Natak Samaysar (Gujarati). Gatha: 11-36 (Karta Karma Kriya Dvar); Treeja adhikaarno saar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 24

 

Page 74 of 444
PDF/HTML Page 101 of 471
single page version

background image
૭૪ સમયસાર નાટક
મિથ્યાત્વ અને સમ્યકત્વનું સ્વરૂપ (સવૈયા એકત્રીસા)
महा धीठ दुखकौ वसीठ परदर्वरूप,
अंधकूप काहूपै निर्वायौ नहि गयौ है।
ऐसौ मिथ्याभाव लग्यौ जीवकौं अनादिहीकौ,
याही अहंबुद्धि लिए नानाभांति भयौ है।।
काहू समै काहूकौ मिथ्यात अंधकार भेदि,
ममता उछेदि सुद्धभाव परिनयौहै।
तिनही विवेक धारि बंधकौ विलास डारि,
आतम सकतिसौंजगत जीत लयौ है।। ११।।
શબ્દાર્થઃ– ધીઠ (ધૃષ્ટ)=હઠીલો. વસીઠ=દૂત. નિવારયૌ=દૂર કર્યો. સમૈ
(સમય) ઉછેદિ=ખસેડીને. પરિનયૌ=થયો. સક્તિ (શક્તિ)=બળ.
અર્થઃ– જે અત્યંત કઠોર છે, દુઃખોનો દૂત છે, પરદ્રવ્ય જનિત છે, અંધારિયા
કૂવા સમાન છે, કોઈથી ખસેડી શકાતો નથી* એવો મિથ્યાત્વ ભાવ જીવને
અનાદિકાળથી લાગી રહ્યો છે. અને એ જ કારણે જીવ, પરદ્રવ્યમાં અહંબુદ્ધિ કરીને
અનેક અવસ્થાઓ ધારણ કરે છે. જો કોઈ જીવ કોઈ વખતે મિથ્યાત્વનો અંધકાર
નષ્ટ કરે અને પરદ્રવ્યમાંથી મમત્વભાવ ખસેડીને શુદ્ધભાવરૂપ પરિણામ કરે તો તે
ભેદવિજ્ઞાન ધારણ કરીને બંધના કારણોને* દૂર કરીને, પોતાની આત્મશક્તિથી
સંસારને જીતી લે છે અર્થાત્ મુક્ત થઈ જાય છે. ૧૧.
_________________________________________________________________
* મિથ્યાત્વ વિભાવભાવ છે તેને દૂર કરીને અનંત જીવ મુક્ત થયા છે. પણ હા,મુશ્કેલીથી દૂર થાય છે
એ દ્રષ્ટિએ ‘નિવારયૌ નહિ ગયો હૈ’ એ પદ આપ્યું છે.
* મિથ્યાત્વ, અવ્રત, પ્રમાદ, કષાય, યોગ.
आसंसारत एव धावति परं कुर्वेऽहमित्युच्चकै–
र्दुर्वारंननु मोहिनामिह महाहङ्काररूपं तमः।
तद्भूतार्थपरिग्रहेण विलयं यद्येकवारं व्रजेत्
तत्किं ज्ञानधनस्य बन्धनमहो भूयो भवेदात्मनः।। १०।।

Page 75 of 444
PDF/HTML Page 102 of 471
single page version

background image
કર્તા કર્મ ક્રિયાદ્વાર ૭પ
જેવું કર્મ તેવો કર્તા. (સવૈયા એકત્રીસા)
सुद्धभाव चेतन असुद्धभाव चेतन,
दुहूंकौ करतार जीव और नहि मानिये।
कर्मपिंडकौ विलास वर्न रस गंध फास,
करता दुहूँकौ पुदगल पखानिये।।
तातै वरनादि गुन ग्यानावरनादि कर्म,
नाना परकार पुदगलरूप जानिये।
समल विमल परिनाम जे जे चेतनके,
ते ते सब अलख पुरुष यौं बखानिये।। १२।।
શબ્દાર્થઃ– સુદ્ધભાવ=કેવળદર્શન, કેવળજ્ઞાન, અનંતસુખ આદિ.
અસુદ્ધભાવ=રાગ, દ્વેષ, ક્રોધ, માન આદિ. ઔર=બીજું. ફાસ=સ્પર્શ. સમલ=અશુદ્ધ.
વિમલ=શુદ્ધ. અલખ=અરૂપી. પુરુષ=પરમેશ્વર.
અર્થઃ– શુદ્ધ ચૈતન્યભાવ અને અશુદ્ધ ચૈતન્યભાવ-બન્ને ભાવોનો કર્તા જીવ
છે, બીજો નથી. દ્રવ્યકર્મના પરિણામ અને વર્ણ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ-એ બન્નેનો કર્તા
પુદ્ગલ છે; એથી વર્ણ, રસાદિ ગુણસહિત શરીર અને જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મસ્કંધ-એને
અનેક પ્રકારની પુદ્ગલ પર્યાયો જાણવી જોઈએ. આત્માના શુદ્ધ અને અશુદ્ધ જે જે
પરિણામ છે તે બધા અમૂર્તિક આત્માના છે, એમ પરમેશ્વરે કહ્યું છે. ૧૨.
_________________________________________________________________
નોટઃ– અશુદ્ધ પરિણામ કર્મના પ્રભાવથી થાય છે અને શુદ્ધ પરિણામ કર્મના અભાવથી થાય છે; એથી
બન્ને પ્રકારના ભાવ કર્મજનિત કહી શકાય છે.
आत्मभावान्करोत्यात्मा परभावान्सदापरः।
आत्मैव ह्यात्मनो भावाः परस्य पर एव ते ।। ११।।

