Natak Samaysar (Gujarati). Ajiv Dvar; Gatha: 1-14 (Ajiv Dvar),3 (Karta Karma Kriya Dvar),4 (Karta Karma Kriya Dvar),7 (Karta Karma Kriya Dvar),10 (Karta Karma Kriya Dvar); Beeja adhikaarno saar; Karta Karma Kriya Dvar.

Page 54 of 444
PDF/HTML Page 81 of 471
single page version

પ૪ સમયસાર નાટક

એ છે કે, જીવને ખરેખર કર્મકાલિમા લાગતી નથી. કપડાના મેલની જેમ તે શરીર
આદિથી બંધાયો છે, ભેદવિજ્ઞાનરૂપ સાબુ અને સમતારસરૂપ જળ દ્વારા તે સ્વચ્છ
થઈ શકે છે. તાત્પર્ય એ છે કે જીવને દેહથી ભિન્ન શુદ્ધ-બુદ્ધ જાણનાર નિશ્ચયનય છે
અને શરીરથી તન્મય, રાગ-દ્વેષ-મોહથી મલિન, કર્મને આધીન કહેવાવાળો
વ્યવહારનય છે. ત્યાં પ્રથમ અવસ્થામાં આ નયજ્ઞાન દ્વારા જીવની શુદ્ધ અને અશુદ્ધ
પરિણતિને સમજીને પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં લીન થવું એનું જ નામ અનુભવ છે.
અનુભવ પ્રાપ્ત થયા પછી નયોનો વિકલ્પ પણ રહેતો નથી તેથી કહેવું પડશે કે નય
પ્રથમ અવસ્થામાં સાધક છે અને આત્માનું સ્વરૂપ સમજયા પછી નયોનું કામ નથી.

ગુણોના સમૂહને દ્રવ્ય કહે છે. જીવના ગુણ ચૈતન્ય, જ્ઞાન, દર્શન આદિ છે.

દ્રવ્યની હાલતને પર્યાય કહે છે. જીવની પર્યાયો નર, નારક, દેવ, પશુ આદિ છે. ગુણ
અને પર્યાયો વિના દ્રવ્ય હોતું નથી અને દ્રવ્ય વિના ગુણ પર્યાય હોતા નથી, તેથી
દ્રવ્ય અને ગુણ-પર્યાયોમાં અવ્યતિરિક્ત ભાવ છે. જ્યારે પર્યાયને ગૌણ અને દ્રવ્યને
મુખ્ય કરીને કથન કરવામાં આવે છે ત્યારે નય દ્રવ્યાર્થિક કહેવાય છે અને જ્યારે
પર્યાયને મુખ્ય તથા દ્રવ્યને ગોણ કરીને કથન કરવામાં આવે છે ત્યારે નય
પર્યાયાર્થિક કહેવાય છે. દ્રવ્ય સામાન્ય હોય છે અને પર્યાય વિશેષ હોય છે, તેથી
દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક નયના વિષયમાં સામાન્ય-વિશેષનું અંતર રહે છે. જીવનું
સ્વરૂપ નિશ્ચયનયથી આવું છે, વ્યવહારનયથી આવું છે, દ્રવ્યાર્થિકનયથી આવું છે,
પર્યાયાર્થિકનયથી આવું છે, અથવા નયોના ભેદો શુદ્ધ નિશ્ચયનય, અશુદ્ધ નિશ્ચયનય,
સદ્ભૂત વ્યવહારનય, અસદ્ભૂત વ્યવહારનય, ઉપચરિત વ્યવહારનય ઇત્યાદિ વિકલ્પ
ચિત્તમાં અનેક તરંગો ઉત્પન્ન કરે છે, એનાથી ચિત્તને વિશ્રામ નથી મળી શકતો,
તેથી કહેવું જોઈએ કે નયના કલ્લોલ અનુભવમાં બાધક છે પરંતુ પદાર્થનું યથાર્થ
સ્વરૂપ જાણવા અને સ્વભાવ-વિભાવને ઓળખવામાં સહાયક અવશ્ય છે. તેથી નય,
નિક્ષેપ અને પ્રમાણથી અથવા જેમ બને તેમ આત્મસ્વરૂપની ઓળખાણ કરીને સદૈવ
તેના વિચાર તથા ચિંતવનમાં લાગ્યા રહેવું જોઈએ.

Page 55 of 444
PDF/HTML Page 82 of 471
single page version

અજીવદ્વાર

(૨)

અજીવ અધિકારનું વર્ણન કરવાની પ્રતિજ્ઞા (દોહરા)

जीव तत्त्व अधिकार यह, कह्यौ प्रगट समुझाय।
अब अधिकार अजीवकौ, सुनहु चतुर चित लाय।। १।।

શબ્દાર્થઃ– ચતુર=વિદ્વાન. ચિત્ત=મન. લાય=લગાડીને.

અર્થઃ– આ પહેલો અધિકાર જીવતત્ત્વનો સમજાવીને કહ્યો, હવે અજીવતત્ત્વનો

અધિકાર કહે છે, હે વિદ્વાનો! તે મન દઈને સાંભળો. ૧.

મંગલાચરણ ભેદવિજ્ઞાન દ્વારા પ્રાપ્ત પૂર્ણજ્ઞાનને વંદન.

(સવૈયા એકત્રીસા)

परम प्रतीति उपजाय गनधरकीसी,

अंतर अनादिकी विभावता विदारी है।

भेदग्यान द्रष्टिसौं विवेककी सकति साधि,

चेतन अचेतनकी दसा निरवारी है।।

करमकौ नासकरि अनुभौ अभ्यास धरि,

हिएमैं हरखि निज उद्धता सँभारी है।

अंतराय नास भयौ सुद्ध परकास थयौ,

ग्यानकौ विलास ताकौं वंदना हमारी है।। २।।

શબ્દાર્થઃ– પ્રતીતિ=શ્રદ્ધાન. વિભાવના.=મિથ્યાદર્શન. વિદારી=નાશ કર્યો.

નિરવારી=દૂર કરી. હિએમૈં=હૃદયમાં. હરખિ=આનંદિત થઈને. ઉદ્વતા=ઉત્કૃષ્ટતા.
વિલાસ=આનંદ.

_________________________________________________________________

जीवाजीवविवेकपुष्कलद्रशा प्रत्याययत्पार्षदाः

नासंसारनिबद्धबंन्धनविधिध्वंसाद्विशुद्धं स्फुटत्।

आत्माराममनन्तधाम महसाध्यक्षेण नित्योदितं

धीरोदात्तमनाकुलं विलसति ज्ञानं मनोह्लादयत्।। १।।

Page 56 of 444
PDF/HTML Page 83 of 471
single page version

પ૬ સમયસાર નાટક

અર્થઃ– ગણધર* સ્વામી જેવું દ્રઢ શ્રદ્ધાન ઉત્પન્ન કરીને, અનાદિકાળથી

લાગેલ અંતરંગનું મિથ્યાત્વ નષ્ટ કર્યું અને ભેદજ્ઞાનની દ્રષ્ટિથી જ્ઞાનની શક્તિ સિદ્ધ
કરીને જીવ-અજીવનો નિર્ણય કર્યો, પછી અનુભવનો અભ્યાસ કરીને કર્મોનો નાશ
કર્યો તથા હૃદયમાં હર્ષિત થઈને પોતાની ઉત્કૃષ્ટતા સંભાળી, જેથી અંતરાયકર્મ નાશ
પામ્યું અને શુદ્ધ આત્માનો પ્રકાશ અર્થાત્ પૂર્ણજ્ઞાનનો આનંદ પ્રગટ થયો. તેને મારા
નમસ્કાર છે. ૨.

