Parmatma Prakash (Gujarati Hindi). Gatha: 183,184,185,186 (Adhikar 2),187 (Adhikar 2) Bathi Chintaono Nishedh,188 (Adhikar 2),189 (Adhikar 2) Param Samadhinu Vyakhyan,190 (Adhikar 2),191 (Adhikar 2),192 (Adhikar 2),193 (Adhikar 2),194 (Adhikar 2),195 (Adhikar 2) Arihant Padnu Kathan.

Page 507 of 565
PDF/HTML Page 521 of 579
single page version

અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૮૩ ]પરમાત્મપ્રકાશઃ [ ૫૦૭

दुःक्खइं जेण जणेइ येन कारणेन दुःखानि जनयति सो परु तं परजनं जाणहि जानीहि ।

किम् । मित्तु परममित्रं तुहुं त्वं कर्ता । यः परः किं करोति । जो तणु एहु हणेइ यः कर्ता

तनुमिमां प्रत्यक्षीभूतां हन्तीति । अत्र यदा वैरी देहविनाशं करोति तदा वीतरागचिदानन्दैक-

स्वभावपरमात्मतत्त्वभावनोत्पन्नसुखामृतसमरसीभावे स्थित्वा शरीरघातकस्योपरि यथा पाण्डवैः
कौरवकुमारस्योपरि द्वेषो न कृतस्तथान्यतपोधनैरपि न कर्तव्य इत्यभिप्रायः ।।१८२।।

अथ उदयागते पापकर्मणि स्वस्वभावो न त्याज्य इति मनसि संप्रधार्य सूत्रमिदं

कथयति —

३१४) उदयहँ आणिवि कम्मु मइँ जं भुंजेवउ होइ ।

तं सह आविउ खविउ मइँ सो पर लाहु जि कोइ ।।१८३।।

उदयमानीय कर्म मया यद् भोक्त व्यं भवति ।

तत् स्वयमागतं क्षपितं मया स परं लाभ एव कश्चित् ।।१८३।।

ભાવાર્થઃ — અહીં જ્યારે વેરી દેહનો વિનાશ કરે છે ત્યારે વીતરાગ ચિદાનંદ જેનો એક

સ્વભાવ છે એવા પરમાત્મતત્ત્વની ભાવનાથી ઉત્પન્ન સુખામૃતરૂપ સમરસીભાવમાં સ્થિર થઈને,
જેવી રીતે શરીરના હણનાર કૌરવકુમાર ઉપર પાંડવોએ દ્વેષ ન કર્યો તેવી રીતે, શરીરના ઘાતક
ઉપર અન્ય તપોધનોએ પણ દ્વેષ ન કરવો જોઈએ, એ અભિપ્પાય છે. ૧૮૨.

હવે, ઉદયમાં આવેલા પાપકર્મમાં સ્વભાવનો ત્યાગ ન કરવો એવો અભિપ્રાય મનમાં

રાખીને આ ગાથાસૂત્ર કહે છે.

कर और जो तेरे शरीरकी सेवा करता है, उससे भी राग मत कर, तथा जो तेरे शरीरका घात
कर देवे, उसको शत्रु मत जान । जब कोई तेरे शरीरका विनाश करे, तब वीतराग चिदानंद

ज्ञानस्वभाव परमात्मतत्त्वकी भावनासे उत्पन्न जो परम समरसीभाव, उसमें लीन होकर शरीरके
घातक पर द्वेष मत कर । जैसे महा धर्मस्वरूप युधिष्ठिर पांडव आदि पाँचों भाइयों ने दुर्योधनादि

पर द्वेष नहीं किया । उसी तरह सभी साधुओंका यही स्वभाव है, कि अपने शरीरका जो घात

करे, उससे द्वेष नहीं करते, सबके मित्र ही रहते हैं ।।१८२।।

आगे पूर्वोपार्जित पापके उदयसे दुःख अवस्था आ जावे उसमें अपना धीरपना आदि

स्वभाव न छोड़े, ऐसा अभिप्राय मनमें रखकर व्याख्यान करते हैं —

गाथा – १८३

अन्वयार्थ : — [यत् ] जो [मया ] मैं [कर्म ] कर्मको [उदयम् आनीय ] उदयमें

Page 508 of 565
PDF/HTML Page 522 of 579
single page version

૫૦૮ ]

યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ

[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૮૩

जं यत् भुंजेवउ होइ भोक्त व्यं भवति । किं कृत्वा । उदयहं आणिवि

विशिष्टात्मभावनाबलेनोदयमानीय । किम् । कम्मु चिरसंचितं । कर्म । केन । मइं मया तं तत्

पूर्वोक्तं कर्म सह आविउ दुर्धरपरीषहोपसर्गवशेन स्वयमुदयमागतं सत् खविउ मइं
निजपरमात्मतत्त्वभावनोत्पन्नवीतरागसहजानन्दैकसुखरसास्वादद्रवीभूतेन परिणतेन मनसा क्षपितं
मया सो स परं नियमेन लाहु जि लाभ एव कोइ कश्चिदपूर्व इति । अत्र केचन महापुरुषा

दुर्धरानुष्ठानं कृत्वा वीतरागनिर्विकल्पसमाधौ स्थित्वा च कर्मोदयमानीय तमनुभवन्ति, अस्माकं
पुनः स्वयमेवोदयागतमिति मत्वा संतोषः कर्तव्य इति तात्पर्यम् ।।१८३।।

ભાવાર્થઃ — જે ચિરસંચિત કર્મને વિશિષ્ટ આત્મભાવનાના બળથી ઉદયમાં લાવીને મારે

ભોગવી લેવા યોગ્ય છે તે પૂર્વોક્ત કર્મ દુર્ધર પરિષહ, ઉપસર્ગના વશથી સ્વયં ઉદયમાં આવ્યું
અને નિજ પરમાત્મતત્ત્વની ભાવનાથી ઉત્પન્ન એક (કેવળ) વીતરાગ સહજાનંદમય
સુખરસાસ્વાદરૂપે દ્રવીભૂત – પરિણમેલ – મન વડે મેં તેને ક્ષય કર્યું તે નિયમથી કોઈ અપૂર્વ લાભ

જ છે.

અહીં, કોઈ મહાપુરુષો દુર્ધર અનુષ્ઠાન કરીને અને વીતરાગ નિર્વિકલ્પ સમાધિમાં સ્થિત

થઈને કર્મને ઉદયમાં લાવીને તેને અનુભવે છે, ત્યારે અમને તો કર્મ સ્વયમેવ ઉદયમાં આવ્યાં
એમ જાણીને સંતોષ કરવો, એવું તાત્પર્ય છે. ૧૮૩.

लाकर [भोक्तव्यं भवति ] भोगने चाहता था, [तत् ] वह कर्म [स्वयम् आगतं ] आप ही आ
गया, [मया क्षपितं ] इससे मैं शांत चित्तसे फल सहनकर क्षय करूँ, [स कश्चित् ] यह कोई
[परं लाभः ] महान् ही लाभ हुआ ।

भावार्थ : — जो महामुनि मुक्तिके अधिकारी हैं, उदयमें वे नहीं आये हुए कर्मोंको परम

आत्म – ज्ञानकी भावनाके बलसे उदयमें लाकर उसका फल भोगकर शीघ्र निर्जरा कर देते हैं ।

और जो वे पूर्वकर्म बिना उपायके सहज ही बाईस परीषह तथा उपसर्गके वशसे उदयमें आये
हों, तो विषाद न करना बहुत लाभ समझना । मनमें यह मानना कि हम तो उदीरणासे इन

कर्मोंको उदयमें लाकर क्षय करते, परंतु ये सहज ही उदयमें आये, वह तो बड़ा ही लाभ है ।

जैसे कोई बड़ा व्यापारी अपने ऊ परका कर्ज लोगोंको बुला बुलाके देता है, यदि कोई बिना
बुलाये सहज ही लेने आया हो, तो बड़ा ही लाभ है । उसी तरह कोई महापुरुष महान दुर्धर

तप करके कर्मोंको उदयमें लाके क्षय करते हैं, लेकिन वे कर्म अपने स्वयमेव उदयमें आये
हैं, तो इनके समान दूसरा क्या है, ऐसा संतोष धारणकर ज्ञानीजन उदय आये हुए कर्मोंको भोगते
हैं, परंतु राग-द्वेष नहीं करते ।।१८३।।

Page 509 of 565
PDF/HTML Page 523 of 579
single page version

અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૮૪ ]પરમાત્મપ્રકાશઃ [ ૫૦૯

अथ इदानीं परुषवचनं सोढुं न याति तदा निर्विकल्पात्मतत्त्वभावना कर्तव्येति

प्रतिपादयति —

३१५) णिट्ठुर-वयणु सुणेवि जिय जइ मणि सहण ण जाइ ।

तो लहु भावहि बंभु परु जिं मणु झत्ति विलाइ ।।१८४।।

निष्ठुरवचनं श्रुत्वा जीव यदि मनसि सोढुं न याति ।

ततो लघु भावय ब्रह्म परं येन मनो झटिति विलीयते ।।१८४।।

जइ यदि चेत् सहण ण जाइ सोढुं न याति । क्व मणि मनसि जिय हे मूढ जीव ।

किं कृत्वा । सुणेवि श्रुत्वा । किम् णिट्ठुरवयणु निष्ठुरं हृदयकर्णशूलवचनं तो तद्वचनश्रवणानन्तरं