Page 76 of 444
PDF/HTML Page 103 of 471
single page version

background image
૭૬ સમયસાર નાટક
ભેદજ્ઞાનનું રહસ્ય મિથ્યાદ્રષ્ટિ નથી જાણતો એના ઉપર દ્રષ્ટાંત (સવૈયા એકત્રીસા)
जैसैं गजराज नाज घासके गरास करि,
भच्छत सुभाय नहि भिन्न रस लीयौ है।
जैसैं मतवारौ नहि जानै सिखरनि स्वाद,
जुंगमें मगन कहै गऊ दूध पीयौ है।।
तैसैं मिथ्याद्रष्टि जीव ग्यानरूपी है सदीव,
पग्यौ पाप पुन्नसौं सहज सुन्न हीयौ है।
चेतन अचेतन दुहूँकौ मिश्र पिंड लखि,
एकमेकमानै न विवेक कछु कीयौ है।। १३।।
શબ્દાર્થઃ– ગજરાજ=હાથી. ગરસ(ગ્રાસ)=કોળિયો. સિખરનિ(શ્રીખંડ)=
અત્યંત ગાઢ દહીં અને ખાંડનું મિશ્રણ. જુંગ=ધૂન. સન્ન (શૂન્ય)= વિવેક રહિત.
અર્થઃ– જેમ હાથી અનાજ અને ઘાસનો મળેલો કોળિયો ખાય છે પણ
ખાવાનો જ સ્વભાવ હોવાથી જુદો જુદો સ્વાદ લેતો નથી, અથવા જેવી રીતે
શરાબથી મત્ત બનેલને શીખંડ ખવરાવવામાં આવે, તો તે નશામાં તેનો સ્વાદ ન
જાણતાં કહે કે એનો સ્વાદ ગાયના દૂધ જેવો છે, તેવી જ રીતે મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ જોકે
સદાજ્ઞાનમૂર્તિ છે, તોપણ પુણ્ય-પાપમાં લીન હોવાને કારણે તેનું હૃદય આત્મજ્ઞાનથી
શૂન્ય રહે છે, તેથી ચેતન-અચેતન બન્નેના મળેલા પિંડને જોઈને એક જ માને છે
અને કાંઈ વિચાર નથી કરતો.
ભાવાર્થઃ– મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ સ્વ-પર વિવેકના અભાવમાં પુદ્ગલના મેળાપથી
જીવને કર્મનો કર્તા માને છે. ૧૩.
_________________________________________________________________
अज्ञानतस्तु सतृणाभ्यवहारकारी
ज्ञानं स्वयं किल भवन्नपि रज्यते यः।
पीत्वा दधीक्षुमधुराम्लरसातिगृद्धया
गां दोग्धि दुग्धमिव नूनमसौ रसालम्।। १२।।

Page 77 of 444
PDF/HTML Page 104 of 471
single page version

background image
કર્તા કર્મ ક્રિયાદ્વાર ૭૭
જીવને કર્મનો કર્તા માનવો તે મિથ્યાત્વ છે એના ઉપર દ્રષ્ટાંત
(સવૈયા એકત્રીસા)
जैसैं महा धूपकी तपतिमैं तिसायौ मृग;
भरमसौं मिथ्याजल पीवनकौं धायौ है।
जैसैं अंधकार मांहि जेवरी निरखि नर,
भरमसौं डरपि सरप मानि आयौहै।।
अपनैं सुभाव जैसैं सागर सुथिर सदा,
पवन–संजोगसौं उछरि अकुलायौ है।
तैसैं जीव जड़सौ अव्यापक सहज रूप,
भरमसौ करमकौ करता कहायौ है।। १४।।
શબ્દાર્થઃ– તપતિ=ગરમી. તિસાયૌ=તરસ્યો. મિથ્યાજળ=મૃગજળ.
જેવરી=દોરડું. સરપ (સર્પ)=સાપ. સાગર=સમુદ્ર. થિર=સ્થિર.અવ્યાપક= ભિન્ન.
ભરમ=ભૂલ.
અર્થઃ– જેવી રીતે અત્યંત આકરા તડકામાં તરસથી પીડાયેલું હરણ ભૂલથી
મૃગજળ પીવાને દોડે છે,અથવા જેમ કોઈ મનુષ્ય અંધારામાં દોરડું જોઈને તેને સર્પ
જાણી ભયભીત થઈને ભાગે છે અને જેવી રીતે સમુદ્ર પોતાના સ્વભાવથી સદૈવ
સ્થિર છે તો પણ પવનની લહેરોથી લહેરાય છે; તેવી જ રીતે જીવ સ્વભાવથી જડ
પદાર્થોથી ભિન્ન છે, પરંતુ મિથ્યાત્વી જીવ ભૂલથી પોતાને કર્મનો કર્તા માને છે. ૧૪.
_________________________________________________________________
अज्ञानान्मृगतृष्णिकां जलधिया धावन्ति पातुं मृगा
अज्ञानात्तमसि द्रवन्ति भुजगाध्यासेन रज्जौ जनाः।
अज्ञानाश्च विकल्पचक्रकरणाद्वातोत्तरङ्गाब्धिवत
शुद्धज्ञानमया अपि स्वयममी कर्त्रीभवन्त्याकुलाः।। १३।।

Page 78 of 444
PDF/HTML Page 105 of 471
single page version

background image
૭૮ સમયસાર નાટક
ભેદવિજ્ઞાની જીવ કર્મનો કર્તા નથી, માત્ર દર્શક છે.
(સવૈયા એકત્રીસા)
जैसैं राजहंसके वदनके सपरसत,
देखिये प्रगट न्यारौ छीर न्यारौ नीरहै।
तैसैं समकितीकी सुद्रष्टिमैं सहज रूप,
न्यारौ जीव न्यारौ कर्म न्यारौ ही सरीर है।।
जब सुद्ध चेतनकौ अनुभौ अभ्यासै तब,
भासै आपु अचल न दूजौ और सीर है।
पूरव करम उदै आइके दिखाई देइ,
करतान होय तिन्हकौ तमासगीर है।। १५।।
શબ્દાર્થઃ– વદન=મુખ. સપરસત (સ્પર્શત)=અડવાથી. છીર(ક્ષીર)=દૂધ.
નીર=પાણી. ભાસૈ=દેખાય છે. સીર=સાથી. તમાસગીર=દર્શક.
અર્થઃ– જેવી રીતે હંસના મુખનો સ્પર્શ થવાથી દૂધ અને પાણી જુદાં જુદાં
થઈ જાય છે, તેવી જ રીતે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવોની સુદ્રષ્ટિમાં સ્વભાવથી જ જીવ, કર્મ
અને શરીર ભિન્ન ભિન્ન ભાસે છે. જ્યારે શુદ્ધ ચૈતન્યના અનુભવનો અભ્યાસ થાય
ત્યારે પોતાનું અચળ આત્મદ્રવ્ય પ્રતિભાસિત થાય છે, તેનો કોઈ બીજા સાથે મેળ
દેખાતો નથી. હા, પૂર્વે બાંધેલાં કર્મો ઉદયમાં આવેલાં દેખાય છે પણ અહંબુદ્ધિના
અભાવમાં તેમનો કર્તા નથી થતો, માત્ર જોનાર રહે છે. ૧પ.
_________________________________________________________________
ज्ञानाद्विवेचकतया तु परात्मनोर्यो
जानाति हंस इववाःपयसोर्विशेषं।
चैतन्यधातुमचलं स सदाधिरूढो
जानीत एव हि करोति न किञ्चनापि।। १४।।