શ્રીગુરુની પારમાર્થિક શિક્ષા(સવૈયા એકત્રીસા)

भैया जगवासी तू उदासी व्हैकैं जगतसौं,

एक छ महीना उपदेश मेरौ मानु रे।

और संकलप विकलपके विकार तजि,

बैठिकैं एकंत मन एक ठौरु आनु रे।

तेरौ घट सर तामैं तूही है कमल ताकौ,

तूही मधुकर व्है सुवास पहिचानु रे।

प्रापति न व्हैहै कछु ऐसौ तू विचारतु है,

सही व्हैहै प्रापति सरूप यौंही जानु रे।। ३।।

શબ્દાર્થઃ– જગવાસી=સંસારી. ઉદાસી=વિરક્ત. ઉપદેશ=શિખામણ. સંકલપ-

વિકલપ (સંકલ્પ-વિકલ્પ)=રાગ-દ્વેષ. વિકાર=વિભાવ પરિણતિ. તજિ=છોડીને.
એકંત (એકાન્ત)=એકલો, જ્યાં કોઈ અવાજ, ઉપદ્રવ વગેરે ન હોય ત્યાં.
ઠૌરુ=સ્થાન. ઘટ=હૃદય. સર=તળાવ. મધુકર=ભમરો. સુવાસ=પોતાની સુગંધ.
પ્રાપતિ (પ્રાપ્તિ)=મિલન. હ્નૈહૈ=થશે. સહી=ખરેખર. યૌંહી=એવું જ.

અર્થઃ– હે ભાઈ, સંસારી જીવ, તું સંસારથી વિરક્ત થઈને એક છ

_________________________________________________________________

* આત્માનુશાસનમાં આજ્ઞા આદિ દસ પ્રકારનાં સમ્યકત્વોમાંથી ગણધરસ્વામીને અવગાઠ સમ્યકત્વ
કહ્યું છે.

विरम किमपरेणाकार्यकोलाहलेन

स्वयमपि निभृतः सन् पश्य षण्मासमेकम्।

हृदयसरसि पुंसः पुद्गलाद्भिन्नधाम्नो

ननु किमनुपलब्धिर्भातिकिं चोपलब्धिः।। २।।

Page 57 of 444
PDF/HTML Page 84 of 471
single page version

અજીવદ્વાર પ૭

મહિના* માટે મારી શિખામણ માન અને એકાંત સ્થાનમાં બેસીને રાગ-દ્વેષના

તરંગો છોડીને ચિત્તને એકાગ્ર કર, તારા હૃદયરૂપ સરોવરમાં તું જ કમળ બન અને
તું જ ભમરો બનીને પોતાના સ્વભાવની સુગંધ લે. જો તું એમ વિચારે કે એનાથી
કાંઈ નહિ મળે, તો નિયમથી સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થશે; આત્મસિદ્ધિનો એ જ ઉપાય છે.

વિશેષઃ– આ પિંડસ્થ* ધ્યાન છે. પોતાના ચિત્તરૂપ સરોવરમાં સહસ્ર દળનું

કમળ કલ્પિત કરીને પ્રાણાયામ કરવામાં આવે છે જેથી ધ્યાન સ્થિર થાય અને
જ્ઞાનગુણ પ્રગટ થાય છે. ૩.

જીવ અને પુદ્ગલનું લક્ષણ (દોહરા)

चेतनवंतअनंत गुन, सहित सु आतमराम।

यातैं अनमिल और सब, पुदगलके परिनाम।। ४।।

શબ્દાર્થઃ– આતમરામ=નિજ સ્વરૂપમાં રમણ કરનારા આત્મા. યાતૈં= એનાથી

અનમિલ=ભિન્ન.

અર્થઃ– જીવ દ્રવ્ય, ચૈતન્યમૂર્તિ અને અનંતગુણસંપન્ન છે, એનાથી ભિન્ન

બીજી બધી પુદ્ગલની પરિણતિ છે.

ભાવાર્થઃ– ચૈતન્ય, જ્ઞાન, દર્શન, સુખ, વીર્ય આદિ આત્માના અનંત ગુણ છે

અને આત્માના ગુણો સિવાય સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ કે શબ્દ, પ્રકાશ, તડકો, ચાંદની,
છાંયો, અંધકાર, શરીર, ભાષા, મન, શ્વાસોચ્છ્વાસ તથા કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ
માયા આદિ જે કાંઈ ઈન્દ્રિય અને મનગોચર છે તે બધુ પૌદ્ગલિક છે. ૪.

_________________________________________________________________

* અહીં પાઠમાં જે છ મહિના કહ્યું છે તે સામાન્ય કથન છે. સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિનો જઘન્યકાળ

અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટ અનંતકાળ છે, શિષ્યને માર્ગમાં લગાડવાની દ્રષ્ટિથી જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટકાળ
ન બતાવતાં છ મહિના માટે પ્રેરણા કરી છે. છ મહિનામાં સમ્યગ્દર્શન ઊપજે જ ઊપજે એવો
નિયમ નથી.

* પિંડસ્થ ધ્યાન સંસ્થાનવિચય ધ્યાનનો ભેદ છે, પિંડસ્થ, પદસ્થ, રૂપસ્થ અને રૂપાતીત-આ રીતે

ચાર પ્રકારનું સંસ્થાનવિચય ધ્યાન હોય છે.

चिच्छक्तिव्याप्तसर्वस्वसारो जीव इयानयं।
अतोऽतिरिक्ताः सर्वेऽपि भावाः पौद्गलिका अमी।। ३।।

Page 58 of 444
PDF/HTML Page 85 of 471
single page version

પ૮ સમયસાર નાટક

આત્મજ્ઞાનનું પરિણામ (કવિત્ત)

जब चेतन सँभारि निज पौरुष,

निरखै निजद्रगसौं निज मर्म।

तब सुखरूप विमल अविनासिक,

जानै जगतसिरोमनिधर्म।।

अनुभौ करै सुद्ध चेतनकौ,

रमै स्वभाव वमैसब कर्म।

इहि विधि सधै मुकतिकौ मारग,

अरुसमीप आवै सिव सर्म।। ५।।

શબ્દાર્થઃ– પૌરુષ=પુરુષાર્થ. નિરખૈ=જુએ. દ્રગ=નેત્ર. મર્મ=અસલપણું.

અવિનાસી=નિત્ય. જગત સિરોમનિ=સંસારમાં સૌથી ઉત્તમ. ધર્મ=સ્વભાવ.
રમૈ=લીન થાય. વમૈ= ઉલટી કરે (છોડી દે.) ઇહિ વિધિ= આ રીતે, મુકતિ
(મુક્તિ)=મોક્ષ. સમીપ= પાસે. સિવ (શિવ)=મોક્ષ. સર્મ=આનંદ.

