધા ધારણ કરે છે. તથા તે કુમતને અનુસરી મિથ્યાક્રિયા
કરે છે તે ગૃહીત મિથ્યાચારિત્ર છે. માટે જીવે સારી રીતે સાવધાન
થઈને ગૃહીત અને અગૃહીત બન્ને પ્રકારના મિથ્યાભાવો છોડવા
યોગ્ય છે અને એનો યથાર્થ નિર્ણય કરી, નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન પ્રગટ
કરવું જોઈએ. મિથ્યાભાવોનું સેવન કરી કરીને, સંસારમાં ભટકી,
અનંત જન્મ ધારણ કરી અનંતકાળ ગુમાવ્યો, હવે તો સાવધાન
થઈને આત્મોદ્ધાર કરવો જોઈએ.
Page 51 of 205
PDF/HTML Page 73 of 227
single page version
કરવાવાળી અસ્તિત્વ, નાસ્તિત્વ આદિ પરસ્પર
વિરુદ્ધ બે શક્તિઓનું એકસાથે પ્રકાશિત થવું તે
(આત્મા સદાય સ્વરૂપે છે-પરરૂપે નથી એવી જે
દ્રષ્ટિ તે અનેકાન્તદ્રષ્ટિ છે.)
વસ્તુને આત્મા કહેવામાં આવે છે; જે સદાય જાણે
અને જાણવારૂપે પરિણમે તેને જીવ અથવા આત્મા
કહે છે.
શક્તિનો વ્યાપાર.
વસ્તુને એક જ રૂપથી નિરૂપણ કરવી.
Page 52 of 205
PDF/HTML Page 74 of 227
single page version
ઉત્પત્તિ.
મોક્ષમાર્ગના પ્રસંગમાં મુક્તિમાર્ગના પ્રદર્શક સુગુરુથી
તાત્પર્ય છે.
Page 53 of 205
PDF/HTML Page 75 of 227
single page version
મિથ્યાજ્ઞાન, ગૃહીત મિથ્યાચારિત્ર, છ દ્રવ્યો અને મિથ્યા-
દ્રષ્ટિની અપેક્ષાએ જીવાદિ એ બધાંનું લક્ષણ બતાવો.
જીવમાં; સુગુરુ, કુગુરુ અને વિદ્યાગુરુમાં શો તફાવત છે તે
દર્શાવો.
બીજી ઢાળમાં કહેવાયેલી હકીકત, મરણ વખતે જીવને
નીકળતા નહીં દેખવાનું કારણ, મિથ્યાદ્રષ્ટિની રુચિ,
મિથ્યાદ્રષ્ટિની અરુચિ, મિથ્યાદર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રની સત્તાનો
કાળ, મિથ્યાદ્રષ્ટિને દુઃખ આપનારી વસ્તુ, મિથ્યા-ધાર્મિક
કાર્યો કરવાથી હાનિ, અને સાત તત્ત્વોની વિપરીત શ્રદ્ધાના
પ્રકાર વગેરેનું સ્પષ્ટ વર્ણન કરો.
પ્રયોજન, દુઃખ, મોક્ષસુખની અપ્રાપ્તિ અને
સંસારપરિભ્રમણના કારણો દર્શાવો.
Page 54 of 205
PDF/HTML Page 76 of 227
single page version
શું છે
Page 55 of 205
PDF/HTML Page 77 of 227
single page version
આકુલતા શિવમાંહિ ન તાતૈં, શિવમગ લાગ્યો ચહિયે;
સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચરન શિવ,-મગ સો દ્વિવિધ વિચારો,
જો સત્યારથરૂપ સો નિશ્ચય, કારણ સો વ્યવહારો. ૧.