Page 79 of 444
PDF/HTML Page 106 of 471
single page version

background image
કર્તા કર્મ ક્રિયાદ્વાર ૭૯
મળેલા જીવ અને પુદ્ગલની જુદી જુદી ઓળખાણ
(સવૈયા એકત્રીસા)
जैसैं उसनोदकमैं उदक–सुभाव सीरौ,
आगकी उसनता फरस ग्यानलखियै।
जैसैं स्वाद व्यंजनमैं दीसत विविधरूप,
लौनकौ सुवाद खारौ जीभ–ग्यान चखियै।।
तैसैं घट पिंडमैं विभावता अग्यानरूप,
ग्यानरूप जीव भेद–ग्यानसौं परखिये।
भरमसौं करमकौ करता है चिदानंद,
दरव विचार करतार भाव नखियै।। १६।।
શબ્દાર્થઃ– ઉસનોદક (ઉષ્ણોદક)=ગરમ જળ. ઉદક=જળ. સીરૌ=ઠંડું. ઉસનતા
(ઉષ્ણતા)=ગરમી. ફરસ=સ્પર્શ. વ્યંજન=શાક. નખિયૈ=છોડી દેવું જોઈએ.
અર્થઃ– જેવી રીતે સ્પર્શજ્ઞાનથી ઠંડા સ્વભાવવાળા ગરમ જળની અગ્નિજનિત
ઉષ્ણતા ઓળખી શકાય છે. અથવા જેવી રીતે જિહ્વા ઈન્દ્રિયથી અનેક સ્વાદવાળા
શાકમાં મીઠું જુદું ચાખી લેવામાં આવે છે, તેવી જ રીતે ભેદવિજ્ઞાનથી શરીરરૂપ
પિંડમાંનો અજ્ઞાનરૂપ વિકાર અને જ્ઞાનમૂર્તિ જીવ ઓળખી શકાય છે, આત્માને કર્મનો
કર્તા માનવો એ મિથ્યાત્વ છે, દ્રવ્ય દ્રષ્ટિથી ‘આત્મા કર્મનો કર્તા છે’ એવો ભાવ જ
ન હોવો જોઈએ. ૧૬.
_________________________________________________________________
ज्ञानादेव ज्वलनपयसोरौष्ण्यशैत्यव्यवस्था
ज्ञानादेवोल्लसति लवणस्वादभेदव्युदासः।
ज्ञानादेव स्वरसविकसन्नित्यचैतन्यधातोः
क्रोधादेश्च प्रभवति भिदा भिन्दती कर्तृभावम्।। १५।।

Page 80 of 444
PDF/HTML Page 107 of 471
single page version

background image
૮૦ સમયસાર નાટક
પદાર્થ પોતાના સ્વભાવનો કર્તા છે. (દોહરા)
ग्यान–भाव ग्यानी करै, अग्यानी अग्यान।
दर्वकर्म पुदगल करै,यह निहचै परवान।। १७।।
શબ્દાર્થઃ– દ્રવ્યકર્મ=જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મદળ. પરવાન (પ્રમાણ)=સાચું જ્ઞાન.
અર્થઃ– જ્ઞાનભાવનો કર્તા જ્ઞાની છે, અજ્ઞાનનો કર્તા અજ્ઞાની છે અને
દ્રવ્યકર્મનો કર્તા પુદ્ગલ છે-એમ નિશ્ચયનયથી જાણો. ૧૭.
જ્ઞાનનો કર્તા જીવ જ છે, અન્ય નથી. (દોહરા)
ग्यान सरूपी आतमा, करै ग्यान नहि और।
दरव करम चेतन करै, यह विवहारी दौर।। १८।।
અર્થઃ– જ્ઞાનરૂપ આત્મા જ જ્ઞાનનો કર્તા છે, બીજો નથી. દ્રવ્યકર્મને જીવ કરે
છે-એ વ્યવહાર-વચન છે. ૧૮.
આ વિષયમાં શિષ્યની શંકા. (સવૈયા એકત્રીસા)
पुग्गलकर्म करै नहि जीव,
कही तुम मैं समुझी नहि तैसी।
कौन करै यह रूप कहौं अब,
को करता करनी कहुकैसी।।
आपुही आपु मिलै बिछुरै जड़,
क्यौं करि मो मन संसय ऐसी?
सिष्य संदेह निवारन कारन,
बात कहैं गुरु है कछु जैसी।। १९।।
_________________________________________________________________
अज्ञानं ज्ञानमप्येवं कुर्वन्नात्मानमञ्जसा।
स्यात्कर्त्तात्मात्मभावस्य परभावस्य न क्वचित्।। १६।।
आत्मा ज्ञानंं स्वयं ज्ञानं ज्ञानादन्यत्करोति किम्।
परभावस्य कर्त्तात्मा मोहोऽयं व्यवहारिणाम्।। १७।।

Page 81 of 444
PDF/HTML Page 108 of 471
single page version

background image
કર્તા કર્મ ક્રિયાદ્વાર ૮૧
શબ્દાર્થઃ– બિછુરૈ=જુદા થાય. સંસય(સંશય)=શંકા, સંદેહ.
અર્થઃ– પુદ્ગલ કર્મને જીવ નથી કરતો, એવું આપે કહ્યું તો મારા સમજવામાં
આવતું નથી. કર્મનો કર્તા કોણ છે અને તેની કેવી ક્રિયા છે? આ અચેતન કર્મ
પોતાની મેળે જીવ સાથે કેવી રીતે બંધાય છે અને છૂટે છે? મને આ શંકા છે.
શિષ્યની આ શંકાનો નિર્ણય કરવા માટે શ્રીગુરુ યથાર્થ વાત કહે છે. ૧૯.
ઉપર કરવામાં આવેલી શંકાનું સમાધાન (દોહરા)
पुदगल परिनामी दरव,सदा परिनवै सोइ।
यातैं पुदगल करमकौ, पुदगल करता होइ।। २०।।
શબ્દાર્થઃ– પરિનામી (પરિણામી)=પોતાનો સ્વભાવ છોડયા વિના એક
પર્યાયથી બીજી પર્યાયરૂપે થનાર. સોઈ=તે. યાતૈં=એથી. હોઈ=થાય છે.
અર્થઃ– પુદ્ગલ દ્રવ્ય પરિણામી છે, તે સદૈવ પરિણમન કર્યા કરે છે, તેથી
પુદ્ગલ કર્મનો પુદ્ગલ જ કર્તા છે. ૨૦.
जीव चेतना संजुगत, सदा पूरण सब ठौर।
तातैं चेतन भावकौ, करता जीव न और।। २१।।
શબ્દાર્થઃ– સંજુગત=સંયુક્ત, સહિત. ઠૌર=સ્થાન.
અર્થઃ– જીવ ચેતના સહિત છે, સર્વ સ્થાનમાં સદા પૂર્ણ છે, એ કારણે
ચેતનભાવોનો કર્તા જીવ જ છે, બીજું કોઈ નથી. ૨૧.
_________________________________________________________________
जीवः करोति यदि पुद्गलकर्म नैव कस्तर्हि तत्कुरुत इत्यभिशङ्कयैव।
एतर्हि तीव्ररयमोहनिवर्हणाय सङ्कीर्त्यते शृणुत पुद्गलकर्मकर्तृ।। १८।।
स्थितेत्यविघ्ना खलु पुद्गलस्य स्वभावभूता परिणामशक्तिः।
तस्यां स्थितायां स करोति भावं यमात्मनस्तस्य स एव कर्त्ता।। १९।।
स्थितेति जीवस्य निरन्तराया स्वभावभूता परिणामशक्तिः।
तस्यां स्थितायां स करोति भावं यं स्वस्य तस्यैवभवैत्स कर्त्ता।। २०।।