लहु शीघ्रं भावहि वीतरागपरमानन्दैकलक्षणनिर्विकल्पसमाधौ स्थित्वा भावय कम् । बंभु

ब्रह्मशब्दवाच्यनिजदेहस्थपरमात्मानम् । कथंभूतम् । परु परमानन्तज्ञानादि गुणाधारत्वात् परमुत्कृष्टं

जिं येन परमात्मध्यानेन । किं भवति । मणु झत्ति विलाइ वीतरागनिर्विकल्पसमाधिसमुत्पन्न-

હવે, જો આ કઠોર વચન સહન ન થાય તો (પોતાનો કષાયભાવ રોકવા માટે) નિર્વિકલ્પ

આત્મતત્ત્વની ભાવના કરવી, એમ કહે છેઃ —

ભાવાર્થઃ — હે મૂઢ જીવ! જો નિષ્ઠુર, હૃદય અને કાનમાં શૂળ જેવું ખૂંચનારું

વચન સાંભળીને મનમાં તારાથી સહન ન થઈ શકે તો તે વચન સાંભળ્યા પછી શીઘ્ર

आगे यह कहते हैं कि जो कोई कर्कश (कठोर) वचन कहे, और यह न सह

सकता हो तो अपने कषायभाव रोकनेके लिये निर्विकल्प आत्म – तत्त्वकी भावना करनी

चाहिए —

गाथा – १८४

अन्वयार्थ : — [जीव ] हे जीव, [निष्ठुरवचनं श्रुत्वा ] जो कोई अविवेकी किसीको

कठोर वचन कहे, उसको सुनकर [यदि ] जो [न सोढुं याति ] न सह सके, [ततः ] तो
कषाय दूर करनेके लिये [परं ब्रह्म ] परमानंदस्वरूप इस देहमें विराजमान परमब्रह्मका
[मनसि ] मनमें [लघु ] शीघ्र [भावय ] ध्यान करो । जो ब्रह्म अनंत ज्ञानादि गुणोंका आधार

है, सर्वोत्कृष्ट है, [येन ] जिसके ध्यान करनेसे [मनः ] मनका विकार [झटिति ] शीघ्र ही
[विलीयते ] विलीन हो जाता है ।।१८४।।

Page 510 of 565
PDF/HTML Page 524 of 579
single page version

૫૧૦ ]

યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ

[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૮૫

परमानन्दैकरूपसुखामृतास्वादेन मनो झटिति शीघ्र विलयं याति द्रवीभूतं भवतीति
भावार्थः ।।१८४।।

अथ जीवः कर्मवशेन जातिभेदभिन्नो भवतीति निश्चिनोति —

३१६) लोउ विलक्खणु कम्म-वसु इत्थु भवंतरि एइ ।

चुज्जु कि जइ इहु अप्पि ठिउ इत्थु जि भवि ण पडेइ ।।१८५।।

लोकः विलक्षणः कर्मवशः अत्र भवान्तरे आयाति ।

आश्चर्यं किं यदि अयं आत्मनि स्थितः अत्रैव भवे न पतति ।।१८५।।

लोउ इत्यादि । विलक्खणु षोडशवर्णिकासुवर्णवत्केवलज्ञानादिगुणसद्रशो न

વીતરાગ પરમાનંદ જેનું એક લક્ષણ છે એવી નિર્વિકલ્પ સમાધિમાં સ્થિત થઈને પરમ
અનંતજ્ઞાનાદિ ગુણોનો આધાર હોવાથી ઉત્કૃષ્ટ એવા ‘બ્રહ્મ શબ્દથી વાચ્ય એવા નિજદેહસ્થ
પરમાત્માને ભાવ (ધ્યાવ) જે પરમાત્માના ધ્યાનથી વીતરાગ નિર્વિકલ્પ સમાધિથી ઉત્પન્ન
એક (કેવળ) પરમાનંદમય સુખામૃતના આસ્વાદથી મન તુરત જ નાશ પામે-દ્રવીભૂત થાય
(પીગળી જાય). ૧૮૪.

હવે, જીવ કર્મના વશથી જાતિભેદથી ભિન્ન-ભિન્ન સ્વરૂપે થાય છે (કર્મના વશે જીવ

ભિન્ન-ભિન્ન જાતિઓ પામે છે) એમ નક્કી કરે છેઃ —

ભાવાર્થઃ — આ જનસમુદાય કર્મરહિત એવા શુદ્ધ આત્માની અનુભૂતિની ભાવનાના

आगे जीवके कर्मके वशसे भिन्न – भिन्न स्वरूप जाति – भेदसे होते हैं, ऐसा निश्चय करते

हैं —

गाथा – १८५

अन्वयार्थ : — [विलक्षणः ] सोलहवानीके सुवर्णकी तरह केवलज्ञानादि गुणकर समान

जो परमात्मतत्त्व उससे भिन्न जो [लोकः ] ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र आदि जाति – भेदरूप

जीव – राशि वह [कर्मवशः ] कर्मके वश उत्पन्न है, अर्थात् जाति – भेद कर्मके निमित्तसे हुआ

है, और वे कर्म आत्म – ज्ञानकी भावनासे रहित अज्ञानी जीवने उपार्जन किये हैं, उन कर्मोंके

आधीन जाति – भेद है, जब तक कर्मोंका उपार्जन है, तब तक [अत्र भवांतरे आयाति ] इस

संसारमें अनेक जाति धारण करता है, [अयं यदि ] जो यह जीव [आत्मनि स्थितः ]
आत्मस्वरूपमें लगे, तो [अत्रैव भवे ] इसी भवमें [न पतति ] नहीं पड़े – भ्रमण नहीं करे, [किं

Page 511 of 565
PDF/HTML Page 525 of 579
single page version

અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૮૫ ]પરમાત્મપ્રકાશઃ [ ૫૧૧

१

सर्वजीवराशिसद्रशात् परमात्मतत्त्वाद्विलक्षणो विसद्रशो भवति । केन । ब्राह्मणक्षत्रियवैश्य-

शूद्रादिजातिभेदेन । कोऽसौ । लोउ लोको जनः । कथंभूतः सन् । कम्म-वसु कर्मरहित-

शुद्धात्मानुभूतिभावनारहितेन यदुपार्जितं कर्म तस्य कर्मण अधीनः कर्मवशः । इत्थंभूतः सन्

किं करोति । इत्थु भवंतरि एइ पञ्चप्रकारभवरहिताद्वीतरागपरमानन्दैकस्वभावात् शुद्धात्म-

द्रव्याद्विसद्रशे अस्मिन् भवान्तरे संसारे समायाति चुज्जु किं इदं किमाश्चर्यं किंतु नैव, जइ इहु

अप्पि ठिउ यदि चेदयं जीवः स्वशुद्धात्मनि स्थितो भवति तर्हि इत्थु जि भवि ण पडेइ
अत्रैव भवे न पततीति इदमप्याश्चर्यं न भवतीति । अत्रेदं व्याख्यानं ज्ञात्वा संसारभयभीतेन

भव्येन भवकारणमिथ्यात्वादिपञ्चास्रवान् मुक्त्वा द्रव्यभावास्रवरहिते परमात्मभावे स्थित्वा च
निरन्तरं भावना कर्तव्येति तात्पर्यम् ।।१८५।।

અભાવથી જે કર્મ ઉપાર્જ્યું છે તે કર્મને આધીન થતો થકો બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, શૂદ્રાદિ
જાતિના ભેદથી, સોળવલા સુવર્ણની જેમ કેવળજ્ઞાનાદિ ગુણે કરીને સર્વજીવરાશિ સદ્રશ નથી,
સદ્રશ એવા પરમાત્મતત્ત્વથી વિલક્ષણ – વિસદ્રશ છે(?) આવો (જનસમુદાય) શું કરે છે?

પાંચ પ્રકારના ભવથી રહિત વીતરાગ પરમાનંદ જેનો એક સ્વભાવ છે એવો શુદ્ધ
આત્મદ્રવ્યથી વિસદ્રશ આ ભવાન્તરમાં-સંસારમાં આવે-પડે એમાં શું આશ્ચર્ય છે? કંઈપણ
આશ્ચર્ય નથી. જો આ જીવ શુદ્ધાત્મામાં સ્થિત થાય તો આ ભવમાં ન જ પડે તો પણ
તેમાં આશ્ચર્ય નથી.

અહીં, આ વ્યાખ્યાન સાંભળીને સંસારભયથી ભયભીત ભવ્યજીવે ભવના કારણરૂપ

મિથ્યાત્વ આદિ પાંચ આસ્રવોને છોડીને અને દ્રવ્યાસ્રવ, ભાવાસ્રવ રહિત પરમાત્મભાવથી સ્થિત
થઈને નિરંતર (આત્મ) ભાવના કરવી જોઈએ, એવું તાત્પર્ય છે. ૧૮૫.