Page 56 of 205
PDF/HTML Page 78 of 227
single page version
આકુળતા વગરનું (કહિયે) કહેવાય છે. (આકુલતા) આકુળતા
(શિવમાં) મોક્ષમાં (ન) નથી (તાતૈં) તેથી (શિવમગ) મોક્ષમાર્ગમાં
(લાગ્યો) લાગવું (ચહિયે) જોઈએ. (સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચરન)
સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર એ ત્રણેની એકતા તે (શિવમગ) મોક્ષનો
માર્ગ છે, (સો) તે મોક્ષમાર્ગનો (દ્વિવિધ) બે પ્રકારથી (વિચારો)
વિચાર કરવો કે, (જો) જે (સત્યારથરૂપ) વાસ્તવિક સ્વરૂપ છે
(સો) તે (નિશ્ચય) નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગ છે અને (કારણ) જે નિશ્ચય
મોક્ષમાર્ગનું નિમિત્ત કારણ છે (સો) તેને (વ્યવહારો) વ્યવહાર
મોક્ષમાર્ગ કહે છે.
ભાવશ્રુતજ્ઞાન થાય છે. અને નિશ્ચયનય તથા વ્યવહારનય એ
બન્ને સમ્યક્ શ્રુતજ્ઞાનના અવયવો (અંશો) છે, તેથી મિથ્યાદ્રષ્ટિને
નિશ્ચય કે વ્યવહારનય હોઈ શકે જ નહીં, માટે ‘વ્યવહારનય
પ્રથમ હોય અને નિશ્ચયનય પછી પ્રગટે’ એમ માનનારને નયોના
સ્વરૂપનું યથાર્થ જ્ઞાન નથી.
વિનાનો નિરપેક્ષનય થયો; વળી પ્રથમ એકલો વ્યવહારનય હોય
તો અજ્ઞાનદશામાં સમ્યગ્નય માનવો પડે, પણ
Page 57 of 205
PDF/HTML Page 79 of 227
single page version
હોઈ શકે નહિ, પણ વ્યવહારાભાસ કે નિશ્ચયાભાસરૂપ મિથ્યાનય
હોઈ શકે.
ગુરુ-શાસ્ત્રની શ્રદ્ધા સંબંધી રાગમિશ્રિત વિચારો અને મંદ કષાયરૂપ
શુભ ભાવ તે જીવને જે પૂર્વે હતો તેને ભૂતનૈગમનયથી
વ્યવહારકારણ કહેવામાં આવે છે, (પરમાત્મપ્રકાશ અ. ૨, ગાથા
૧૪ની ટીકા). વળી તે જ જીવને નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શનની ભૂમિકામાં
શુભરાગ અને નિમિત્તો કેવા પ્રકારના હોય, તેનું સહચરપણું
બતાવવા વર્તમાન શુભ રાગને વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ કહ્યો; તેમ
કહેવાનું કારણ એ છે કે તેથી જુદા પ્રકારના (વિરુદ્ધ) નિમિત્તો
તે દશામાં કોઈને હોઈ શકે નહિ; એ પ્રકારે નિમિત્ત-વ્યવહાર હોય
છે તો પણ તે ખરું કારણ નથી.
આશ્રયે સુખ પ્રગટ થઈ શકે નહિ.
મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક પૃષ્ઠ ૩૧૫).
નિરૂપણ કર્યો છે તે નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગ છે; તથા જ્યાં જે
Page 58 of 205
PDF/HTML Page 80 of 227
single page version
છે ત્યાં તેને ઉપચારથી મોક્ષમાર્ગ કહીએ તે વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ
છે; કારણ કે નિશ્ચય-વ્યવહારનું સર્વત્ર એવું જ લક્ષણ છે
અર્થાત્ સાચું નિરૂપણ તે નિશ્ચય તથા ઉપચાર નિરૂપણ તે
વ્યવહાર. માટે નિરૂપણની અપેક્ષાએ બે પ્રકારે મોક્ષમાર્ગ
જાણવો. પણ એક નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગ છે તથા એક વ્યવહાર-
મોક્ષમાર્ગ છે
આપરૂપકો જાનપનોં સો, સમ્યગ્જ્ઞાન કલા હૈ;
અબ વ્યવહાર મોખમગ સુનિયે, હેતુ નિયતકો હોઈ.
નિશ્ચય (સમ્યક્ત્વ) સમ્યગ્દર્શન છે; (આપરૂપ કો) આત્માના
સ્વરૂપને (પરદ્રવ્યનતૈં ભિન્ન) પરથી જુદું (જાનપનોં) જાણવું