Page 82 of 444
PDF/HTML Page 109 of 471
single page version

background image
૮૨ સમયસાર નાટક
શિષ્યનો ફરીથી પ્રશ્ન. (અડિલ્લ છંદ)
ग्यानवंतकौ भोग निरजरा–हेतु है।
अज्ञानीकौ भोग बंध फलदेतु है।।
यह अचरजकी बात हिये नहि आवही।
पूछे कोऊ सिष्य गुरू समझावही।। २२।।
શબ્દાર્થઃ– ભોગ=શુભ-અશુભ કર્મોનો વિપાક. નિર્જરા-હેતુ=કર્મ ખરવાનું
કારણ. હિયે=મનમાં.
અર્થઃ– કોઈ શિષ્ય પ્રશ્ન કરે છે કે હે ગુરુજી ! જ્ઞાનીના ભોગ નિર્જરાને માટે
છે અને અજ્ઞાનીના ભોગોનું ફળ બંધ છે, એ આશ્ચર્યભરી વાત મારા મનમાં ઠસતી
નથી. એને શ્રીગુરુ સમજાવે છે. ૨૨.
ઉપર કરવામાં આવેલી શંકાનું સમાધાન (સવૈયા એકત્રીસા)
दया–दान–पूजादिक विषय–कषायादिक,
दोऊ कर्मबंध पै दुहूकौएक खेतु है।
ग्यानी मूढ़ करम करत दीसै एकसे पै,
परिनामभेद न्यारौ न्यारौ फल देतु है।।
ग्यानवंत करनी करै पै उदासीन रूप,
ममतान धरै तातैंनिर्जराकौ हेतु है।
वहै करतूति मूढ़ करै पै मगनरूप,
अंध भयौ ममतासौं बंध–फल लेतु है।। २३।।
શબ્દાર્થઃ– ખેતુ (ક્ષેત્ર)=સ્થાન. પરિનામ (પરિણામ)=ભાવ.
ઉદાસીન=રાગાદિ રહિત. મગનરૂપ=તલ્લીન. અંધ=વિવેકશૂન્ય.
_________________________________________________________________
ज्ञानमय एव भावः कुतो भवेद् ज्ञानिनो न पुनरन्यः।
अज्ञानमयः सर्वः कुतोऽयमज्ञानिनो नान्यः।। २१।।
ज्ञानिनो ज्ञाननिर्वृताः सर्वे भावा भवन्ति हि।
सर्वेऽप्यज्ञाननिर्वृता भवन्त्यज्ञानिनस्तु ते।। २२।।

Page 83 of 444
PDF/HTML Page 110 of 471
single page version

background image
કર્તા કર્મ ક્રિયાદ્વાર ૮૩
અર્થઃ– દયા, દાન, પૂજાદિ પુણ્ય અથવા વિષય, કષાય આદિ પાપ બન્ને
કર્મબંધ છે અને બન્નેનું ઉત્પત્તિસ્થાન એક જ છે. આ બન્ને પ્રકારનાં કર્મો કરવામાં
સમ્યગ્જ્ઞાની અને મિથ્યાજ્ઞાની એક સરખા દેખાય છે પરંતુ તેમના ભાવોમાં અંતર
હોવાથી ફળ પણ ભિન્ન ભિન્ન થાય છે. જ્ઞાનીની ક્રિયા વિરક્તભાવ સહિત અને
અહંબુદ્ધિ રહિત હોય છે તેથી નિર્જરાનું કારણ છે અને તે જ ક્રિયા મિથ્યાત્વી જીવ
વિવેક રહિત તલ્લીન થઈને અહંબુદ્ધિ સહિત કરે છે તેથી બંધ અને તેના ફળને પામે
છે. ૨૩.
મિથ્યાત્વીના કર્તાપણાની સિદ્ધિ પર કુંભારનું દ્રષ્ટાંત
(છપ્પા)
ज्यौं माटीमैं कलस होनकी,सकति रहै ध्रुव।
दंड चक्र चीवर कुलाल,बाहजि निमित्त हुव।।
त्यौं पुदगल परवांनु, पुंज वरगना भेस धरि।
ग्यानावरनादिक स्वरूप, विचरंत विविध परि।।
बाहजि निमित्त बहिरातमा,
गहि संसै अग्यानमति।
जगमांहि अहंकृत भावसौं,
करमरूप ह्वै परिनमति।। २४।।
શબ્દાર્થઃ– કલસ=ઘડો. સકતિ=શક્તિ. ચક્ર=ચાકડો. ચીવર=દોરી.
કુલાલ=કુંભાર. બાહજિ=બાહ્ય. પુંજ=સમુદાય=પરવાંનુ=પરમાણુ. વરગના=વર્ગણા.
ભેસ=રૂપ. વિચરંત=ભ્રમણ કરે છે. વિવિધ=જુદા જુદા. ગહિ=ધારણ કરીને.
બહિરાતમા=મિથ્યાદ્રષ્ટિ. અહંકૃત=મમત્વ.
અર્થઃ– જેવી રીતે માટીમાં ઘડારૂપ થવાની શક્તિ સદા મોજૂદ રહે છે અને
_________________________________________________________________
अज्ञानमयभावानामज्ञानी व्याप्य भूमिकाः।
द्रव्यकर्मनिमित्तानांभावानामेति हेतुताम्।। २३।।