आश्चर्यं ] इसमें क्या आश्चर्य हैं, कुछ भी नहीं ।।

भावार्थ : — जबतक आत्मामें चित्त नहीं लगता, तब तक संसारमें भ्रमण करता है,

अनेक भव धारण करता है, लेकिन जब यह आत्मदर्शी हुआ तब कर्मोंको नहीं उपार्जन
करता, और भवमें भी नहीं भटकता । इसमें आश्चर्य नहीं है । संसार-शरीर-भोगोंमें उदास

और जिसको भव – भ्रमणका भय उत्पन्न हो गया है, ऐसा भव्य जीव उसको मिथ्यात्व, अव्रत,

कषाय, प्रमाद, योग, इन पाँचों आस्रवोंको छोड़कर परमात्मतत्त्वमें सदैव भावना करनी
चाहिये । जो इसके आत्म – भावना होवे तो भव – भ्रमण नहीं हो सकता ।।१८५।।

૧. સંસ્કૃત ટીકામાં ભૂલ લાગે છે. કદાચ આ પ્રમાણે પણ હોયઃ सर्वजीवराशिसदृशात् = सर्वजीवराशिः

सद्रशात्

Page 512 of 565
PDF/HTML Page 526 of 579
single page version

૫૧૨ ]

યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ

[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૮૬

अथ परेण दोषग्रहणे कृते कोपो न कर्तव्य इत्यभिप्रायं मनसि संप्रधार्य सूत्रमिदं

प्रतिपादयति —

३१७) अवगुण-गहणइँ महुतणइँ जइ जीवहँ संतोसु ।

तो तहँ सोक्खहं हेउ हउँ इउ मण्णिवि चइ रोसु ।।१८६।।

अवगुणग्रहणेन मदीयेन यदि जीवानां संतोषः ।

ततः तेषां सुखस्य हेतुरहं इति मत्वा त्यज रोषम् ।।१८६।।

जइ जीवहं संतोसु यदि चेदज्ञानिजीवानां संतोषो भवति । केन । अवगुण-गहणइं

निर्दोषिपरमात्मनो विलक्षणा ये दोषा अवगुणास्तेषां ग्रहणेन । कथंभूतेन महुतणइं मदीयेन ताे

तहं सोक्खहं हेउ हउँ यतः कारणान्मदीयदोषग्रहणेन तेषां सुखं जातं ततस्तेषामहं सुखस्य
हेतुर्जातः इउ मण्णिवि चउ रोसु केचन परोपकारनिरताः परेषां द्रव्यादिकं दत्त्वा सुखं कुर्वन्ति

હવે, જો બીજા કોઈને પોતાનો દોષ ગ્રહણ કરવાથી સંતોષ થાય છે તો (તેના પર)

કોપ ન કરવો, એવો અભિપ્રાય મનમાં રાખીને આ સૂત્ર કહે છેઃ —

ભાવાર્થઃ — નિર્દોષ પરમાત્માથી વિલક્ષણ જે મારા દોષો છે તેમના ગ્રહણથી જો

અજ્ઞાની જીવોને સંતોષ થાય છે તો મારા દોષ ગ્રહણ કરવાથી તેમને સુખ થયું તેથી તેમના
સુખનો હેતુ હું થયો. કેટલાક પરોપકારમાં રત પુરુષો તો બીજાઓને ધનાદિક આપીને સુખી
કરે છે, અને મેં તો તેમને ધનાદિક આપ્યા સિવાય સુખી કર્યા એમ માનીને રોષ છોડ

आगे जो कोई अपने दोष ग्रहण करे तो उस पर क्रोध नहीं करना, क्षमा करना, यह

अभिप्राय मनमें रखकर व्याख्यान करते हैं —

गाथा – १८६

अन्वयार्थ : — [मदीयेन अवगुणग्रहणेन ] अज्ञानी जीवोंको परके दोष ग्रहण करनेसे

हर्ष होता है, मेरे दोष ग्रहण करके [यदि जीवानां संतोषः ] जिन जीवोंको हर्ष होता है, [ततः ]
तो मुझे यही लाभ है, कि [अहं ] मैं [तेषां सुखस्य हेतुः ] उनको सुखका कारण हुआ, [इति
मत्वा ] ऐसा मनमें विचारकर [रोषम् त्यज ] गुस्सा छोड़ो ।

भावार्थ : — ज्ञानी गुस्सा नहीं करते, ऐसा विचारते हैं, कि जो कोई परका उपकार

करनेवाले परजीवोंको द्रव्यादि देकर सुखी करते हैं, मैंने कुछ द्रव्य नहीं दिया, उपकार नहीं
किया, मेरे अवगुण ही से सुखी हो गये, तो इसके समान दूसरी क्या बात है ? ऐसा

Page 513 of 565
PDF/HTML Page 527 of 579
single page version

અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૮૬ ]પરમાત્મપ્રકાશઃ [ ૫૧૩

मया पुनर्द्रव्यादिकं मुक्त्वापि तेषां सुखं कृतमिति मत्वा रोषं त्यज । अथवा मदीया

अनन्तज्ञानादिगुणा न गृहीतास्तैः किंतु दोषा एव गृहीता इति मत्वा च कोपं त्यज, अथवा
ममैते दोषाः सन्ति सत्यमिदमस्य वचनं तथापि रोषं त्यज, अथवा ममैते दोषा न सन्ति
तस्य वचनेन किमहं दोषी जातस्तथापि, क्षमितव्यम्, अथवा परोक्षे दोषग्रहणं करोति न च
प्रत्यक्षे समीचीनोऽसौ तथापि क्षमितव्यम्, अथवा वचनमात्रेणैव दोषग्रहणं करोति न च
शरीरबाधां करोति तथापि क्षमितव्यम्, अथवा शरीरबाधामेव करोति न च प्राणविनाशं

અથવા મારા અનંતજ્ઞાનાદિ ગુણો તો તેમણે લીધા નથી, પરંતુ મારા દોષો જ ગ્રહ્યા છે
એમ માનીને પણ કોપ છોડ, અથવા આ દોષો મારામાં છે એવું એનું વચન સત્ય છે,
એમ માનીને રોષ ત્યજ અથવા આ દોષો મારામાં નથી તો તેના વચનથી શું હું દોષી
થઈ ગયો? એમ માનીને ક્ષમા કરવી, અથવા મારા દોષ પીઠ પાછળ કહે છે, પણ મારી
સમક્ષ નથી કહેતો તે સમીચીન છે (સારું છે) એમ માનીને ક્ષમા કરવી, અથવા (કોઈ
પ્રત્યક્ષ પોતાની સામે દોષ કહે તો) વચનમાત્રથી મારા દોષ ગ્રહણ કરે છે પણ મારા
શરીરને બાધા કરતો નથી એમ માનીને ક્ષમા કરવી, અથવા શરીરને જ બાધા કરે છે,
પ્રાણનો વિનાશ કરતો નથી એમ માનીને ક્ષમા કરવી, અથવા પ્રાણનો જ વિનાશ કરે છે

जानकर हे भव्य, तू रोष छोड़ । अथवा ऐसा विचारे, कि मेरे अनंत ज्ञानादि गुण तो उसने

नहीं लिये, दोष लिये वो निस्संक लो । जैसे घरमें कोई चोर आया, और उसने रत्न

सुवर्णादि नहीं लिये माटी पत्थर लिये तो लो, तुच्छ वस्तुके लेनेवाले पर क्या क्रोध करना,
ऐसा जान रोष छोड़ना । अथवा ऐसा विचारे, कि जो यह दोष कहता है, वे सच कहता

है, तो सत्यवादीसे क्या द्वेष करना । अथवा ये दोष मुझमें नहीं हुआ वह वृथा कहता है,

तो उसके वृथा कहनेसे क्या मैं दोषी हो गया, बिलकुल नहीं हुआ । ऐसा जानकर क्रोध

छोड़ क्षमाभाव धारण करना चाहिये । अथवा यह विचारो कि वह मेरे मुँहके आगे नहीं

कहता, लेकिन पीठ पीछे कहता है, सो पीठ पीछे तो राजाओंको भी बुरा कहते हैं, ऐसा
जानकर उससे क्षमा करना कि प्रत्यक्ष तो मेरा मानभंग नहीं करता है, परोक्षकी बात क्या
है । अथवा कदाचित् कोई प्रत्यक्ष मुँह आगे दोष कहे, तो तू यह विचार की वचनमात्रसे

मेरे दोष ग्रहण करता है, शरीरको तो बाधा नहीं करता, यह गुण है, ऐसा जान क्षमा ही
कर । अथवा जो कोई शरीरको भी बाधा करे, तो तू ऐसा विचार, कि मेरे प्राण तो नहीं

हरता, यह गुण है । जो कभी कोई पापी प्राण ही हर ले, तो यह विचार कि ये प्राण तो

विनाशक हैं, विनाशीक वस्तुके चले जानेकी क्या बात है । मेरा ज्ञानभाव अविनश्वर है,

उसको तो कोई हर नहीं सकता, इसने तो मेरे बाह्य प्राण हर लिये हैं; परंतु

Page 514 of 565
PDF/HTML Page 528 of 579
single page version

૫૧૪ ]

યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ

[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૮૭

तथापि क्षमितव्यम्, अथवा प्राणविनाशमेव करोति न च भेदाभेदरत्नत्रयभावनाविनाशं चेति
मत्वा सर्वतात्पर्येण क्षमा कर्तव्येत्यभिप्रायः ।।१८६।।

अथ सर्वचिन्तां निषेधयति युग्मेन —

३१८) जोइय चिंति म किं पि तुहुँ जइ बीहउ दुक्खस्स ।

तिल-तुस-मित्तु वि सल्लडा वेयण करइ अवस्स ।।१८७।।

योगिन् चिन्तय मा किमपि त्वं यदि भीतः दुःखस्य ।

तिलतुषमात्रमपि शल्यं वेदनां करोत्यवश्यम् ।।१८७।।

चिंति म चिन्तां मा कार्षीः किं पि तुहुं कामपि त्वं जोइय हे योगिन् । यदि किम् ।

जइ बीहउ यदि बिभेषि । कस्य । दुक्खस्स वीतरागतात्त्विकानन्दैकरूपात् पारमार्थिक-

પણ ભેદાભેદ રત્નત્રય ભાવનાનો વિનાશ કરતો નથી એમ માનીને સર્વ તાત્પર્યથી ક્ષમા
કરવી જોઈએ, એ અભિપ્રાય છે. ૧૮૬.