અર્થઃ– જ્યારે આત્મા પોતાની શક્તિને સંભાળે છે અને જ્ઞાનનેત્રોથી પોતાના

અસલ સ્વભાવને ઓળખે છે ત્યારે તે આત્માનો સ્વભાવ આનંદરૂપ, નિર્મળ, નિત્ય
અને લોકનો શિરોમણિ જાણે છે, તથા શુદ્ધ ચૈતન્યનો અનુભવ કરીને પોતાના
સ્વભાવમાં લીન થઈને સંપૂર્ણ કર્મદળને દૂર કરે છે. આ પ્રયત્નથી મોક્ષમાર્ગ સિદ્ધ
થાય છે અને નિરાકુળતાનો આનંદ નિકટ આવે છે. પ.

જડ–ચેતનની ભિન્નતા(દોહરા)

वरनादिक रागादि यह, रूप हमारौ नांहि।
एक ब्रह्म नहि दूसरौ, दीसै अनुभव मांहि।। ६।।

_________________________________________________________________

सकलमपि विहायाह्याय चिच्छक्तिरिक्तम्

स्फुटतरमवगाह्य स्वं च चिच्छक्तिमात्रं।

झममुपरि चरन्तं चारु विश्वस्य साक्षात्

कलयतु परमात्मात्मानमात्मन्यनन्तं।। ४।।

वर्णाद्या वा रागमोहादयो वा भिन्ना भावाः सर्व एवास्य पुंसः।
तेनैवास्तस्वत्त्वतःपश्यतोऽमी नो द्रष्टाः स्युर्द्रष्टमेकं परं स्यात्।। ५।।

Page 59 of 444
PDF/HTML Page 86 of 471
single page version

અજીવદ્વાર પ૯

શબ્દાર્થઃ– બ્રહ્મ=શુદ્ધ આત્મા દીસૈ=દેખાય છે.

અર્થઃ– શરીર સંબંધી રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ આદિ અથવા રાગ-દ્વેષ આદિ

વિભાવ સર્વ અચેતન છે, એ અમારું સ્વરૂપ નથી; આત્માનુભવમાં એક બ્રહ્મ સિવાય
બીજું કાંઈ જ નથી ભાસતું. ૬.

દેહ અને જીવની ભિન્નતા પર બીજું દ્રષ્ટાંત (દોહરા)

खांडो कहिये कनककौ, कनक–म्यान–संयोग।
न्यारौ निरखत म्यानसौं,लोह कहैं सब लोग।। ७।।

શબ્દાર્થઃ– ખાંડો=તલવાર. કનક=સોનું. ન્યારૌ=જુદી. નિરખત=જોવામાં આવે

છે.

અર્થઃ– સોનાના મ્યાનમાં રાખેલી લોઢાની તલવાર સોનાની કહેવામાં આવે

છે. પરંતુ જ્યારે તે લોઢાની તલવાર સોનાના મ્યાનમાંથી જુદી કરવામાં આવે છે
ત્યારે લોકો તેને લોઢાની જ કહે છે.

ભાવાર્થઃ– શરીર અને આત્મા એકક્ષેત્રાવગાહ સ્થિત છે. સંસારી જીવ

ભેદવિજ્ઞાનના અભાવથી શરીરને જ આત્મા સમજી જાય છે; પરંતુ જ્યારે
ભેદવિજ્ઞાનમાં તેમની ઓળખાણ કરવામાં આવે છે ત્યારે ચિચ્ચમત્કાર આત્મા જુદો
ભાસવા લાગે છે અને શરીરમાંથી આત્મબુદ્ધિ ખસી જાય છે. ૭.

જીવ અને પુદ્ગલની ભિન્નતા (દોહરા)

वरनादिक पुदगल–दसा, धरै जीव बहु रूप।
वस्तु विचारत करमसौं, भिन्न एक चिद्रूप।। ८।।

શબ્દાર્થઃ– દશા=અવસ્થા. બહુ=ઘણા. ભિન્ન=જુદા. ચિદ્રૂપ

(ચિત્+રૂપ)=ચૈતન્યરૂપ.

_________________________________________________________________

निर्वर्त्यते येन यदत्र किंचित्तदेव तत्स्यान्न कथं च नान्यत्।

रुक्मेण निर्वृत्तमिहासिकोशं पश्यन्ति रुक्मंन कथंचनासिं।। ६।।

वर्णादिसामग्रयमिदं विदन्तु निर्माणमेकस्य हि पुद्गलस्य।

ततोऽस्त्विदं पुद्गल एव नात्मा यतः स विज्ञानघनस्ततोऽन्यः।। ७।।

Page 60 of 444
PDF/HTML Page 87 of 471
single page version

૬૦ સમયસાર નાટક

અર્થઃ– રૂપ, રસ, આદિ પુદ્ગલના ગુણ છે, એના નિમિત્તથી જીવ અનેક રૂપ

ધારણ કરે છે. પરંતુ જો વસ્તુસ્વરૂપનો વિચાર કરવામાં આવે તો તે કર્મથી તદ્ર્ન
ભિન્ન એક ચૈતન્યમૂર્તિ છે.

ભાવાર્થઃ– અનંત સંસારમાં સંસરણ કરતો જીવ, નર, નારક, આદિ જે અનેક

પર્યાયો પ્રાપ્ત કરે છે તે બધી પુદ્ગલમય છે અને કર્મજનિત છે, જો વસ્તુસ્વભાવનો
વિચાર કરવામાં આવે તો તે જીવની નથી, જીવ તો શુદ્ધ, બુદ્ધ, નિર્વિકાર, દેહાતીત
અને ચૈતન્યમૂર્તિ છે. ૮.

દેહ અને જીવની ભિન્નતા પર બીજું દ્રષ્ટાંત (દોહરા)

ज्यौं घट कहिये घीवकौ, घटकौ रूप न घीव।
त्यौं वरनादिक नामसौं, जड़ता, लहै न जीव।। ९।।

શબ્દાર્થઃ– જયૌં=જેવી રીતે. ઘટ=ઘડો. જડતા=અચેતનપણું.

અર્થઃ– જેવી રીતે ઘીના સંયોગથી માટીના ઘડાને ઘીનો ઘડો કહે છે પરંતુ

ઘડો ઘીરૂપ નથી થઈ જતો, તેવી જ રીતે શરીરના સંબંધથી જીવ નાનો, મોટો,
કાળો, ધોળો વગેરે અનેક નામ મેળવે છે પણ તે શરીરની પેઠે અચેતન થઈ જતો
નથી.

ભાવાર્થઃ– શરીર અચેતન છે અને જીવનો તેની સાથે અનંતકાળથી સંબંધ છે

તોપણ જીવ શરીરના સંબંધથી કદી અચેતન નથી થતો, સદા ચેતન જ રહે છે. ૯.

આત્માનું પ્રત્યક્ષ સ્વરૂપ (દોહરા)

निराबाध चेतन अलख, जाने सहज स्वकीव।

अचल अनादि अनंत नित, प्रगट जगतमैं जीव।। १०।।

શબ્દાર્થઃ– નિરાબાધ=શાતા-અશાતાની બાધારહિત. ચેતન=જ્ઞાનદર્શન.

અલખ=

_________________________________________________________________

घृतकुम्माभिधानेऽपिकुम्भो घृतमयो न चेत्।

जीवो वर्णादिमज्जीव जल्पनेऽपि न तन्मयः।। ८।।
अनाद्यनन्तमचलं स्वसंवेद्यमिदं स्फुटम्।

जीवः स्वयं तु चैतन्यमुच्चैश्चकचकायते।। ९।।

Page 61 of 444
PDF/HTML Page 88 of 471
single page version

અજીવદ્વાર ૬૧

ચર્મચક્ષુઓથી દેખાતો નથી. સહજ=સ્વભાવથી. સ્વકીવ (સ્વકીય)=પોતાનું.
પ્રગટ=સ્પષ્ટ.