Page 84 of 444
PDF/HTML Page 111 of 471
single page version

background image
૮૪ સમયસાર નાટક
દંડ, ચક્ર, દોરી, કુંભાર વગેરે બાહ્ય નિમિત્ત છે તેવી જ રીતે લોકમાં
પુદ્ગલપરમાણુઓના દળ કર્મવર્ગણારૂપ થઈને જ્ઞાનાવરણીય વગેરે જાતજાતની
અવસ્થાઓમાં ભ્રમણ કરે છે, તેને મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ બાહ્ય નિમિત્ત છે. જે સંશય
આદિથી* અજ્ઞાની હોય છે, તેને શરીર આદિમાં અહંબુદ્ધિ હોવાથી તે પુદ્ગલપિંડ
કર્મરૂપ થઈ જાય છે. ૨૪.
જીવને અકર્તા માનીને આત્મધ્યાન કરવાનો મહિમા.
(સવૈયા તેવીસા)
जे न करैं नयपच्छ विवाद,
धरैं न विखाद अलीक न भाखैं।
जे उदवेग तजैं घट अंतर,
सीतल भाव निरंतर राखैं।।
जे न गुनी–गुन–भेद विचारत,
आकुलता मनकी सब नाखैं।
ते जगमैं धरि आतम ध्यान,
अखंडित ग्यान–सुधारसचाखैं।। २५।।
શબ્દાર્થઃ– વિવાદ=ઝઘડો. વિખાદ (વિષાદ)=ખેદ. અલીક=જૂઠ.
ઉદ્વેગ=ચિંતા. સીતલ (શીતલ)=શાંત. નાખૈં=છોડે. અખંડિત=પૂર્ણ.
અર્થઃ– જે નયવાદના ઝગડાથી રહિત છે, અસત્ય, ખેદ, ચિંતા, આકુળતા
આદિને હૃદયમાંથી દૂર કરે છે અને હંમેશાં શાંતભાવ રાખે છે, ગુણ-ગુણીના ભેદ-
વિકલ્પ પણ નથી કરતા, તેઓ સંસારમાં આત્મધ્યાન ધારણ કરીને પૂર્ણ જ્ઞાનામૃતનો
સ્વાદ લે છે. ૨પ.
_________________________________________________________________
* સંશય, વિમોહ અને વિભ્રમ એ જ્ઞાનના દોષ છે.
य एवमुक्त्वा नयपक्षपातं स्वरूपगुप्ता निवसन्ति नित्यं।
विकल्पजालच्युतशान्तचित्तास्त एव साक्षादमृतं पिबन्ति।। २४।।

Page 85 of 444
PDF/HTML Page 112 of 471
single page version

background image
કર્તા કર્મ ક્રિયાદ્વાર ૮પ
જીવ નિશ્ચયનયથી અકર્તા અને વ્યવહારથી કર્તા છે.
(સવૈયા એકત્રીસા)
विवहार–द्रष्टिसौं विलोकत बंध्यौसौ दीसै,
निहचै निहारत न बांध्यौ यहकिनिहीं।
एक पच्छ बंध्यौ एक पच्छसौं अबंध सदा,
दोऊ पच्छ अपनैं अनादिधरे इनिहीं।।
कोऊ कहै समल विमलरूप कोऊ कहै,
चिदानंद तैसौईबखान्यौ जैसौ जिनिहीं।
बंध्यौ मानै खुल्यौ मानै दोऊ नैको भेद जानै,
सोई ग्यानवंत जीव तत्त्व पायौ तिनिहीं।। २६।।
શબ્દાર્થઃ– વિલોકત=જોવાથી. નિહારત=દેખવાથી. અબંધ=મુક્ત. બંધ્યો=બંધ
સહિત. તૈસોઈ=તેવો જ. ખુલ્યૌ=બંધ રહિત.
અર્થઃ– વ્યવહારનયથી જુઓ તો આત્મા બંધાયેલો દેખાય છે, નિશ્ચય દ્રષ્ટિથી
જુઓ તો એ કોઈથી બંધાયેલો નથી. એક નયથી બંધાયેલો અને એક નયથી સદા
અબંધ-ખૂલો રહેલો છે. આવા આ પોતાના બન્ને પક્ષ અનાદિકાળથી ધારણ કરેલા
છે. એક નય કર્મ સહિત અને એક નય કર્મ રહિત કહે છે, તેથી જે નયથી જેવો
કહ્યો છે તેવો છે. જે બંધાયેલો અને ખુલ્લો બન્નેય વાતોને માને છે અને બન્નેનો
અભિપ્રાય સમજે છે, તે જ સમ્યગ્જ્ઞાની જીવનું સ્વરૂપ જાણે છે.૨૬.
_________________________________________________________________
एकस्य बद्धो न तथा परस्य चिति द्वयोर्द्वावितिपक्षपातौ।
यस्तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातस्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव।। २५।।
નોટઃ– આ શ્લોકથી આગળ ૪૪મા શ્લોક સુધીના શ્લોકમાં એક શબ્દનો ફરક છે, બાકીના બધા જ
શ્લોકો આ જ જાતના છે. જેવી રીતે આમાં ‘બદ્ધો’છે તે આગલા શ્લોકોમાં ‘બદ્ધો’ના સ્થાનમાં
‘મૂઢો’, ‘રક્તો’, ‘દ્રુષ્ટો’ છે. તેથી આ ૧૯ શ્લોક આપવામાં આવ્યા નથી. બધા શ્લોકોનો એક જ
આશય થાય છે.

Page 86 of 444
PDF/HTML Page 113 of 471
single page version

background image
૮૬ સમયસાર નાટક
નયજ્ઞાન દ્વારા વસ્તુસ્વરૂપ જાણીને સમરસ ભાવમાં રહેનારાઓની પ્રશંસા.
(સવૈયા એકત્રીસા)
प्रथम नियत नय दूजी विवहार नय,
दुहूकौं फलावत अनंत भेद फलेहैं।
ज्यौं ज्यौं नय फलैं त्यौं त्यौं मनके कल्लोल फलैं,
चंचल सुभाव लोकालोकलौं उछले हैं।।
ऐसी नयकक्ष ताकौ पक्ष तजि ग्यानी जीव,
समरसी भए एकतासौं नहि टलेहैं।
महामोह नासि सुद्ध–अनुभौ अभ्यासि निज,
बल परगासि सुखरासि मांहि रले हैं।। २७।।
શબ્દાર્થઃ– નિયત=નિશ્ચય. ફલાવત=વિસ્તાર કરો તો. ફલે=ઊપજે.
કલ્લોલ=તરંગ. ઉછલે=વધે. કક્ષ=કક્ષા. પરગાસિ=પ્રગટ કરીને. રલે=મળે.
અર્થઃ– પહેલો નિશ્ચય અને બીજો વ્યવહારનય છે, એનો પ્રત્યેક દ્રવ્યના ગુણ-
પર્યાયોની સાથે વિસ્તાર કરવામાં આવે તો અનંત ભેદ થઈ જાય છે. જેમ જેમ
નયના ભેદ વધે છે તેમ તેમ ચંચળ સ્વભાવી ચિત્તમાં તરંગો પણ ઊપજે છે, જે
લોક અને અલોકના પ્રદેશોની બરાબર છે. જે જ્ઞાની જીવ આવી નયકક્ષાનો પક્ષ
છોડીને, સમતારસ ગ્રહણ કરીને, આત્મસ્વરૂપની એકતા છોડતા નથી, તેઓ મહા
મોહનો નાશ કરીને અનુભવના અભ્યાસથી નિજાત્મ બળ પ્રગટ કરીને, પૂર્ણ
આનંદમાં લીન થાય છે. ૨૭.
_________________________________________________________________
स्वेच्छासमुच्छलदनल्पविकल्पजाला
मेवं व्यतीत्य महती नयपक्षकक्षाम्।
अन्तर्बहिस्समरसैकरसस्वभावं
स्वं भावमेकमुपयात्यनुभूतिमात्रम्।। ४५।।