હવે, બે ગાથાસૂત્રો દ્વારા સર્વ ચિંતાઓનો નિષેધ કરે છેઃ —

ભાવાર્થઃ — હે યોગી! તું જો વીતરાગ તાત્ત્વિક આનંદમય જેનું એકરૂપ છે એવા

પારમાર્થિક સુખથી પ્રતિપક્ષભૂત નારકાદિ દુઃખથી ડરતો હો તો વિષયકષાયની લેશ માત્ર પણ

भेदाभेदरत्नत्रयकी भावनाका विनाश नहीं किया । ऐसा जानकर सर्वथा क्षमा ही करना

चाहिये ।।१८६।।

आगे सब चिन्ताओंका निषेध करते हैं —

गाथा – १८७

अन्वयार्थ : — [योगिन् ] हे योगी, [त्वं ] तू [यदि ] जो [दुःखस्य ] वीतराग परम

आनंदके शत्रु जो नरकादि चारों गतियोंके दुःख उनसे [भीतः ] डर गया है, तो तू निश्चिंत
होकर परलोकका साधन कर, इस लोककी [किमपि मा चिंतय ] कुछ भी चिंता मत कर ।

क्योंकि [तिलतुषमात्रमपि शल्यं ] तिलके भूसे मात्र भी शल्य [वेदनां ] मनको वेदना
[अवश्यम् करोति ] निश्चयसे करती है ।

भावार्थ : — चिन्ता रहित आत्म – ज्ञानसे उलटे जो विषय कषाय आदि विकल्पजाल

उनकी चिन्ता कुछ भी नहीं करना । यह चिन्ता दुःखका ही कारण है, जैसे बाण आदिकी

Page 515 of 565
PDF/HTML Page 529 of 579
single page version

અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૮૮ ]પરમાત્મપ્રકાશઃ [ ૫૧૫

सुखात्प्रतिपक्षभूतस्य नारकादिदुःखस्य । यतः कारणात् तिल-तुस-मित्तु वि सल्लडा

तिलतुषमात्रमपि शल्यं वेयण करइ अवस्स वेदनां बाधां करोत्यवश्यं नियमेन । अत्र

चिन्तारहितात्परमात्मनः सकाशाद्विलक्षणा या विषयकषायादिचिन्ता सा न कर्तव्या ।

काण्डादिशल्यमिव दुःखकारणत्वादिति भावार्थः ।।१८७।।

किंच —

३१९) मोक्खु म चिंतहि जोइया मोक्खु ण चिंतिउ होइ ।

जेण णिबद्धउ जीवडउ मोक्खु करेसइ सोइ ।।१८८।।

मोक्षं मा चिन्तय योगिन् मोक्षो न चिन्तितो भवति ।

येन निबद्धो जीवः मोक्षं करिष्यति तदेव ।।१८८।।

ચિંતા ન કર, કારણ કે તલના ફોતરા જેટલું શલ્ય પણ અવશ્ય (નિયમથી) વેદના-બાધા-ઉત્પન્ન
કરે છે.

અહીં, ચિંતા રહિત પરમાત્માથી વિલક્ષણ જે વિષયકષાયાદિની ચિંતા છે તે ન કરવી,

કારણ કે જેમ બાણાદિ શલ્ય દુઃખનું કારણ છે તેવી રીતે ચિંતા દુઃખનું કારણ છે, એ ભાવાર્થ
છે. ૧૮૭.

હવે, મોક્ષની પણ ચિંતા ન કરવી તેમ કહે છેઃ —

तृणप्रमाण भी सलाई महा दुःखका कारण है, जब वह शल्य निकाले, तभी सुख होता
है ।।१८७।।

आगे मोक्षकी भी चिन्ता नहीं करना, ऐसा कहते हैं —

गाथा – १८८

अन्वयार्थ : — [योगिन् ] हे योगी, अन्य चिन्ताकी तो बात क्या रही, [मोक्षं मा

चिंतय ] मोक्षकी भी चिन्ता मत कर, [मोक्षः ] क्योंकि मोक्ष [चिंतितो न भवति ] चिन्ता
करनेसे नहीं होता, वाँछाके त्यागसे ही होता है, रागादि चिन्ताजालसे रहित केवलज्ञानादि
अनंतगुणोंको प्रगटता सहित जो मोक्ष है, वह चिंताके त्यागसे होता है । यही कहते हैं — [येन ]

जिन मिथ्यात्व – रागादि चिन्ता – जालोंसे उपार्जन किये कर्मोंसे [जीवः ] यह जीव [निबद्धः ]

बँधा हुआ है, [तदेव ] वे कर्म ही (क र्मक्षय) [मोक्षं ] शुभाशुभ विकल्पके समूहसे रहित जो
शुद्धात्मतत्त्वका स्वरूप उसमें लीन हुए परमयोगियोंकी मोक्ष [करिष्यति ] करेंगे ।

Page 516 of 565
PDF/HTML Page 530 of 579
single page version

૫૧૬ ]

યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ

[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૮૮

मोक्खु इत्यादि । मोक्खु म चिंतहि मोक्षचिन्तां मा कार्षीस्त्वं जोइया हे योगिन् ।

यतः कारणात् मोक्खु ण चिंतिउ होउ रागादिचिन्ताजालरहितः केवलज्ञानाद्यनन्त-
गुणव्यक्ति सहितो मोक्षः चिन्तितो न भवति । तर्हि कथं भवति । जेण णिबद्धउ जीवडउ येन

मिथ्यात्वरागादिचिन्ताजालोपार्जितेन कर्मणा बद्धो जीवः सोइ तदेव कर्म शुभाशुभविकल्प-
समूहरहिते शुद्धात्मतत्त्वस्वरूपे स्थितानां परमयोगिनां मोक्खु करेसइ अनन्तज्ञानादि-
गुणोपलम्भरूपं मोक्षं करिष्यतीति । अत्र यद्यपि सविकल्पावस्थायां विषयकषायाद्यपध्यान-

वञ्चनार्थं मोक्षमार्गे भावनाद्रढीकरणार्थं च ‘‘दुक्खक्खओ कम्मक्खओ बोहिलाहो सुगईगमणं

समाहिमरणं जिणगुणसंपत्ती होइ मज्झं’’ इत्यादि भावना कर्तव्या तथापि वीतरागनिर्विकल्प-
परमसमाधिकाले न कर्तव्येति भावार्थः ।।१८८।।

ભાવાર્થઃ — હે યોગી! તું મોક્ષની પણ ચિંતા ન કર, કારણ કે રાગાદિ-

ચિંતાજાળરહિત અને કેવળજ્ઞાનાદિ અનંત ગુણોની વ્યક્તિ સહિત મોક્ષ, ચિંતા કરવાથી થતો નથી.
તો કેવી રીતે થાય છે? તે આ રીતે થાય છે. મિથ્યાત્વ, રાગાદિચિંતાજાળથી ઉપાર્જિત જે કર્મથી
જીવ બંધાયો છે, તે જ કર્મ [તે જ કર્મનો છૂટકારો] શુભાશુભવિકલ્પસમૂહથી રહિત અને
શુદ્ધઆત્મસ્વરૂપમાં સ્થિત પરમયોગીઓને અનંત જ્ઞાનાદિ ગુણોની પ્રાપ્તિરૂપ મોક્ષ કરશે.

અહીં, જોકે સવિકલ્પ અવસ્થામાં વિષયકષાયાદિ અપધ્યાનના વંચનાર્થે અને મોક્ષમાર્ગમાં

ભાવનાને દ્રઢ કરવા માટે

‘‘दुक्खक्खओ कम्मक्खओ बोहिलाहो
सुगईगमणं समाहिमरणं जिणगुणसंपत्ती होउ मज्झं ।।’’

(શ્રી કુંદકુંદાચાર્ય પ્રાકૃત સિદ્ધ ભક્તિ) (અર્થઃ — ચાર ગતિના દુઃખ નાશ પામો, કર્મનો

ક્ષય થાઓ, બોધિલાભ થાઓ, સુગતિમાં (પંચમગતિમાં, મોક્ષમાં) ગમન થાઓ; સમાધિમરણ
થાઓ અને જિનગુણની સંપત્તિ મને મળો.) ઇત્યાદિ ભાવના કરવી યોગ્ય છે તોપણ,
વીતરાગનિર્વિકલ્પ પરમસમાધિકાળે તે કરવી યોગ્ય નથી, એવો ભાવાર્થ છે. ૧૮૮.