અર્થઃ– જીવ પદાર્થ નિરાબાધ, ચૈતન્ય, અરૂપી, સ્વાભાવિક, જ્ઞાતા, અચળ,

અનાદિ, અનંત અને નિત્ય છે, તે સંસારમાં પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે.

ભાવાર્થઃ– જીવ શાતા-અશાતાની બાધાથી રહિત છે એથી નિરાબાધ છે, સદા

ચેતતો રહે છે અને એથી ચેતન છે, ઈન્દ્રિયગોચર નથી એથી અલખ છે, પોતાના
સ્વભાવને પોતે જ જાણે છે એથી સ્વકીય છે, પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવથી છૂટતો નથી
એથી અચળ છે, આદિ રહિત છે એથી અનાદિ છે, અનંતગુણ સહિત છે એથી
અનંત છે, કદી નાશ પામતો નથી એથી નિત્ય છે. ૧૦.

અનુભવ વિધાન (સવૈયા એકત્રીસા)

रूप–रसवंत मूरतीक एक पुदगल,

रूप बिनुऔरु यौं अजीवदर्व दुधा है।

चारि हैं अमूरतीक जीव भी अमूरतीक,

याहितैंअमूरतीक–वस्तु–ध्यान मुधाहै।।

औरसौं न कबहूं प्रगट आप आपुहीसौं,

ऐसौ थिर चेतन–सुभाउ सुद्धसुधा है।

चेतनकौ अनुभौ अराधैं जग तेई जीव;

जिन्हकौं अखंड रस चाखिवेकी छुधा है।। ११।।

શબ્દાર્થઃ– દુધા=બે પ્રકારનો. મુધા=વૃથા. થિર=(સ્થિર)=અચળ.

સુધા=અમૃત. અખંડ= પૂર્ણ. છુધા(ક્ષુધા)= ભૂખ.

અર્થઃ– પુદ્ગલદ્રવ્ય વર્ણ, રસ આદિ સહિત મૂર્તિક છે, બાકીના ધર્મ, અધર્મ

_________________________________________________________________

वर्णाद्यैः सहितस्तथा विरहितो द्वैधास्त्यजीवो यतो

नामुर्त्तत्वमपास्य पश्यति जगज्जीवस्य तत्त्वं ततः।

इत्यालोच्य विवेचकैः समुचितं नाव्याप्यतिव्यापि वा

व्यक्तं व्यंजितजीवतत्त्वमचलं चैतन्यमालम्ब्यतां।। १०।।

Page 62 of 444
PDF/HTML Page 89 of 471
single page version

૬૨ સમયસાર નાટક

આદિ ચાર અજીવદ્રવ્ય અમૂર્તિક છે, આ રીતે અજીવદ્રવ્ય મૂર્તિક અને અમૂર્તિક બે
ભેદરૂપ છે; જીવ પણ અમૂર્તિક છે તેથી અમૂર્તિક વસ્તુનું ધ્યાન કરવું વ્યર્થ છે આત્મા
સ્વયંસિદ્ધ, સ્થિર, ચૈતન્યસ્વભાવી, જ્ઞાનામૃતસ્વરૂપ છે, આ સંસારમાં જેમને પરિપૂર્ણ
અમૃતરસનો સ્વાદ લેવાની અભિલાષા છે તે આવા જ આત્માનો અનુભવ કરે છે.

ભાવાર્થઃ– લોકમાં છ દ્રવ્ય છે, તેમાં એક જીવ અને પાંચ અજીવ છે; અજીવ

દ્રવ્ય મૂર્તિક અને અમૂર્તિકના ભેદથી બે પ્રકારના છે, પુદ્ગલ મૂર્તિક છે અને ધર્મ,
અધર્મ, આકાશ, કાળ-એ ચાર અમૂર્તિક છે. જીવ પણ અમૂર્તિક છે. જ્યારે જીવ
સિવાય અન્ય પણ અમૂર્તિક છે તો અમૂર્તિકનું ધ્યાન કરવાથી જીવનું ધ્યાન થઈ
શકતું નથી*, માટે અમૂર્તિકનું ધ્યાન કરવું એ અજ્ઞાન છે, જેમને સ્વાત્મરસ

આસ્વાદન કરવાની અભિલાષા છે તેમને માત્ર અમૂર્તિકપણાનું ધ્યાન ન કરતાં શુદ્ધ
ચૈતન્ય, નિત્ય, સ્થિર અને જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માનું ધ્યાન કરવું જોઈએ.૧૧.

મૂઢ સ્વભાવ વર્ણન (સવૈયા તેવીસા)

चेतन जीव अजीव अचेतन,

लच्छन–भेद उभैपद न्यारे।

सम्यक्द्रष्टि–उदोत विचच्छन,

भिन्न लखै लखिकैं निरधारे।।

जे जगमांहि अनादि अखंडित,

मोह महामदके मतवारे।

ते जड़ चेतन एक कहैं,

तिन्हकीफिरि टेक टरै नहि टारे।। १२।।

_________________________________________________________________

* એનાથી અતિવ્યાપ્તિ દોષ આવે છે.

जीवादजीवमिति लक्षणतो विभिन्नं

ज्ञानी जनोऽनुभवति स्वयमुल्लसन्तं।

अज्ञानिनो निरवधिप्रविजृम्भितोऽयं

मोहस्तु तत्कथमहो बत नानटीति।। ११।।

Page 63 of 444
PDF/HTML Page 90 of 471
single page version

અજીવદ્વાર ૬૩

શબ્દાર્થઃ– ઉભૈ(ઉભય)=બન્ને. પદ=અહીં પદ કહેતાં પદાર્થનું પ્રયોજન છે.

ઉદોત (ઉદ્યોત)=પ્રકાશ. વિચચ્છન (વિચક્ષણ)=વિદ્વાન. નિરધારે=નિશ્ચય કરે.
મદ=શરાબ. મતવારે=પાગલ. ટેક=હઠ

અર્થઃ– જીવ ચૈતન્ય છે, અજીવ જડ છે; આ રીતે લક્ષણ ભેદથી બંને પ્રકારના

પદાર્થો ભિન્ન ભિન્ન છે. વિદ્વાનો સમ્યગ્દર્શનના પ્રકાશથી તેમને જુદા જુદા દેખે અને
નક્કી કરે છે, પરંતુ સંસારમાં જે મનુષ્ય અનાદિકાળથી દુર્નિવાર મોહની તીક્ષ્ણ
મદિરાથી ઉન્મત્ત થઈ રહ્યા છે તેઓ જીવ અને જડને એક જ કહે છે; તેમની આ
ખોટી હઠ ટાળવાથી પણ ટળતી નથી.

ભાવાર્થઃ– કોઈ એક બ્રહ્મ જ બ્રહ્મ બતાવે છે, કોઈ જીવને અંગુઠા જેવડો,

કોઈ ચોખા જેવડો અને કોઈ મૂર્તિક કહે છે, તેથી આ પદ્યમાં તે બધાનું અજ્ઞાનપણું
બતાવ્યું છે. ૧૨.