Page 87 of 444
PDF/HTML Page 114 of 471
single page version

background image
કર્તા કર્મ ક્રિયાદ્વાર ૮૭
સમ્યગ્જ્ઞાનથી આત્મસ્વરૂપની ઓળખાણ થાય છે. (સવૈયા એકત્રીસા)
जैसैं काहू बाजीगर चौहटै बजाइ ढोल,
नानारूप धरिकैंभगल–विद्या ठानी है।
तैसैं मैं अनादिकौ मिथ्यातकी तरंगनिसौं,
भरममैं धाइ बहु कायनिज मानी है।।
अब ग्यानकला जागी भरमकी द्रष्टि भागी,
अपनी पराई सब सौंज पहिचानी है।
जाकै उदै होत परवांन ऐसी भांति भई,
निहचै हमारी जोति सोई हम जानी है।। २८।।
શબ્દાર્થઃ– બાજીગર=ખેલ કરનાર. ચૌહટે=ચોકમાં. ભગલ વિદ્યા=છળકપટ.
ધાઈ=ભટકીને. કાય=શરીર. સૌંજ=વસ્તુ.
અર્થઃ– જેમ કોઈ તમાશગીર ચોકમાં ઢોલ વગાડે અને અનેક સ્વાંગ રચીને
ઠગવિદ્યાથી લોકોને ભ્રમમાં નાખી દે, તેવી જ રીતે હું અનાદિકાળથી મિથ્યાત્વના
ઝપાટાથી ભ્રમમાં ભૂલી રહ્યો અને અનેક શરીરોને અપનાવ્યાં. હવે જ્ઞાન જ્યોતિનો
ઉદય થયો જેથી મિથ્યાદ્રષ્ટિ ખસી ગઈ, બધી સ્વ-પર વસ્તુની ઓળખાણ થઈ અને
તે જ્ઞાનકળા પ્રગટ થતાં જ એવી અવસ્થા પ્રાપ્ત થઈ કે અમે અમારી મૂળ જ્ઞાન
જ્યોતિને ઓળખી લીધી. ૨૮.
જ્ઞાનીનો આત્માનુભવમાં વિચાર (સવૈયા એકત્રીસા)
जैसै महा रतनकी ज्योतिमैं लहरि उठै,
जलकी तरंग जैसैं लीन होय जलमैं।
तैसैं सुद्ध आतम दरब परजाय करि,
उपजै बिनसै थिर रहै निजथलमैं।।
_________________________________________________________________
इन्द्रजालमिदमेवमुच्छलत्पुष्कलोच्चलविकल्पवीचिभिः।
यस्य विस्फुरणमेव तत्क्षणं कृत्स्नमस्यति तदस्मि चिन्महः।। ४६।।
चित्स्वभावभरभावितभावाभावभावपरमार्थतयैकं।
बन्धपद्धतिमपास्य समस्तां चेतये समयसारमपारं।। ४७।।

Page 88 of 444
PDF/HTML Page 115 of 471
single page version

background image
૮૮ સમયસાર નાટક
ऐसै अविकलपी अजलपी अनंद रूपी,
अनादि अनंत गहि लीजै एक पलमैं।
ताकौ अनुभव कीजै परम पीयूष पीजै,
बंधकौ विलास डारि दीजै पुदगलमैं।। २९।।
શબ્દાર્થઃ– અવિકલપી=વિકલ્પરહિત. અજલપી=અહીં સ્થિરતાનો અર્થ છે.
ગહિ લીજૈ=ગ્રહણ કરો. પીયૂષ=અમૃત. વિલાસ=વિસ્તાર.
અર્થઃ– જેવી રીતે ઉત્તમ રત્નની જ્યોતિમાં ચમક ઉત્પન્ન થાય છે અથવા
જળમાં તરંગ ઊઠે છે અને તેમાં જ સમાઈ જાય છે, તેવી જ રીતે શુદ્ધ આત્મા,
પર્યાય અપેક્ષાએ ઊપજે અને નાશ પામે છે તથા દ્રવ્ય અપેક્ષાએ પોતાના સ્વરૂપમાં
સ્થિર રહે છે. એવા નિર્વિકલ્પ, નિત્ય, આનંદરૂપ, અનાદિ, અનંત, શુદ્ધ આત્માનું
તત્કાળ ગ્રહણ કરો. તેનો જ અનુભવ કરીને પરમ અમૃત-રસ પીઓ અને
કર્મબંધના વિસ્તારને પુદ્ગલમાં છોડી દો. ૨૯.
આત્માનુભવની પ્રશંસા (સવૈયા એકત્રીસા)
दरबकी नय परजायनय दोऊ,
श्रुतग्यानरूप श्रुतग्यान तो परोख है।
सुद्ध परमातमाकौ अनुभौ प्रगट तातैं,
अनुभौ विराजमान अनुभौ अदोखहै।।
अनुभौं प्रवांन भगवान पुरुष पुरान,
ग्यान औ विग्यानघन महा सुखपोख है।
परम पवित्र यौं अनंत नाम अनुभौके,
अनुभौविना न कहूं और ठौर मोख है।। ३०।।
_________________________________________________________________
आक्रामन्नविकल्पभावमचलं पक्षैर्नयानां विना
सारो यः समयस्य भाति निभृतैरास्वाद्यमानः स्वयम्।
विज्ञानैकरसः स एष भगवान्पुण्यः पुराणः पुमान्
ज्ञानं दर्शनमप्ययं किमथवा यत्किंचनैकोऽप्ययम्।। ४८।।

Page 89 of 444
PDF/HTML Page 116 of 471
single page version

background image
કર્તા કર્મ ક્રિયાદ્વાર ૮૯
શબ્દાર્થઃ– પરોખ (પરોક્ષ)=ઈન્દ્રિય અને મન આશ્રિત જ્ઞાન.
વિરાજમાન=સુશોભિત. અદોખ(અદોષ)=નિર્દોષ. પોખ (પોષ) પોષક. ઠૌર=સ્થાન.
મોખ(મોક્ષ)=મુક્તિ.
અર્થઃ– દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક એ બન્ને નય શ્રુતજ્ઞાન*છે અને શ્રુતજ્ઞાન
પરોક્ષ પ્રમાણ* છે, પણ શુદ્ધ પરમાત્માનો અનુભવ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે. તેથી અનુભવ
શોભનીય, નિર્દોષ, પ્રમાણ, ભગવાન, પુરુષ, પુરાણ, જ્ઞાન, વિજ્ઞાનધન, પરમસુખના
પોષક, પરમ, પવિત્ર એવાં બીજાં પણ અનંત નામોનો ધારક છે, અનુભવ સિવાય
બીજે કયાંય મોક્ષ નથી. ૩૦.
અનુભવના અભાવમાં સંસાર અને સદ્ભાવમાં મોક્ષ છે, એના ઉપર દ્રષ્ટાંત.
(સવૈયા એકત્રીસા)
जैसे एक जल नानारूप–दरबानुजोग,
भयौ बहु भांति पहिचान्यौ न परतु है।
फिरि काल पाइ दरबानुजोग दूरि होत,
अपनै सहज नीचे मारग ढरतु है।।
तैसैं यह चेतन पदारथ विभाव तासौं,
गति जोनि भेस भव–भावंरि भरतु है।
सम्यक सुभाइ पाइ अनुभौके पंथ धाइ,
बंधकी जुगतिभानि मुकति करतु है।। ३१।।
શબ્દાર્થઃ– દરવાનુજોગ=અન્ય વસ્તુઓનો સંયોગ, મેળાપ. ભેસ (વેષ)=રૂપ.
ભવ-ભાંવરિ=જન્મ-મરણરૂપ સંસારનું ચક્કર. ભાનિ=નષ્ટ કરીને.
_________________________________________________________________
* શ્રુતજ્ઞાનના અંશ છે. *નય અને પ્રમાણમાં અંશ-અંશીનો ભેદ છે.
दूरं भूरिविकल्पजालगहने भ्राभ्यन्निजैाघाच्च्युतो
दूरादेव विवेकनिम्नगमनान्नीतो निजौघं बलात्।
विज्ञानैकरसस्तदेकरसिनामात्मानमात्माहर–
न्नात्मन्यैव सदा गतानुगततामायात्ययं तोयवत्।। ४९।।