भावार्थ : — वह चिन्ताका त्याग ही तुझको निस्संदेह मोक्ष करेगा । अनंत ज्ञानादि

गुणोंकी प्रगटता वह मोक्ष है । यद्यपि विकल्प सहित जो प्रथम अवस्था उसमें विषय कषायादि

खोटे ध्यानके निवारण करनेके लिये और मोक्ष – मार्गमें परिणाम दृढ़ करनेके लिये ज्ञानीजन ऐसी

भावना करते हैं, कि चतुर्गतिके दुःखोंका क्षय हो, अष्ट कर्मोंका क्षय हो, ज्ञानका लाभ हो,
पंचमगतिमें गमन हो, समाधि मरण हो, और जिनराजके गुणोंकी सम्पत्ति मुझको हो । यह भावना

चौथे, पाँचवें, छट्ठे गुणस्थानमें करने योग्य है, तो भी ऊ परके गुणस्थानोंमें वीतराग
निर्विकल्पसमाधिके समय नहीं होती ।।१८८।।

Page 517 of 565
PDF/HTML Page 531 of 579
single page version

અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૮૯ ]પરમાત્મપ્રકાશઃ [ ૫૧૭

अथ चतुर्विशंतिसूत्रप्रमितमहास्थलमध्ये परमसमाधिव्याख्यानमुख्यत्वेन सूत्रषट्कमन्तर-

स्थलं कथ्यते । तद्यथा —

३२०) परम-समाहि-महा-सरहिँ जे बुहिँ पइसेवि ।

अप्पा थक्कइ विमलु तहँ भव-मल जंति वहेवि ।।१८९।।

परमसमाधिमहासरसि ये मज्जन्ति प्रविश्य ।

आत्मा तिष्ठति विमलः तेषां भवमलानि यान्ति ऊढ्वा ।।१८९।।

जे बुहिं ये केचना पुरुषा मग्ना भवन्ति । क्व । परम-समाहि-महा-सरहिं

परमसमाधिमहासरोवरे । किं कृत्वा मग्ना भवन्ति । पइसेवि प्रविश्य सर्वात्मप्रदेशैरवगाह्य अप्पा

थक्कइ चिदानन्दैकस्वभावः परमात्मा तिष्ठति । कथंभूतः । विमलु द्रव्यकर्मनोकर्ममतिज्ञानादि-

विभावगुणनरकादिविभावपर्यायमलरहितः तहं तेषां परमसमाधिरतपुरुषाणां भव-मल जंति

હવે, ચોવીસ સૂત્રોના મહાસ્થળોમાં પરમ સમાધિના વ્યાખ્યાનની મુખ્યતાથી છ

દોહાસૂત્રોનું અન્તરસ્થળ કહે છે. તે આ પ્રમાણેઃ —

ભાવાર્થઃ — જે કોઈ પુરુષો પરમસમાધિરૂપ મહાસરોવરમાં, સર્વઆત્મપ્રદેશોથી

અવગાહીને, મગ્ન થાય છે તે પરમસમાધિમાં રત પુરુષોમાં દ્રવ્યકર્મ, નોકર્મ, મતિજ્ઞાનાદિ
વિભાવગુણ અને નરનારકાદિ વિભાવપર્યાયરૂપ મળથી રહિત એક ચિદાનંદ સ્વભાવરૂપ પરમાત્મા
સ્થિર થાય છે, અને ભવરહિત શુદ્ધઆત્મદ્રવ્યથી વિલક્ષણ ભવમળના કારણભૂત જે કર્મો તે

आगे चौबीस दोहोंके स्थलमें परमसमाधिके व्याख्यानकी मुख्यतासे छह दोहा – सूत्र

कहते हैं —

गाथा – १८९

अन्वयार्थ : — [ये ] जो कोई महान पुरुष [परमसमाधिमहासरसि ] परमसमाधिरूप

सरोवरमें [प्रविश्य ] घुसकर [मज्जन्ति ] मग्न होते हैं, उनके सब प्रदेश समाधिरसमें भींग जाते
हैं, [आत्मा तिष्ठति ] उन्हींके चिदानंद अखंड स्वभाव आत्माका ध्यान स्थिर होता है । जो

कि आत्मा [विमलः ] द्रव्यकर्म, भावकर्म, नोकर्मसे रहित महा निर्मल है, [तेषां ] जो योगी
परमसमाधिमें रत हैं, उन्हीं पुरुषोंके [भवमलानि ] शुद्धात्मद्रव्यसे विपरीत अशुद्ध भावके
कारण जो कर्म हैं, वे सब [(ऊढ्वा) बहित्वा यांति ] शुद्धात्म परिणामरूप जो जलका प्रवाह
उसमें बह जाते हैं ।

Page 518 of 565
PDF/HTML Page 532 of 579
single page version

૫૧૮ ]

યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ

[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૯૦

भवरहितात् शुद्धात्मद्रव्याद्विलक्षणानि यानि कर्माणि भवमलकारणभूतानि गच्छन्ति । किं कृत्वा ।

वहेवि । शुद्धपरिणामनीरप्रवाहेण ऊद्वेति भावार्थः ।।१८९।।

अथ —

३२१) सयल-वियप्पहँ जो विलउ परम-समाहि भणंति ।

तेण सुहासुह-भावडा मुणि सयल वि मेल्लंति ।।१९०।।

सकलविकल्पानां यः विलयः (तं) परमसमाधिं भणन्ति ।

तेन शुभाशुभभावान् मुनयः सकलानपि मुञ्चन्ति ।।१९०।।

भणंति कथयन्ति । के ते । वीतरागसर्वज्ञाः । कं भणन्ति । परम-समाहि वीतराग-

परमसामायिकरूपं परमसमाधिं जो विलउ यं विलयं विनाशम् । केषाम् । सयल-वियप्पहं

निर्विकल्पात्परमात्मस्वरूपात्प्रतिकूलानां समस्तविकल्पानां तेण तेन कारणेन मेल्लंति मुञ्चन्ति । के

શુદ્ધપરિણામરૂપી જળના પ્રવાહમાં તણાઈ જાય છે-ધોવાઈ જાય છે, એ ભાવાર્થ છે. ૧૮૯.

વળી (હવે પરમસમાધિનું લક્ષણ કહે છે)ઃ —

ભાવાર્થઃ — નિર્વિકલ્પ પરમાત્મ સ્વરૂપથી પ્રતિકૂળ સમસ્ત વિકલ્પોનો વિનાશ થવો

તેને વીતરાગસર્વજ્ઞદેવ, વીતરાગ પરમ સામાયિકરૂપ પરમ સમાધિ કહે છે, તે કારણે પરમ-

भावार्थ : — जहाँ जलका प्रवाह आवे, वहाँ मल कैसे रह सकता है, कभी नहीं

रहता ।।१८९।।

आगे परमसमाधिका लक्षण कहते हैं —

गाथा – १९०

अन्वयार्थ : — [यः ] जो [सकलविकल्पानां ] निर्विकल्पपरमात्मस्वरूपसे विपरीत

रागादि समस्त विकल्पोंका [विलयः ] नाश होना, उसको [परमसमाधिं भणंति ] परमसमाधि
कहते हैं, [तेन ] इस परमसमाधिसे [मुनयः ] मुनिराज [सकलानपि ] सभी
[शुभाशुभविकल्पान् ] शुभ-अशुभ भावोंको [मुंचंति ] छोड़ देते हैं ।

भावार्थ : — परम आराध्य जो आत्मस्वरूप उसके ध्यानमें लीन जो तपोधन वे शुभ

-अशुभ मन, वचन, कायके व्यापारसे रहित जो शुद्धात्मद्रव्य उससे विपरीत जो अच्छे-बुरे भाव
उन सबको छोड़ देते हैं, समस्त परद्रव्यकी आशासे रहित जो निज शुद्धात्मस्वभाव उससे

Page 519 of 565
PDF/HTML Page 533 of 579
single page version

અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૯૦ ]પરમાત્મપ્રકાશઃ [ ૫૧૯

कर्तारः । मुणि परमाराध्यध्यानरतास्तपोधनाः । कान् मुञ्चन्ति । सुहासुह-भावडा शुभाशुभ-

मनोवचनकाय व्यापार रहितान् शुद्धात्मद्रव्याद्विपरीतान् शुभाशुभभावान् परिणामान् । कति-

संख्योपेतान् । सयल वि समस्तानपि । अयं भावार्थः । समस्तपरद्रव्याशारहितात् स्वशुद्धात्मस्व-

भावाद्विपरीता या आशापीहलोकपरलोकाशा यावत्तिष्ठति मनसि तावद् दुःखी जीव इति ज्ञात्वा
सर्वपरद्रव्याशारहितशुद्धात्मद्रव्यभावना कर्तव्येति । तथा चोक्त म् — ‘‘आसापिसायगहिओ जीवो

पावेइ दारुणं दुक्खं । आसा जाहं णियत्ता ताहं णियत्ताइं सयलदुक्खाइं ।।’’ ।।१९०।।

अथ —

३२२) घोरु करंतु वि तव-चरणु सयल वि सत्थ मुणंतु ।

परम-समाहि-विवज्जयउ णवि देक्खइ सिउ संतु ।।१९१।।

આરાધ્યધ્યાનરત તપોધનો સમસ્ત શુભાશુભ મનવચનકાયવ્યાપારથી રહિત એવા
શુદ્ધઆત્મદ્રવ્યથી વિપરીત શુભાશુભ પરિણામોને છોડે છે.