જ્ઞાતાનો વિલાસ (સવૈયા તેવીસા)

या घटमैं भ्रमरूप अनादि,

विसालमहा अविवेक अखारौ।

तामहि और स्वरूप न दीसत

पुग्गल नृत्य करै अति भारौ।।

फेरत भेख दिखावत कौतुक,

सौंजि लियैं वरनादि पसारौ।

मौहसौं भिन्न जुदौ जड़सौ,

चिनमूरति नाटक देखन हारौ।। १३।।

શબ્દાર્થઃ– ઘટ=હદય. ભ્રમ=મિથ્યાત્વ. મહા=મોટો. અવિવેક=અજ્ઞાન.

અખારૌ= નાટયશાળા. દીસત=દેખાય છે. પુગ્ગલ=પુદ્ગલ. નૃત્ય=નાચ. ફેરત=બદલે
છે સૌંજિ=ભાગ. પસારૌ (પ્રસાર)=વિસ્તાર. કૌતુક=ખેલ.

_________________________________________________________________

अस्मिन्ननादिनि महत्यविवेकनाट्ये

वर्णादिमान्नटति पुद्गल एव नान्यः।

रागादिपुद्गलविकारविरुद्धशुद्ध–

चैतन्यधातुमयमूर्तिरयं च जीवः।। १२।।

Page 64 of 444
PDF/HTML Page 91 of 471
single page version

૬૪ સમયસાર નાટક

અર્થઃ– આ હૃદયમાં અનાદિકાળથી મિથ્યાત્વરૂપ મહા અજ્ઞાનની વિસ્તૃત

નાટયશાળા છે, તેમાં બીજું કાંઈ શુદ્ધ સ્વરૂપ નથી દેખાતું, માત્ર એક પુદ્ગલ જ
ઘણો મોટો નાચ કરી રહ્યું છે, તે અનેકરૂપ પલટે છે અને રૂપ આદિનો વિસ્તાર
કરીને જુદા જુદા ખેલ બતાવે છે; પરંતુ મોહ અને જડથી ભિન્ન સમ્યગ્દ્રષ્ટિ આત્મા
તે નાટકનો માત્ર જોનાર છે (હર્ષ-વિષાદ નથી કરતો). ૧૩.

ભેદવિજ્ઞાનનું પરિણામ (સવૈયા એકત્રીસા)

जैसैं करवत एक काठ बीच खंड करै,

जैसैंराजहंस निरवारै दूध जलकौं।

तैसैं भेदग्यान निज भेदक–सकतिसेती,

भिन्नभिन्न करै चिदानंद पुदगलकौं।।

अवधिकौं धावै मनपर्यैकी अवस्था पावै,

उमगिकैंआवै परमावधिके थलकौं।

याही भांति पूरन सरूपकौ उदोत धरै,

करै प्रतिबिंबित पदारथ सकलकौं।। १४।।

શબ્દાર્થઃ– ખંડ=ટુકડા. નિરવારૈ=જુદા કરે. સેતી=વડે. ઉમગિકૈં=વધીને.

અર્થઃ– જેમ કરવત લાકડાના બે ટુકડા કરી નાખે છે,અથવા જેમ રાજહંસ દૂધ

અને પાણીને જુદા કરી દે છે તેવી જ રીતે ભેદવિજ્ઞાન પોતાની ભેદક-શક્તિથી જીવ
અને પુદ્ગલને જુદા જુદા કરે છે. પછી એ ભેદવિજ્ઞાન ઉન્નતિ કરતાં કરતાં
અવધિજ્ઞાન, મનઃપર્યયજ્ઞાન અને પરમાવધિજ્ઞાનની અવસ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે. અને
એ રીતે વૃદ્ધિ કરીને પૂર્ણ સ્વરૂપના પ્રકાશ અર્થાત્ કેવળજ્ઞાનસ્વરૂપ થઈ જાયછે જેમાં
લોક-અલોકના સર્વ પદાર્થો પ્રતિબિંબિત થાય છે. ૧૪

એ પ્રમાણે જીવાજીવાધિકાર પૂર્ણ થયો. ૨.

_________________________________________________________________

इत्थं ज्ञानक्रकचकलनापाटनं नाटयित्वा

जीवाजीवौ स्फुटविघटनं नैव यावत्प्रयातः।

विश्वं व्याप्तप्रसभविकसद्वयक्तचिन्मात्रशक्त्या

ज्ञातृद्रव्यं स्वयमतिरसात्तावदुच्चैश्चकाशे।। १३।।

Page 65 of 444
PDF/HTML Page 92 of 471
single page version

અજીવદ્વાર ૬પ

બીજા અધિકારનો સાર

મોક્ષમાર્ગમાં મુખ્ય અભિપ્રાય કેવળજ્ઞાનાદિ ગુણસંપન્ન આત્માનું સ્વરૂપ

સમજાવવાનો છે. પરંતુ જેવી રીતે સોનાની ઓળખાણ કરાવવા માટે સોના સિવાય
પિત્તળ આદિનું સ્વરૂપ સમજાવવું અથવા હીરાની ઓળખાણ કરાવવા માટે હીરા
સિવાય કાચની ઓળખાણ કરાવવી જરૂરી છે, તેવી જ રીતે જીવ પદાર્થનું સ્વરૂપ દ્રઢ
કરાવવાને માટે શ્રીગુરુએ અજીવ પદાર્થનું વર્ણન કર્યું છે. અજીવ તત્ત્વ જીવ તત્ત્વથી
સર્વથા ભિન્ન છે અર્થાત્ જીવનું લક્ષણ ચેતન અને અજીવનું લક્ષણ અચેતન છે. આ
અચેતન પદાર્થ પુદ્ગલ, આકાશ, ધર્મ, અધર્મ કાળ નામના પાંચ પ્રકારના છે.
તેમનામાંથી પાછળના ચાર અરૂપી અને પહેલો પુદ્ગલ રૂપી અર્થાત્ ઈન્દ્રિયગોચર
છે, પુદ્ગલ દ્રવ્ય સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણવાળું છે. એ જીવ દ્રવ્યનાં ચિહ્નોથી સર્વથા
પ્રતિકૂળ છે, જીવ સચેતન છે તો પુદ્ગલ અચેતન છે, જીવ અરૂપી છે તો પુદ્ગલ
રૂપી છે, જીવ અખંડ છે તો પુદ્ગલ સખંડ છે (ખંડસહિત) છે મુખ્યપણે જીવને
સંસારમાં ભટકવામાં આ જ પુદ્ગલ નિમિત્ત કારણ છે, આ જ પુદ્ગલમય શરીરથી
તે સંબદ્ધ છે, આ જ પુદ્ગલમય કર્મોથી તે સર્વાત્મપ્રદેશોમાં જકડાયેલો છે, આજ
પુદ્ગલોના નિમિત્તથી તેની અનંત શક્તિઓ ઢંકાઈ રહી છે, આ જ પુદ્ગલોના
નિમિત્તથી તેમાં વિભાવ ઉત્પન્ન થાય છે, અજ્ઞાનના ઉદયમાં તે આ જ પુદ્ગલોને
લીધે રાગ-દ્વેષ કરે છે અથવા આ જ પુદ્ગલોમાં ઈષ્ટ-અનિષ્ટની કલ્પના કરે છે, જો
પુદ્ગલ ન હોત તો આત્મામાં અન્ય વસ્તુનો સંબંધ ન થાત, તેમાં વિકાર અથવા
રાગ-દ્વેષ ન થાત, સંસારમાં પરિભ્રમણ ન થાત, સંસારમાં જેટલું નાટક છે તે બધું
પુદ્ગલજનિત છે.