Page 90 of 444
PDF/HTML Page 117 of 471
single page version

background image
૯૦ સમયસાર નાટક
અર્થઃ– જેવી રીતે જળનો એક વર્ણ છે, પરંતુ ગેરુ, રાખ, રંગ આદિ અનેક
વસ્તુઓનો સંયોગ થતાં અનેકરૂપ થઈ જવાથી ઓળખવામાં આવતો નથી, પછી
સંયોગ દૂર થતાં પોતાના સ્વભાવમાં વહેવા લાગે છે, તેવી જ રીતે આ ચૈતન્યપદાર્થ
વિભાવ-અવસ્થામાં ગતિ, યોનિ, કુળરૂપ સંસારમાં ચક્કર લગાવ્યા કરે છે, પછી
અવસર મળતાં નિજસ્વભાવને પામીને અનુભવના માર્ગમાં લાગીને કર્મબંધનો
નાશકરે છે અને મુક્તિને પ્રાપ્ત થાય છે. ૩૧.
મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ કર્મનો કર્તા છે. (દોહરા)
निसि दिन मिथ्याभाव बहु, धरै मिथ्याती जीव।
तातैं भावित करमकौ, करता कह्यौ सदीव।। ३२।।
શબ્દાર્થઃ– નિસિદિન=હંમેશાં. તાતૈં=તેથી. ભાવિત કરમ=રાગ-દ્વેષ-મોહ
આદિ. સદીવ=સદૈવ.
અર્થઃ– મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ સદૈવ મિથ્યાભાવ રાખ્યા કરે છે, તેથી તે ભાવકર્મોનો
કર્તા છે.
ભાવાર્થઃ– મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ પોતાની ભૂલથી પરદ્રવ્યોને પોતાના માને છે,
જેથી મેં આ કર્યું, આ લીધું, આ દીધું વગેરે અનેક પ્રકારના રાગાદિભાવ કર્યા કરે
છે, તેથી તે ભાવકર્મનો કર્તા થાય છે. ૩૨.
મિથ્યાત્વી જીવ કર્મનો કર્તા અને જ્ઞાની અકર્તા છે. (ચોપાઈ)
करै करमसोई करतारा।
जो जानैसौ जाननहारा।।
जो करता नहि जानै सोई।
जानै सो करता नहि होई।। ३३।।
_________________________________________________________________
विकल्पकः परं कर्त्ता विकल्पः कर्म केवलं।
नजातु कर्तृकर्मत्वं सविकल्पस्य नश्यति।। ५०।।
यः करोति स करोति केवलं यस्तु वेत्ति स तु वेत्तिकेवलं।
यः करोति न हि वेत्ति स क्वचित् यस्तु वेत्ति न करोति स क्वचित्।। ५१।।

Page 91 of 444
PDF/HTML Page 118 of 471
single page version

background image
કર્તા કર્મ ક્રિયાદ્વાર ૯૧
શબ્દાર્થઃ– સોઇ=તે જ. કરતારા=કર્તા. જાનનહારા=જ્ઞાતા.
અર્થઃ– જે કર્મ કરે તે કર્તા છે અને જે જાણે તે જ્ઞાતા છે, જે કર્તા છે તે
જ્ઞાતા નથી હોતો અને જે જ્ઞાતા છે તે કર્તા નથી હોતો.
ભાવાર્થઃ– મૂઢ અને જ્ઞાની બન્નેની ક્રિયા જોવામાં એકસરખી લાગે છે પરંતુ
બન્નેના ભાવોમાં મોટો તફાવત છે, અજ્ઞાની જીવ મમત્વભાવના સદ્ભાવમાં બંધન
પામે છે અને જ્ઞાની મમત્વના અભાવમાં અબંધ રહે છે. ૩૩.
જે જ્ઞાની છે તે કર્તા નથી. (સોરઠા)
ग्यान मिथ्यात न एक, नहि रागादिक ग्यान महि।
ग्यान करम अतिरेक, ग्याता सो करता नहीं।। ३४।।
શબ્દાર્થઃ– મહિ=માં. અતિરેક (અતિરિક્ત)=ભિન્ન ભિન્ન.
અર્થઃ– જ્ઞાનભાવ અને મિથ્યાત્વભાવ એક નથી અને જ્ઞાનમાં રાગાદિભાવ
હોતા નથી. જ્ઞાનથી કર્મ ભિન્ન છે, જે જ્ઞાતા છે તે કર્તા નથી. ૩૪.
જીવ કર્મનો કર્તા નથી (છપ્પા)
करम पिंड अरु रागभाव, मिलि एक हौंहि नहि।
दोऊ भिन्न–सरूप बसहिं, दोऊ न जीवमहि।।
करमपिंड पुग्गल, विभाव रागादि मूढ़ भ्रम।
अलख एक पुग्गल अनंत, किमि धरहि प्रकृति सम।।
_________________________________________________________________
ज्ञप्तिः करोतौ न हि भासतेऽन्तः, ज्ञप्तौ करोतिश्च न भासतेऽन्तः।
ज्ञप्तिः करोतिश्च ततो विभिन्ने ज्ञाता न कर्तेति ततः स्थितं च।। ५२।।
कर्त्ता कर्मणि नास्ति नास्ति नियतं कर्मापि तत्कर्त्तरि
द्वन्द्वं विप्रतिषिध्यते यदि तदा का कर्तृकर्मस्थितिः।
ज्ञाता ज्ञातरि कर्म कर्मणि सदा व्यक्तेति वस्तुस्थिति –
र्नेपथ्ये बत नानटीति रभसा मोहस्तथाप्येष किम्।। ५३।।