ભાવાર્થ એમ છે કે સમસ્તપરદ્રવ્યની આશાથી રહિત એવા સ્વશુદ્ધ આત્મસ્વભાવથી

વિપરીત જે આ લોક અને પરલોકની આશા જ્યાં સુધી મનમાં રહે છે ત્યાં સુધી જીવ દુઃખી
છે, એમ જાણીને સર્વપરદ્રવ્યની આશા રહિત એવા શુદ્ધ આત્મદ્રવ્યની ભાવના કરવી જોઈએ.
વળી કહ્યું છે કે –

‘‘आसापिसायगहिओ जीवो पावेइ दारुणं दुक्खं ।

आसा जाहं णियत्ता ताहं णियत्ताई सयलदुक्खाइं ।।’’

(અર્થઃ — આશારૂપી પિશાચથી ગ્રહાયેલો જીવ દારુણ દુઃખ પામે છે. જેમણે આશા

છોડી તેઓ સર્વ દુઃખોથી મુક્ત થયા છે.) ।।૧૯૦.

વળી (હવે એમ કહે છે કે પરમસમાધિ વિના શુદ્ધ આત્મા દેખી શકાતો નથી)ઃ —

विपरीत जो इस लोक परलोककी आशा, वह जब तक मनमें स्थित है, तबतक यह जीव दुःखी
है । ऐसा जानकर सब परद्रव्यकी आशासे रहित जो शुद्धात्मद्रव्य उसकी भावना करनी चाहिये ।

ऐसा ही कथन अन्य जगह भी है — आशारूप पिशाचसे घिरा हुआ यह जीव महान् भयंकर

दुःख पाता है, जिन मुनियोंने आशा छोड़ी, उन्होंने सब दुःख दूर किये, क्योंकि दुःखका मूल
आशा ही है ।।१९०।।

आगे ऐसा कहते हैं, कि जो परमसमाधिके रहित है, वह शुद्ध आत्माको नहीं देख

सकता —

Page 520 of 565
PDF/HTML Page 534 of 579
single page version

૫૨૦ ]

યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ

[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૯૧

घोरं कुर्वन् अपि तपश्चरणं सकलान्यपि शास्त्राणि मन्यमान ।

परमसमाधिविवर्जितः नैव पश्यति शिवं शान्तम् ।।१९१।।

करंतु वि कुर्वाणाऽपि । किम् । तव-चरणु समस्तपरद्रव्येच्छावर्जितं शुद्धात्मा-

नुभूतिरहितं तपश्चरणम् । कथंभूतम् । घोरु घोरं दुर्धरं वृक्षमूलातापनादिरूपम् । न केवलं

तपश्चरणं कुर्वन् । सयल वि सत्थ मुणंतु शास्त्रजनितविकल्पतात्पर्यरहितात् परमात्मस्वरूपात्

प्रतिपक्षभूतानि सर्वशास्त्राण्यपि जानन् । इत्थंभूतोऽपि सन् परम-समाहि-विवज्जयउ यदि

चेद्रागादिविकल्परहितपरमसमाधिविवर्जितो भवति तर्हि णवि देक्खइ न पश्यति । कम् । सिउ

शिवं शिवशब्दवाच्यं विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावं स्वदेहस्थमपि च परमात्मानम् । कथंभूतम् । संतु

रागद्वेषमोहरहितत्वेन शान्तं परमोपशमरूपमिति । इदमत्र तात्पर्यम् । यदि निजशुद्धात्मैवोपादेय

ભાવાર્થઃ — સમસ્ત પરદ્રવ્યોની ઇચ્છાથી રહિત અને શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિથી રહિત

એવું, વૃક્ષના મૂળમાં કે આતપનાદિરૂપ (વર્ષાકાળમાં વૃક્ષના મૂળની સમીપમાં, શીતકાળમાં
નદીકિનારે અને ગ્રીષ્મકાળમાં પર્વતના શિખર પર) દુર્ધર તપશ્ચરણ કરવા છતાં પણ, વળી
શાસ્ત્રજનિત વિકલ્પોના – તાત્પર્યથી રહિત એવા – પરમાત્મસ્વરૂપથી પ્રતિપક્ષભૂત સર્વ શાસ્ત્રોને

જાણવા છતાં પણ–(આવો હોવા છતાં પણ) જો મુનિ રાગાદિવિકલ્પથી રહિત એવી

પરમસમાધિથી રહિત છે, તો તે રાગદ્વેષમોહસહિત હોવાથી પરમોપશમરૂપ શાંત, ‘શિવ’ શબ્દથી
વાચ્ય એવા વિશુદ્ધજ્ઞાન, વિશુદ્ધદર્શન જેનો સ્વભાવ છે એવા અને સ્વદેહમાં સ્થિત પરમાત્માને
દેખી શકતો નથી.

गाथा – १९१

अन्वयार्थ : — [घोरं तपश्चरणं कुर्वन् अपि ] जो मुनि महा दुर्धर तपश्चरण करता

हुआ भी और [सकलानि शास्त्राणि ] सब शास्त्रोंको [जानन् ] जानता हुआ भी
[परमसमाधिविवर्जितः ] जो परमसमाधिसे रहित है, वह [शांतम् शिवं ] शांतरूप शुद्धात्माको
[नैव पश्यति ] नहीं देख सकता ।।

भावार्थ : — तप उसे कहते हैं, कि जिसमें किसी वस्तुकी इच्छा न हो । सो

इच्छाका अभाव तो हुआ नहीं, परंतु कायक्लेश करता है, शीतकालमें नदीके तीर,
ग्रीष्मकालमें पर्वतके शिखर पर, वर्षाकालमें वृक्षकी मूलमें महान् दुर्धर तप करता है ।

केवल तप ही नहीं करता शास्त्र भी पढ़ता है, सकल शास्त्रोंके प्रबंधसे रहित जो
निर्विकल्प परमात्मस्वरूप उससे रहित हुआ सीखता है, शास्त्रोंका रहस्य जानता है, परंतु
परमसमाधिसे रहित है, अर्थात् रागादि विकल्पसे रहित समाधि जिसके प्रगट न हुई, तो

Page 521 of 565
PDF/HTML Page 535 of 579
single page version

અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૯૧ ]પરમાત્મપ્રકાશઃ [ ૫૨૧

इति मत्वा तत्साधकत्वेन तदनुकूलं तपश्चरणं करोति तत्परिज्ञानसाधकं च पठति तदा
परंपरया मोक्षसाधकं भवति, नो चेत् पुण्यबन्धकारणं तमेवेति । निर्विकल्पसमाधिरहिताः

सन्तः आत्मरूपं न पश्यन्ति । तथा चोक्त म् — ‘‘आनन्दं ब्रह्मणो रूपं निजदेहे व्यवस्थितम् ।

ध्यानहीना न पश्यन्ति जात्यन्धा इव भास्करम् ।।’’ ।।१९१।।

अथ —

३२३) विषय-कसाय वि णिद्दलिवि जे ण समाहि करंति ।

ते परमप्पहँ जोइया णवि आराहय होंति ।।१९२।।

અહીં, તાત્પર્ય એમ છે કે જો નિજ શુદ્ધ આત્મા જ ઉપાદેય છે એમ જાણીને

તેના સાધકપણે તેને અનુકૂળ તપશ્ચરણ કરે છે અને તેના જ્ઞાનના સાધક શાસ્ત્રને ભણે છે
તો તે પરંપરાએ મોક્ષનું સાધક છે, નહિ તો તે (તપશ્ચરણ અને શાસ્ત્રઅધ્યયન) માત્ર
પુણ્યબંધનું જ કારણ છે. જેઓ નિર્વિકલ્પ સમાધિ રહિત છે તે સંતો આત્મરૂપને દેખી
શકતા નથી. વળી કહ્યું છે કે

‘‘आनन्दं ब्रह्मणो रूपं निजदेहे व्यवस्थितम् । ध्यानहीना न पश्यन्ति

जात्यन्धा इव भास्करम् ।।’’ અર્થઃ — બ્રહ્મનું રૂપ આનંદ છે, તે પોતાના દેહમાં રહેલો છે.

જેવી રીતે જન્માંધ પુરુષો સૂર્યને દેખી શકતા નથી તેવી રીતે ધ્યાનથી રહિત પુરુષો તેને
જોઈ શકતા નથી. ૧૯૧.