તમે શરીરમાં કયાંય ચિમટીથી દબાવશો તો તમને જણાશે કે આપણને

દબાવવામાં આવેલ છે-આપણને દુઃખનું જ્ઞાન થયું છે. બસ, આ જાણવાની શક્તિ
રાખનાર જીવ છે તે તમે જ છો, ચૈતન્ય છો, નિત્ય છો, આત્મા છો. આત્મા સિવાય
એક બીજો પદાર્થ જેને તમે ચિમટીથી દબાવ્યો છે તે નરમ જેવો કાંઈક મેલો કાળા
જેવો, ખારા જેવો, કાંઈક સુગંધ-દુર્ગંધવાળો જણાય છે તેને શરીર કહે છે. આ શરીર
જડ છે, અચેતન છે, નાશવાન છે, પરપદાર્થ છે, આત્મસ્વભાવથી ભિન્ન છે. આ
શરીરમાં અહંબુદ્ધિ કરવી અર્થાત્ શરીર અને શરીર સંબંધી ધન, સ્ત્રી, પુત્રાદિને
પોતાનાં માનવાં એ મિથ્યાજ્ઞાન છે. લક્ષણભેદ દ્વારા નિજ આત્માને સ્વ અને આત્મા
સિવાય બધા ચેતન-અચેતન

Page 66 of 444
PDF/HTML Page 93 of 471
single page version

૬૬ સમયસાર નાટક

પદાર્થોને પર જાણવા તે જ ભેદવિજ્ઞાન છે, એનું જ નામ પ્રજ્ઞા છે. જેવી રીતે
રાજહંસ દૂધ અને પાણીને જુદા-જુદા કરી નાખે છે તેવી જ રીતે વિવેક વડે જીવ
અને પુદ્ગલને જુદા કરવા, પુદ્ગલોમાંથી અહંબુદ્ધિ અથવા રાગ-દ્વેષ હટાવીને
નિજસ્વરૂપમાં લીન થવું જોઈએ અને “તેરૌ ઘટ સર તામૈં તૂંહી હૈ કમલ તાકૈં, તૂંહી
મધુકર હૈ સ્વવાસ પહચાન રે”ની શિખામણનો હમેશાં અભ્યાસ કરવો જોઈએ.

Page 67 of 444
PDF/HTML Page 94 of 471
single page version

કર્તા કર્મ ક્રિયાદ્વાર

(૩)

પ્રતિજ્ઞા (દોહરા)

यह अजीव अधिकारकौं, प्रगट बखानौ मर्म।

अब सुनु जीव अजीवके, करता किरिया कर्म।। १।।

શબ્દાર્થઃ– પ્રગટ=સ્પષ્ટ. બખાનૌ=વર્ણન કર્યું. મર્મ=રહસ્ય. સુનુ=સાંભળો.

અર્થઃ– આ અજીવ અધિકારના રહસ્યનું સ્પષ્ટ વર્ણન કર્યું, હવે જીવ-

અજીવના કર્તા, ક્રિયા અને કર્મ સાંભળો. ૧.

ભેદવિજ્ઞાનમાં જીવ કર્મનો કર્તા નથી, નિજસ્વભાવનો કર્તા છે

(સવૈયા એકત્રીસા)

प्रथम अग्यानी जीव कहै मैं सदीव एक,

दूसरौ न और मैं ही करता करमकौ।

अंतर–विवेक आयौ आपा–पर–भेद पायौ,

भयौ बोध गयौ मिटि भारत भरमकौ।

भासे छहौं दरबके गुन परजाय सब,

नासे दुख लख्यौ मुख पूरन परमकौ।

करम कौ करतार मान्यौ पुदगल पिंड,

आप करतार भयौ आतमधरमकौ।। २।।

શબ્દાર્થઃ– સદીવ=હંમેશા. બોધ=જ્ઞાન. ભારત=મોટો. ભરમ=ભૂલ.

ભાસે=જણાયા. પરમ=પરમાત્મા.

_________________________________________________________________

एकः कर्त्ता चिदहमिह मे कर्म कोपादयोऽमि

इत्यज्ञानां शमयदभितः कर्त्तृकर्मप्रवृत्तिं।

ज्ञानज्योतिः स्फुरति परमोदात्तमत्यन्तधीरं

साक्षात्कुर्वन्निरुपधि पृथग्द्रव्यनिर्भासि विश्वं।। १।।

Page 68 of 444
PDF/HTML Page 95 of 471
single page version

૬૮ સમયસાર નાટક

અર્થઃ– જીવ પહેલાં અજ્ઞાનની દશામાં કહેતો હતો કે, હું હમેશાં એકલો જ

કર્મનો કર્તા છું, બીજો કોઈ નથી; પરંતુ જ્યારે અંતરંગમાં વિવેક થયો અને સ્વપરનો
ભેદ સમજ્યો ત્યારે સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટ થયું, મોટી ભૂલ મટી ગઈ, છયે દ્રવ્યગુણ-
પર્યાય સહિત જણાવા લાગ્યાં, બધાં દુઃખો નાશ પામ્યાં અને પૂર્ણ પરમાત્માનું સ્વરૂપ
દેખાવા લાગ્યું, પુદ્ગલ પિંડને કર્મનો કર્તા માન્યો, પોતે સ્વભાવનો કર્તા થયો.

ભાવાર્થઃ– સમ્યગ્જ્ઞાન થતાં જીવ પોતાને સ્વભાવનો કર્તા અને કર્મનો અકર્તા

જાણવા લાગે છે. ૨.

जाही समै जीव देहबुद्धिकौ विकार तजै,

वेदत सरूप निज भेदत भरमकौं।

महा परचंड मति मंडन अखंड रस,

अनुभौ अभ्यासि परगासत

परमकौं।।

ताही समै घटमैं न रहै विपरीत भाव,

जैसैं तम नासै भानु प्रगटि धरमकौं।

ऐसी दसा आवै जब साधक कहावै तब,

करता ह्वेकैसे करै पुग्गलकरमकौं।। ३।।

શબ્દાર્થઃ– વેદત=ભોગવે છે. ભેદત=નષ્ટ કરે છે. પરચંડ(પ્રચંડ)તેજસ્વી.

વિપરીત=ઊલટું. તમ=અંધકાર. ભાનુ=સૂર્ય. હ્વૈ=થઈને.

અર્થઃ– જ્યારે જીવ શરીરમાં અહંબુદ્ધિનો વિકાર છોડી દે છે અને મિથ્યાબુદ્ધિ

નષ્ટ કરીને નિજસ્વરૂપનો સ્વાદ લે છે તથા અત્યંત તીવ્ર બુદ્ધિને સુશોભિત કરનાર
પૂર્ણ રસથી ભરેલા અનુભવના અભ્યાસથી પરમાત્માનો પ્રકાશ કરે છે ત્યારે સૂર્યના

_________________________________________________________________

परपरिणतिमुज्झत् खंडयद्भेदवादा–

निदमुदितमखण्डं ज्ञानमुच्चण्डमुच्चैः।

ननु कथमवकाशः कर्तृकर्मप्रवृत्ते–

रिह भवति कथं वा पौद्गलः कर्मबन्धः।। २।।

Page 69 of 444
PDF/HTML Page 96 of 471
single page version

કર્તા કર્મ ક્રિયાદ્વાર ૬૯

ઉદયથી નષ્ટ થયેલ અંધકારની જેમ કર્મના કર્તાપણાનો વિપરીત ભાવ હૃદયમાં નથી
રહેતો. એવી દશા પ્રાપ્ત થતાં તે આત્મસ્વભાવનો સાધક થાય છે. ત્યારે પૌદ્ગલિક
કર્મોને કર્તા થઈને કેવી રીતે કરે? અર્થાત્ નહિ જ કરે. ૩.