Page 92 of 444
PDF/HTML Page 119 of 471
single page version

background image
૯૨ સમયસાર નાટક
निज निज विलासजुत जगतमहि,
जथा सहजपरिनमहि तिम,।
करतार जीव जड़ करमकौ,
मोह–विकल जन कहहि इम।। ३५।।
શબ્દાર્થઃ– બસહિં=રહે છે. મહિ=માં. અલખ=આત્મા. કિમિ=કેવી રીતે.
પ્રકૃતિ=સ્વભાવ. સમ=એકસરખું. જુત (યુત)=સહિત. વિકલ=દુઃખી.
અર્થઃ– જ્ઞાનાવરણાદિ દ્રવ્યકર્મ અને રાગ-દ્વેષ આદિ ભાવકર્મ- આ બન્ને
ભિન્ન ભિન્ન સ્વભાવવાળાં છે, મળીને એક નથી થઈ શકતાં, અને એ જીવના
સ્વભાવ પણ નથી. દ્રવ્યકર્મ પુદ્ગલરૂપ છે અને ભાવકર્મ જીવના વિભાવ છે. આત્મા
એક છે અને પુદ્ગલકર્મ અનંત છે, બન્નેની એકસરખી પ્રકૃતિ કેવી રીતે હોઈ શકે?
કારણ કે સંસારમાં બધાં દ્રવ્યો પોતપોતાના સ્વભાવમાં પરિણમન કરે છે તેથી જે
મનુષ્ય જીવને કર્મનો કર્તા કહે છે તે કેવળ મોહની વિકળતા છે. ૩પ.
શુદ્ધાત્માનુભવનું માહાત્મ્ય. (છપ્પા)
जीव मिथ्यात्व न करै, भाव नहि धरै भरम मल।
ग्यान ग्यानरस रमै, होइ करमादिक पुदगल।।
असंख्यातपरदेस सकति, जगमगै प्रगट अति।
चिदविलास गंभीर धीर, थिर रहै विमलमति।।
जब लगि प्रबोध घटमहि उदित,
तब लगि अनय न पेखिये।
जिमि धरम–राज वरतंत पुर,
जहं तहंनीति परेखिये।। ३६।।
_________________________________________________________________
कर्त्ता कर्त्ता भवति न यथा कर्म कर्मापि नैव
ज्ञानं ज्ञानं भवति च यथा पुद्गलः पुद्गलोऽपि।
ज्ञानज्योतिर्ज्वलितमचलं व्यक्तमन्तस्तथोच्चै–
श्चिच्छक्तीनां निकरभरतोऽत्यन्तगम्भीरमेतत्।। ५४।।

Page 93 of 444
PDF/HTML Page 120 of 471
single page version

background image
કર્તા કર્મ ક્રિયાદ્વાર ૯૩
શબ્દાર્થઃ– ભરમ(ભ્રમ)=અજ્ઞાન. પ્રબોધ=સમ્યગ્જ્ઞાન. ઉદિત=પ્રકાશિત.
અનય=અન્યાય. ધરમરાજ=ધર્મયુક્ત રાજય. વરતંત=પ્રવર્તતું. પુર=નગર.
પરેખિયે=દેખાય છે.
અર્થઃ– જીવ મિથ્યાભાવ નથી કરતો અને ન તો રાગાદિ ભાવમળનો ધારક
છે. કર્મ પુદ્ગલ છે અને જ્ઞાન તો જ્ઞાનરસમાં જ લીન રહે છે, જીવના અસંખ્યાત
પ્રદેશોમાં તેની સ્થિર, ગંભીર, ધીર, નિર્મળ, જ્યોતિ અત્યંત ઝગમગે છે, તે જ્યાંસુધી
હૃદયમાં પ્રકાશિત રહે છે ત્યાંસુધી મિથ્યાત્વ નથી રહેતું. જેવી રીતે નગરમાં ધર્મરાજ
વર્તતું હોય ત્યારે બધે નીતિ જ નીતિ દેખાય છે, અનીતિનો લેશ પણ રહેતો નથી.
૩૬.
ત્રીજા અધિકારનો સાર
કરવું તે ક્રિયા, કરવામાં આવે તે કર્મ, જે કરે તે કર્તા છે. અભિપ્રાય એ છે કે
જે ક્રિયાનો વ્યાપાર કરે અર્થાત્ કામ કરનારને કર્તા કહે છે, જેમાં ક્રિયાનું ફળ રહે છે
અર્થાત્ કરેલા કામને કર્મ કહે છે, જે કાર્ય કરવામાં આવે તેને ક્રિયા કહે છે. જેમ કે,
કુંભાર કર્તા છે, ઘડો કર્મ છે અને ઘડો બનાવવાની વિધિ ક્રિયા છે. અથવા જ્ઞાનીરામ
કેરી તોડે છે, આ વાકયમાં જ્ઞાનીરામ કર્તા, કેરી કર્મ અને તોડવું તે ક્રિયા છે.
યાદ રાખવું કે ઉપરનાં બે દ્રષ્ટાંતોમાં જે સ્પષ્ટ કર્યું છે તે ભેદ-વિવક્ષાથી છે,
કારણ કે કર્તા કુંભાર જુદો પદાર્થ છે, કર્મ ઘડો જુદો પદાર્થ છે, ઘડાની રચનારૂપ
ક્રિયા જુદી છે. આ જ રીતે બીજા વાકયમાં જ્ઞાનીરામ કર્તા જુદો છે, કેરી કર્મ જુદું છે
અને તોડવાની ક્રિયા જુદી છે. જેવી રીતે ભેદવ્યવહારમાં કર્તા-કર્મ-ક્રિયા ભિન્ન
ભિન્ન રહે છે, તેમ અભેદ-દ્રષ્ટિમાં નથી હોતું, એક પદાર્થમાં જ કર્તા-કર્મ-ક્રિયા ત્રણે
રહે છે. જેમ કે “ ચિદ્ભાવ કર્મ ચિદેશ કર્તા ચેતના કિરિયા તહાઁ” અર્થાત્ ચિદેશ
આત્મા કર્તા ચૈતન્યભાવ કર્મ અને ચેતના (જાણવું) ક્રિયા છે; અથવા માટી કર્તા,
ઘડો કર્મ અને માટીનું પિંડપર્યાયમાંથી ઘટપર્યાયરૂપ થવું તે ક્રિયા છે આ અધિકારમાં
કર્તા-કર્મ-ક્રિયા શબ્દ કયાંક ભેદદ્રષ્ટિથી અને કયાંક અભેદદ્રષ્ટિથી આવ્યા છે તેથી
ખૂબ ગહન વિચારપૂર્વક સમજવું.
અજ્ઞાનની દશામાં જીવ શુભાશુભ કર્મ અને શુભાશુભ પ્રવૃત્તિને પોતાની માને
છે અને તેનો કર્તા પોતે બને છે, પરંતુ ખૂબ ધ્યાન રાખો કે લોકમાં અનંત
પૌદ્ગલિક