વળી (હવે વિષયકષાયનો નિષેધ કરે છે)ઃ —

वह परमसमाधिके बिना तप करता हुआ और श्रुत पढ़ता हुआ भी निर्मल ज्ञान दर्शनरूप
तथा इस देहमें बिराजमान ऐसे निज परमात्माको नहीं देख सकता । जो आत्मस्वरूप राग

द्वेष मोह रहित परमशांत है । परमसमाधिके बिना तप और श्रुतसे भी शुद्धात्माको नहीं देख

सकता । जो निज शुद्धात्माको उपादेय जानकर ज्ञानका साधक तप करता है, और ज्ञानकी

प्राप्तिका उपाय जो जैनशास्त्र उनको पढ़ता है, तो परम्परा मोक्षका साधक है । और जो

आत्माके श्रद्धान बिना कायक्लेशरूप तप ही करे, तथा शब्दरूप ही श्रुत पढ़े, तो मोक्षका
कारण नहीं है, पुण्यबंधके कारण होते हैं । ऐसा ही परमानंदस्तोत्रमें कहा है, कि जो

निर्विकल्प समाधि रहित जीव हैं, वे आत्मस्वरूपको नहीं देख सकते । ब्रह्मका रूप आनंद

है, वह ब्रह्म निज देहमें मौजूद है; परंतु ध्यानसे रहित जीव ब्रह्मको नहीं देख सकते, जैसे
जन्मका अंधा सूर्यको नहीं देख सकता है ।।१९१।।

आगे विषय कषायोंका निषेध करते हैं —

Page 522 of 565
PDF/HTML Page 536 of 579
single page version

૫૨૨ ]

યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ

[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૯૨

विषयकषायानपि निर्दल्य ये न समाधिं कुर्वन्ति ।

ते परमात्मनः योगिन् नैव आराधका भवन्ति ।।१९२।।

जे ये केचन ण करंति न कुर्वन्ति । कम् । समाहि त्रिगुप्तिगुप्त परमसमाधिम् । किं

कृत्वा पूर्वम् । णिद्दलिवि निर्मूल्य । कानपि विषय-कसाय वि निर्विषयकषायात्

शुद्धात्मतत्त्वात् प्रतिपक्षभूतान् विषयकषायानपि ते णवि आराहय होंति ते नैवाराधका
भवन्ति जोइया हे योगिन् । कस्याराधका न भवन्ति । परमप्पहं निर्दोषिपरमात्मन इति ।

तथाहि । विषयकषायनिवृत्तिरूपं शुद्धात्मानुभूतिस्वभावं वैराग्यं, शुद्धात्मोपलब्धिरूपंतत्त्वविज्ञानं,

बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहपरित्यागरूपं नैर्ग्रन्थ्यं, निश्चितात्मानुभूतिरूपा वशचित्तता, वीतरागनिर्विकल्प-
समाधिबहिरङ्गसहकारिभूतं जितपरिषहत्वं चेति पञ्चैतान् ध्यानहेतून् ज्ञात्वा भावयित्वा च

ભાવાર્થઃ — હે યોગી! જે કોઈ વિષયકષાય રહિત-શુદ્ધ-આત્મતત્ત્વથી પ્રતિપક્ષભૂત

વિષયકષાયોને પણ નિર્મૂળ કરીને (મૂળમાંથી ઉખેડીને) ત્રણ ગુપ્તિથી ગુપ્ત પરમસમાધિને કરતા
નથી, તેઓ નિર્દોષ પરમાત્માના આરાધકો જ નથી.

ભાવાર્થઃ — (૧) વિષયકષાયની નિવૃત્તિરૂપ અને શુદ્ધઆત્માની અનુભૂતિ-સ્વભાવવાળો

વૈરાગ્ય, (૨) શુદ્ધ આત્માની ઉપલબ્ધિરૂપ તત્ત્વવિજ્ઞાન, (૩) બાહ્ય અભ્યંતર પરિગ્રહના ત્યાગરૂપ
નિર્ગ્રંથપણું, (૪) નિશ્ચિત આત્માની અનુભૂતિરૂપ ચિત્તવશતા (મનોજય) અને (૫) વીતરાગ
નિર્વિકલ્પ સમાધિના બહિરંગ સહકારીભૂત પરિષહજય એ પાંચ ધ્યાનના હેતુ જાણીને અને તેને

गाथा – १९२

अन्वयार्थ : — [ये ] जो [विषयकषायानपि ] समाधिको धारणकर विषय कषायोंको

[निर्दल्य ] मूलसे उखाड़कर [समाधिं ] तीन गुप्तिरूप परमसमाधिको [न कुर्वंति ] नहीं धारण
करते, [ते ] वे [योगिन् ] हे योगी, [परमात्माराधकाः ] परमात्माके आराधक [नैव भवंति ]
नहीं हैं ।

भावार्थ : — ये विषय कषाय शुद्धात्मतत्त्वके शत्रु हैं, जो इनका नाश न करे, वह

स्वरूपका आराधक कैसा ? स्वरूपको वही आराधता है, जिसके विषय कषायका प्रसंग न
हो, सब दोषोंसे रहित जो निज परमात्मा उसकी आराधनाके घातक विषय कषायके सिवाय
दूसरा कोई भी नहीं है । विषय कषायकी निवृत्तिरूप शुद्धात्माकी अनुभूति वह वैराग्यसे ही देखी

जाती है । इसलिये ध्यानका मुख्य कारण वैराग्य है । जब वैराग्य हो तब तत्त्वज्ञान निर्मल हो,

सो वैराग्य और तत्त्वज्ञान ये दोनों परस्परमें मित्र हैं । ये ही ध्यानके कारण हैं, और बाह्याभ्यन्तर

परिग्रहके त्यागरूप निर्ग्रन्थपना वह ध्यानका कारण है । निश्चित आत्मानुभूति ही है स्वरूप

Page 523 of 565
PDF/HTML Page 537 of 579
single page version

અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૯૩ ]પરમાત્મપ્રકાશઃ [ ૫૨૩

ध्यानं कर्तव्यमिति भावार्थः तथा चोक्त म् — ‘‘वैराग्यं तत्त्वविज्ञानं नैर्ग्रन्थ्यं वशचित्तता ।

जितपरिषहत्वं च पञ्चैते ध्यानहेतवः ।।’’ ।।१९२।।

अथ —

३२४) परम-समाहि धरेवि मुणि जे परबंभु ण जंति ।

ते भव-दुक्खइँ बहुविहइँ कालु अणंतु सहंति ।।१९३।।

परमसमाधिं धृत्वापि मुनयः ये परब्रह्म न यान्ति ।

ते भवदुःखानि बहुविधानि कालं अनन्तं सहन्ते ।।१९३।।

जे ये केचन मुणि मुनयः ण जंति न गच्छन्ति । कं कर्मतापन्नम् । परबंभु परमब्रह्म

ભાવીને ધ્યાન કરવું. વળી કહ્યું છે કેઃ — ‘‘वैराग्यं तत्त्वविज्ञानं नैर्ग्रंथ्यं वशचित्तता । जितपरिषहत्वं च पञ्चैते

ध्यानहेतवः ।। (અર્થઃ — (૧) વૈરાગ્ય, (૨) તત્ત્વવિજ્ઞાન, (૩) નૈર્ગ્રંથ્ય, (૪) ચિત્તનું વશપણું અને

(૫) પરિષહજય એ પાંચ ધ્યાનના હેતુઓ છે.) ૧૯૨.

વળી (હવે પરમસમાધિનો મહિમા કહે છે)ઃ —

ભાવાર્થઃ — જે કોઈ મુનિઓ એક વીતરાગ તાત્ત્વિક ચિદાનંદમય અનુભૂતિરૂપ

जिसका ऐसे जो मनका वश होना, वह वीतराग निर्विकल्पसमाधिका सहकारी है, और बाईस
परीषहोंको जीतना, वह भी ध्यानका कारण है । ये पाँच ध्यानके कारण जानकर ध्यान करना

चाहिये । ऐसा दूसरी जगह भी कहा है, कि संसार शरीरभोगोंसे विरक्तता, तत्त्वविज्ञान, सकल

परिग्रहका त्याग, मनका वश करना, और बाईस परिषहोंका जीतना — ये पाँच आत्म – ध्यानके

कारण हैं ।।१९२।।

आगे परमसमाधिकी महिमा कहते हैं —

गाथा – १९३

अन्वयार्थ : — [ये मुनयः ] जो कोई मुनि [परमसमाधिं ] परमसमाधिको [धृत्वापि ]

धारण करके भी [परब्रह्म ] निज देहमें ठहरे हुए केवलज्ञानादि अनंतगुणरूप निज आत्माको
[न यांति ] नहीं जानते हैं, [ते ] वे शुद्धात्मभावनासे रहित पुरुष [बहुविधानि ] अनेक प्रकारके
[भवदुःखानि ] नारकादि भवदुःख आधि व्याधिरूप [अनंतं कालं ] अनंतकालतक [सहंते ]
भोगते हैं ।

भावार्थ : — मनके दुःखको आधि कहते हैं, और तनुसंबंधी दुःखोंको व्याधि कहते

Page 524 of 565
PDF/HTML Page 538 of 579
single page version

૫૨૪ ]

યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ

[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૯૩

परब्रह्मशब्दवाच्यं निजदेहस्थं केवलज्ञानाद्यनन्तगुणस्वभावं परमात्मस्वरूपम् । किं कृत्वा पूर्वम् ।

परम-समाहि धरेवि वीतरागतात्त्विकचिदानन्दैकानुभूतिरूपं परमसमाधिं धृत्वा ते पूर्वोक्त -
शुद्धात्मभावनारहिताः पुरुषाः सहंति सहन्ते । कानि कर्मतापन्नानि । भव-दुक्खइं वीतराग-

परमाह्लादरूपात् पारमार्थिकसुखात् प्रतिपक्षभूतानि नरनारकादिभवदुःखानि । कतिसंख्योपेतानि ।

बहुविहइं शारीरमानसादिभेदेन बहुविधानि । कियन्तं कालम् । कालु अणंतु अनन्तकाल-

पर्यन्तमिति । अत्रेदं व्याख्यानं ज्ञात्वा निजशुद्धात्मनि स्थित्वा रागद्वेषादिसमस्तविभावत्यागेन

भावना कर्तव्येति तात्पर्यम् ।।१९३।।

अथ —

३२५) जामु सुहासुह-भावडा णवि सयल वि तुट्टंति ।

परम – समाहि ण तामुमणि केवलि एहु भणंति ।।१९४।।

પરમસમાધિને ધારણ કરીને પરમ બ્રહ્મને-‘પરબ્રહ્મ’ શબ્દથી વાચ્ય એવા, નિજદેહમાં રહેલા,
કેવળજ્ઞાનાદિ અનંતગુણસ્વભાવવાળા પરમાત્મસ્વરૂપને-પામતા નથી (જાણતા નથી) તેઓ

– પૂર્વોક્ત શુદ્ધ આત્માની ભાવનાથી રહિત પુરુષો-વીતરાગ પરમ આહ્લાદરૂપ પારમાર્થિક

સુખથી પ્રતિપક્ષભૂત, શારીરિક, માનસિક આદિ અનેક પ્રકારનાં ભવદુઃખોને સહે છે.