આત્મા કર્મનો કર્તા નથી માત્ર જ્ઞાતા–દ્રષ્ટા છે. (સવૈયા એકત્રીસા)

जगमैं अनादिकौ अग्यानी कहै मेरौ कर्म, करता मैं

याकौ किरियाकौ प्रतिपाखी है।

अंतर सुमति भासी जोगसौं भयौ उदासी,

ममता मिटाइ परजाइ बुद्धि नाखीहै।।

निरभै सुभाव लीनौ अनुभौके रस भीनौ,

कीनौ विवहारद्रष्टि निहचैमैं राखीहै।

भरमकी डोरी तोरी धरमकौ भयौ धोरी,

परमसौं प्रीति जोरी करमकौ साखी है।। ४।।

શબ્દાર્થઃ– પ્રતિપાખી (પ્રતિપક્ષી)=‘પક્ષપાતી’ એવો અર્થ અહીં છે.

નાખી=છોડી દીધી. નિરભૈ (નિર્ભય)=નીડર. ભીનૌ=મગ્ન થયો. ધોરી=ધારણ
કરનાર.

અર્થઃ– સંસારમાં અનાદિકાળનો આ અજ્ઞાની જીવ કહે છે કે કર્મ મારું છે, હું

એનો કર્તા છું અને આ મારું કરેલું*છે. પરંતુ જ્યારે અંતરંગમાં સમ્યગ્જ્ઞાનનો ઉદય

થયો ત્યારે મન-વચનના યોગોથી વિરક્ત થયો, પરપદાર્થોથી મમત્વ ખસી ગયું,
પર્યાયમાંથી અહંબુદ્ધિ છૂટી ગઈ, નિઃશંક નિજસ્વભાવ ગ્રહણ કર્યો, અનુભવમાં મગ્ન
થયો, વ્યવહારમાં છે તોપણ નિશ્ચય ઉપર શ્રદ્ધા થઈ, મિથ્યાત્વનું બંધન તૂટી ગયું,
આત્મધર્મનો ધારક થયો, મુક્તિમાં પ્રેમ કર્યો અને કર્મનો માત્ર જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા થયો,
કર્તા ન રહ્યો. ૪.

_________________________________________________________________

* અર્થાત્ ક્રિયાનો પક્ષપાત કરે છે.

इत्येवं विरचय्य संप्रति परद्रव्यान्निवृत्तिं परां

स्वं विज्ञानघनस्वभावमभयादास्तिध्नुवानः परं।

अज्ञानोत्थितकर्तृकर्मकलनात् क्लेशान्निवृत्तः स्वयं

ज्ञानीभूत इतश्चकास्ति जगतः साक्षी पुराणः पुमान्।। ३।।

Page 70 of 444
PDF/HTML Page 97 of 471
single page version

૭૦ સમયસાર નાટક

ભેદવિજ્ઞાની જીવ લોકોને કર્મનો કર્તા દેખાય છે પણ તે વાસ્તવમાં અકર્તા છે.

(સવૈયા એકત્રીસા)

जैसो जो दरव ताके तैसो गुन परजाय,

ताहीसौंमिलत पै मिलै न काहु आनसौं।

जीव वस्तु चेतन करम जड़ जातिभेद,

अमिलमिलापज्यौं नितंब जुरै कानसौं।।

ऐसौ सुविवेक जाकै हिरदै प्रगट भयौ,

ताकौ भ्रम गयौ ज्यौं तिमिर भागै भानसौं।

सोई जीव करमकौ करता सौ दीसै पै,

अकरता कह्यौ है सुद्धताके परमानसौं।। ५।।

શબ્દાર્થઃ– આનસૌં (અન્યસે)=બીજાઓથી. અમિલ મિલાપ= ભિન્નતા.

નિતંબ=મોતી. સુવિવેક=સમ્યગ્જ્ઞાન. ભાન(ભાનુ)=સૂર્ય. સોઈ=તે.

અર્થઃ– જે દ્રવ્ય જેવું છે તેવા જ તેના ગુણ-પર્યાય હોય છે અને તે તેની

સાથે જ મળે છે, બીજા કોઈ સાથે મળતા નથી. ચૈતન્ય જીવ અને જડ કર્મમાં
જાતિભેદ છે, તેથી મોતી અને કાનની જેમ તેમનામાં ભિન્નતા છે, આવું સમ્યગ્જ્ઞાન
જેના હૃદયમાં જાગ્રત થાય છે તેનું મિથ્યાત્વ, સૂર્યના ઉદયમાં અંધકારની જેમ દૂર થઈ
જાય છે. તે લોકોને કર્મનો કર્તા દેેખાય છે પરંતુ રાગ-દ્વેષ આદિ રહિત શુદ્ધ હોવાથી
તેને આગમમાં અકર્તા કહ્યો છે. પ.

જીવ અને પુદ્ગલના જુદા જુદા સ્વભાવ (છંદ છપ્પા)

जीव ग्यानगुन सहित, आपगुन–परगुन–ज्ञायक।

आपा परगुन लखै, नांहि पुग्गल इहि लायक।

_________________________________________________________________

व्याप्यव्यापकता तदात्मनि भवेन्नेवातदात्मन्यपि

व्याप्यव्यापकभावसम्भवमृते का कर्तृकर्मस्थितिः।

इत्युद्दामविवेकघस्मरमहो भारेण भिन्दंस्तमो

ज्ञानीभूय तदा स एष लसितः कर्तृत्वशून्यः पुमान्।। ४।।

Page 71 of 444
PDF/HTML Page 98 of 471
single page version

કર્તા કર્મ ક્રિયાદ્વાર ૭૧

जीवदरव चिद्रूप सहज, पुदगल अचेत जड़।
जीव अमूरति मूरतीक, पुदगल अंतरबड़।।

जब लग न होइ अनुभौ प्रगट,

तब लग मिथ्यामति लसै।

करतार जीव जड़ करमकौ,

सुबुधि विकास यहु भ्रम नसै।। ६।।

શબ્દાર્થઃ– જ્ઞાયક=જાણનાર. ઈહિ લાયક=એને યોગ્ય. અચેત=જ્ઞાનરહિત.

બડ=મોટું. મિથ્યામતિ=અજ્ઞાન. લસૈ=રહે ભ્રમ=ભૂલ.

અર્થઃ– જીવમાં જ્ઞાનગુણ છે, તે પોતાના અને અન્ય દ્રવ્યોના ગુણોનો જ્ઞાતા

છે. પુદ્ગલ એને યોગ્ય નથી અને તેનામાં પોતાના અથવા અન્ય દ્રવ્યોના ગુણ
જાણવાની શક્તિ નથી. જીવ ચેતન છે અને પુદ્ગલ અચેતન, જીવ અરૂપી છે અને
પુદ્ગલ રૂપી, આ રીતે બન્નેમાં મોટો તફાવત છે. જ્યાં સુધી ભેદવિજ્ઞાન થતું નથી
ત્યાંસુધી અજ્ઞાન રહે છે અને જીવ પોતાને કર્મનો કર્તા માને છે પરંતુ સુબુદ્ધિનો
પ્રકાશ થતાં આ ભ્રમ મટી જાય છે. ૬.

કર્તા,કર્મ અને ક્રિયાનું સ્વરૂપ (દોહરો)

करता परिनामी दरव, करम रूप परिनाम।
किरिया परजयकी फिरनि, वस्तु एक त्रय नाम।। ७।।

શબ્દાર્થઃ– કર્તા=જે કાર્ય કરે તેે. કર્મ=કરેલું કાર્ય. ક્રિયા=પર્યાયનું રૂપાંતર થવું

તે, જેમકેઃ- ઘડો બનાવવામાં કુંભાર કર્તા, ઘડો કર્મ અને માટીના પિંડરૂપ પર્યાયમાંથી
ઘડારૂપ થવું તે ક્રિયા છે, પણ આ ભેદ-વિવક્ષાનું કથન છે. અભેદ-વિવક્ષામાં ઘડાને
ઉત્પન્ન કરનારી

_________________________________________________________________

ज्ञानी जानन्नपीमां स्वपरपरिणति पुद्गलश्चाप्यजानन्

व्याप्तृव्याप्यत्वमन्तः कलयितुमसहौ नित्यमत्यन्तभेदात्।

अज्ञानात्कर्तृकर्मभ्रममतिरनयोर्भाति तावन्न याव–

द्विज्ञानार्चिश्चकास्ति क्रकचवददयं भेदमुत्पाद्य सद्यः।। ५।।

यः परिणमति स कर्त्ता यः परिणामो भवेत्तु तत्कर्म।
यापरिणतिः क्रिया सा त्रयमपि भिन्नं न वस्तुतया।। ६।।

Page 72 of 444
PDF/HTML Page 99 of 471
single page version

૭૨ સમયસાર નાટક

માટી છે તેથી માટી જ કર્તા છે, માટી ઘડારૂપ થાય છે તેથી માટી જ કર્મ છે અને
પિંડરૂપ પર્યાય માટીની હતી અને ઘડારૂપ પર્યાય પણ માટી જ થઈ તેથી માટી જ
ક્રિયા છે. પરિણામી=અવસ્થાઓ બદલનાર. પરિનામ=અવસ્થા.

અર્થઃ– અવસ્થાઓ બદલનાર દ્રવ્ય કર્તા છે, તેની અવસ્થા કર્મ છે ને એક

અવસ્થામાંથી બીજી અવસ્થારૂપે થવું તે ક્રિયા છે. આ રીતે એક વસ્તુના ત્રણ નામ
છે.

વિશેષઃ– અહીં અભેદ-વિવક્ષાથી કથન છે; દ્રવ્ય પોતાના પરિણામોને કરનાર

પોતે છે તેથી તે તેમનો કર્તા છે, તે પરિણામ દ્રવ્યના છે અને તેનાથી અભિન્ન છે
તેથી દ્રવ્ય જ કર્મ છે, દ્રવ્ય એક અવસ્થામાંથી બીજી અવસ્થારૂપે થાય છે અને તે
પોતાની બધી અવસ્થાઓથી અભિન્ન રહે છે તેથી દ્રવ્ય જ ક્રિયા છે. ભાવ એ છે કે
દ્રવ્ય જ કર્તા છે, દ્રવ્ય જ કર્મ છે અને દ્રવ્ય જ ક્રિયા છે; વસ્તુ એક જ છે. નામ ત્રણ
છે. ૭.

કર્તા, કર્મ અને ક્રિયાનું એકત્વ (દોહરા)

करता करम क्रिया करै, क्रिया करम करतार।
नाम–भेद बहु विधि भयौ,वस्तु एक निरधार।। ८।।

શબ્દાર્થઃ– બહુ વિધિ=અનેક પ્રકારનો. નિરધાર=નિશ્ચય.

અર્થઃ– કર્તા, કર્મ અને ક્રિયાનો કરનાર છે, કર્મ પણ ક્રિયા અને કર્તારૂપ છે,

તેથી નામના ભેદથી એક જ વસ્તુ કેટલાય રૂપ થાય છે. ૮. વળી

एक करम करतव्यता,करै न करता दोइ।

दुधा दरव सत्ता सधी, एक भाव क्यौं होइ।। ९।।

શબ્દાર્થઃ– દુધા=બે પ્રકારે.

અર્થઃ– એક કર્મની એક જ ક્રિયા અને એક જ કર્તા હોય છે, બે નથી હોતા;

_________________________________________________________________

एकः परिणमति सदा परिणामो जायते सदैकस्य।

एकस्य परिणतिः स्यादनेकमप्येकमेव यतः।। ७।।

नोभौ परिणमतः खलु परिणामो नोभयोः प्रजायेत।
उभयोर्न परिणतिः स्याद्यदनेकमनेकमेव सदा।। ८।।

Page 73 of 444
PDF/HTML Page 100 of 471
single page version

કર્તા કર્મ ક્રિયાદ્વાર ૭૩

તો જીવ-પુદ્ગલની જ્યારે જુદી જુદી સત્તા છે ત્યારે એક સ્વભાવ કેવી રીતે હોઈ
શકે ?

ભાવાર્થઃ– અચેતન કર્મનો કર્તા અથવા ક્રિયા અચેતન જ હોવી જોઈએ.

ચૈતન્ય આત્મા જડ કર્મનો કર્તા નથી થઈ શકતો. ૯.

કર્તા, કર્મ અને ક્રિયા પર વિચાર (સવૈયા એકત્રીસા)

एक परिनामके न करता दरव दोइ,

दोइ परिनामएक दर्व न धरतु है।।

एक करतूति दोइ दर्व कबहूँ न करै,

दोइ करतूति एक दर्व न करतु है।।

जीव पुदगल एक खेत–अवगाही दोउ,

अपनें अपनें रूपकोउ न टरतु है।

जड परनामनिकौ करता है पुदगल,

चिदानंदचेतन सुभाउ आचरतु है।। १०।।

શબ્દાર્થઃ– કરતૂતિ=ક્રિયા. એક ખેત-અવગાહી (એકક્ષેત્રાવગાહી)=એક જ

સ્થાનમાં રહેનાર. ના ટરતુ હૈ=ખસતું નથી આચરતુ હૈ=વર્તે છે.

અર્થઃ– એક પરિણામના કર્તા બે દ્રવ્ય નથી હોતાં, બે પરિણામોને એક દ્રવ્ય

નથી કરતું, એક ક્રિયાને બે દ્રવ્ય કદી નથી કરતાં, બે ક્રિયાઓને પણ એક દ્રવ્ય નથી
કરતું. જીવ અને પુદ્ગલ જોકે એક ક્ષેત્રાવગાહી છે તોપણ પોતપોતાના સ્વભાવને
નથી છોડતા. પુદ્ગલ જડ છે તેથી અચેતન પરિણામોનો કર્તા છે અને ચિદાનંદ
આત્મા ચૈતન્યભાવનો કર્તા છે. ૧૦.

_________________________________________________________________

नैकस्य हि कर्तारौ द्वौ स्तो द्वे कर्मणी न चैकस्य।
नैकस्य चक्रिये द्वे एकमनेकं यतो न स्यात्।। ९।।

< Previous Page Next Page >