અહીં, આ વ્યાખ્યાન જાણીને નિજ શુદ્ધ આત્મામાં સ્થિત થઈને રાગદ્વેષાદિ સમસ્ત

વિભાવના ત્યાગ વડે (આત્મ) ભાવના કરવી જોઈએ, એવું તાત્પર્ય છે. ૧૯૩.

વળી (હવે એમ કહે છે કે જ્યાં સુધી આ જીવના બધા શુભાશુભ ભાવો દૂર

ન થાય ત્યાં સુધી પરમસમાધિ થઈ શકતી નથી.)ઃ —

हैं, नाना प्रकारके दुःखोंको अज्ञानी जीव भोगता है । ये दुःख वीतराग परम आह्लादरूप जो

पारमार्थिक – सुख उससे विमुख हैं । यह जीव अनन्तकाल तक निजस्वरूपके ज्ञान बिना

चारों गतियोंके नाना प्रकारके दुःख भोग रहा है । ऐसा व्याख्यान जानकर निज शुद्धात्ममें

स्थिर होके राग द्वेषादि समस्त विभावोंका त्यागकर निज स्वरूपकी ही भावना करनी
चाहिये ।।१९३।।

आगे यह कहते हैं, कि जब तक इस जीवके शुभाशुभ भाव सब दूर न हों, तब तक

परमसमाधि नहीं हो सकती —

Page 525 of 565
PDF/HTML Page 539 of 579
single page version

અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૯૪ ]પરમાત્મપ્રકાશઃ [ ૫૨૫

यावत् शुभाशुभभावाः नैव सकला अपि त्रुटयन्ति ।

परमसमाधिर्न तावत् मनसि केवलिन एवं भणन्ति ।।१९४।।

जामु इत्यादि । जामु यावत्कालं णवि तुट्टंति नैव नश्यन्ति । के कर्तारः । सुहासुह-भावडा

शुभाशुभविकल्पजालरहितात् परमात्मद्रव्याद्विपरीताः शुभाशुभभावाः । परिणामा कतिसंख्योपेता

अपि । सयल वि समस्ता अपि तामु ण तावत्कालं न । कोऽसौ । परम-समाहि

शुद्धात्मसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुचरणरूपः शुद्धोपयोगलक्षणः परमसमाधिः । क्व । मणि रागादि-

विकल्पत्वेन शुद्धचेतसि केवलि एहु भणंति केवलिनो वीतरागसर्वज्ञा एवं कथयन्तीति
भावार्थः ।।१९४।। इति चतुर्विंशतिसूत्रप्रमितमहास्थलमध्ये परमसमाधिप्रतिपादकसूत्रषट्केन

प्रथममन्तरस्थलं गतम् ।

ભાવાર્થઃ — જ્યાં સુધી શુભાશુભ વિકલ્પજાળરહિત એવા પરમાત્મદ્રવ્યથી વિપરીત

સમસ્ત શુભાશુભ પરિણામો નાશ પામતા નથી, ત્યાં સુધી રાગાદિ વિકલ્પથી રહિત એવા શુદ્ધ
ચિત્તમાં શુદ્ધ આત્માનાં સમ્યક્શ્રદ્ધાન, સમ્યગ્જ્ઞાન અને સમ્યગ્અનુચરણરૂપ
શુદ્ધોપયોગલક્ષણવાળી પરમ સમાધિ થતી નથી એમ કેવળી વીતરાગ સર્વજ્ઞ કહે છે, એવો
ભાવાર્થ છે. ૧૯૪.

એ પ્રમાણે ચોવીસ સૂત્રોના મહાસ્થળમાં પરમસમાધિના પ્રતિપાદક છ સૂત્રોથી પ્રથમ

અન્તરસ્થળ સમાપ્ત થયું.

गाथा – १९४

अन्वयार्थ : — [यावत् ] जब तक [सकला अपि ] समस्त [शुभाशुभभावाः ] सकल

विकल्प — जालसे रहित जो परमात्मा उससे विपरीत शुभाशुभ परिणाम [नैव त्रुटयंति ] दूर न

हों – मिटें नहीं, [तावत् ] तब तक [मनसि ] रागादि विकल्प रहित शुद्ध चित्तमें [परमसमाधिः

न ] सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्ररूप शुद्धोपयोग जिसका लक्षण है, ऐसी परमसमाधि इस जीवके
नहीं हो सकती [एवं ] ऐसा [केवलिनः ] केवलीभगवान् [भणंति ] कहते हैं ।

भावार्थ : — शुभाशुभ विकल्प जब मिटें, तभी परमसमाधि होवे, ऐसी जिनेश्वरदेवकी

आज्ञा है ।।१९४।।

इसप्रकार चौबीस दोहोंके महास्थलमें परमसमाधिके कथनरूप छह दोहोंका

अंतरस्थल समाप्त हुआ ।

Page 526 of 565
PDF/HTML Page 540 of 579
single page version

૫૨૬ ]

યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ

[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૯૫

तदनन्तरमर्हत्पदमिति भावमोक्ष इति जीवन्मोक्ष इति केवलज्ञानोत्पत्तिरित्येकोऽर्थः तस्य

चतुर्विधनामाभिधेयस्यार्हत्पदस्य प्रतिपादनमुख्यत्वेन सूत्रत्रयपर्यन्तं व्याख्यानं करोति । तद्यथा —

३२६) सयल – वियप्पहँ तुट्टाहँ सिव – पय – मग्गि वसंतु ।

कम्म-चउक्कइ विलउ गइ अप्पा हुइ अरहंतु ।।१९५।।

सकलविकल्पानां त्रुटयतां शिवपदमार्गे वसन् ।

कर्मचतुष्के विलयं गते आत्मा भवति अर्हन् ।।१९५।।

हुइ भवति । कोऽसौ । अप्पा आत्मा । कथंभूतो भवति । अरहंतु अरिर्मोहनीयं कर्म

तस्य हननाद् रजसी ज्ञानद्रगावरणे तयोरपि हननाद् रहस्यशब्देनान्तरायस्तदभावाच्च

देवेन्द्रादिविनिर्मितामतिशयवतीं पूजामर्हतीत्यर्हन् । कस्मिन् सति । कम्म-चउक्कइ विलउ गइ

ત્યાર પછી અર્હંતપદ કહો, ભાવમોક્ષ કહો, જીવન્મોક્ષ કહો, કેવળજ્ઞાનોત્પત્તિ કહોઃ —

એ ચારે શબ્દનો અર્થ એક જ છે. એ ચાર પ્રકારના નામ જેના છે તે અર્હંતપદના પ્રતિપાદનની
મુખ્યતાથી ત્રણ ગાથાસૂત્ર સુધી વ્યાખ્યાન કરે છે. તે આ પ્રમાણેઃ —

ભાવાર્થઃ — ‘શિવ’ શબ્દથી વાચ્ય એવું જે મોક્ષપદ તેનો સમ્યગ્દર્શન, સમ્યગ્જ્ઞાન,

સમ્યક્ચારિત્ર એ ત્રણેયની એકતારૂપ લક્ષણવાળો જે માર્ગ તેમાં વસતા થકા આત્મા, પૂર્વે
સમસ્તવિકલ્પોનો નાશ થતાં અર્થાત્ સમસ્ત રાગાદિ વિકલ્પોનો નાશ થયા પછી ચાર ઘાતિકર્મનો

आगे तीन दोहोंमें अरहंतपदका व्याख्यान करते हैं, अरहंतपद कहो या भावमोक्ष कहो,

अथवा जीवन्मोक्ष कहो, या केवलज्ञानकी उत्पत्ति कहो —

ये चारों अर्थ एकको ही सूचित करते हैं, अर्थात् चारों शब्दोंका अर्थ एक ही है —

गाथा – १९५

अन्वयार्थ : — [कर्मचतुष्के विलयं गते ] ज्ञानावरणी, दर्शनावरणी, मोहनी, और

अन्तराय इन चार घातियाकर्मोंके नाश होनेसे [आत्मा ] यह जीव [अर्हन् भवति ] अर्हंत होता
है, अर्थात् जब घातियाकर्म विलय हो जाते हैं, तब अरहंतपद पाता है, देवेंद्रादिकर पूजाके योग्य
हो वह अरहंत है, क्योंकि पूजायोग्यको ही अर्हंत कहते हैं । पहले तो महामुनि हुआ

[शिवपदमार्गे वसन् ] मोक्षपदके मार्गरूप सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्रमें ठहरता हुआ
[सकलविकल्पानां ] समस्त रागादि विकल्पोंका [त्रुटयतां ] नाश करता है, अर्थात् जब समस्त
रागादि विकल्पोंका नाश हो जावे, तब निर्विकल्प ध्यानके प्रसादसे केवलज्ञान होता है ।

< Previous Page Next Page >