Page 287 of 565
PDF/HTML Page 301 of 579
single page version
शुभाशुभकर्मफलभोक्ता तथापि शुद्धद्रव्यार्थिकनयेन निजशुद्धात्मतत्त्वभावनोत्थवीतरागपरमानन्दैक-
सुखामृतभोक्ता, यद्यपि व्यवहारेण कर्मक्षयानन्तरं मोक्षभाजनं भवति तथापि शुद्धपारिणामिक-
परमभावग्राहकेण शुद्धद्रव्यार्थिकनयेन सदा मुक्त मेव, यद्यपि व्यवहारेणेन्द्रियजनितज्ञानदर्शनसहितं
તથા અશુદ્ધનિશ્ચયનયથી સ્વપ્રકૃત (પોતે ઉપાર્જન કરેલા) શુભ-અશુભ કર્મના ફળનો ભોક્તા
છે તોપણ શુદ્ધદ્રવ્યાર્થિકનયથી નિજશુદ્ધાત્મતત્ત્વની ભાવનાથી ઉત્પન્ન એક (કેવળ) વીતરાગ
પરમાનંદરૂપ સુખામૃતનો ભોક્તા છે, તેમજ વ્યવહારનયથી કર્મના ક્ષય ટાણે જ મોક્ષનું ભાજન
થાય છે તોપણ શુદ્ધ પારિણામિક પરમભાવગ્રાહક શુદ્ધદ્રવ્યાર્થિકનયથી સદા મુક્ત જ છે, જો-
[मत्वा ] जानकर [समभावे स्थिताः ] शांतभावमें तिष्ठते हैं, और [येषां रतिः ] जिनकी लगन
[आत्मस्वभावे ] निज शुद्धात्म स्वभावमें हुई है, [ते परं ] वे ही जीव [अत्र जगति ] इस
संसारमें [सुखिनः ] सुखी हैं
शुद्धद्रव्यार्थिकनयसे निज शुद्धात्मतत्त्वकी भावनासे उत्पन्न हुए वीतराग परमानंद सुखरूप
अमृतका ही भोगनेवाला है, यद्यपि व्यवहारनयसे कर्मोंके क्षय होनेके बाद मोक्षका पात्र है,
तो भी शुद्ध पारिणामिक परमभावग्राहक शुद्ध द्रव्यार्थिकनयसे सदा मुक्त ही है, यद्यपि
Page 288 of 565
PDF/HTML Page 302 of 579
single page version
निश्चयेन लोकाकाशप्रमितासंख्येयप्रदेशं, यद्यपि व्यवहारेणोपसंहारविस्तारसहितं तथापि
मुक्तावस्थायामुपसंहारविस्ताररहितं चरमशरीरप्रमाणप्रदेशं, यद्यपि पर्यायार्थिकनयेनोत्पादव्यय-
ध्रौव्ययुक्तं तथापि द्रव्यार्थिकनयेन नित्यटङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावं निजशुद्धात्मद्रव्यं पूर्वं ज्ञात्वा
तद्विलक्षणं परद्रव्यं च निश्चित्य पश्चात् समस्तमिथ्यात्वरागादिविकल्पत्यागेन वीतराग-
चिदानन्दैकस्वभावे स्वशुद्धात्मतत्त्वे ये रतास्त एव धन्या इति भावार्थः
કેવળજ્ઞાન-કેવળદર્શનસ્વભાવવાળો છે, તથા વ્યવહારનયથી પોતાના ઉપાર્જેલા દેહ જેવડો જ છે
તોપણ નિશ્ચયનયથી લોકાકાશપ્રમાણ અસંખ્યાતપ્રદેશી છે, વ્યવહારનયથી પ્રદેશોના સંકોચ
-વિસ્તાર સહિત છે તોપણ મુક્ત-અવસ્થામાં સંકોચ-વિસ્તાર રહિત ચરમશરીરપ્રમાણ પ્રદેશવાળો
છે, જોકે પર્યાયાર્થિકનયથી ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યયુક્ત છે તોપણ દ્રવ્યાર્થિકનયથી નિત્ય ટંકોત્કીર્ણ
જ્ઞાયક જ જેનો એક સ્વભાવ છે. એવા નિજશુદ્ધાત્મદ્રવ્યને પ્રથમ જાણીને અને નિજશુદ્ધાત્મ
દ્રવ્યથી વિલક્ષણ પરદ્રવ્યનો નિશ્ચય કરીને પછી સમસ્ત મિથ્યાત્વરાગાદિ વિકલ્પનો ત્યાગ કરીને
વીતરાગ ચિદાનંદ જ જેનો એક સ્વભાવ છે, એવા સ્વશુદ્ધાત્મતત્ત્વમાં જેઓ રત થયા તેઓ
જ ધન્ય છે, શ્રી પૂજ્યપાદસ્વામીએ પરમાત્મતત્ત્વના લક્ષણમાં પણ કહ્યું છે કેઃ
निश्चयनयसे सकल विमल केवलज्ञान और केवलदर्शन स्वभाववाला है, यद्यपि व्यवहारनयकर
यह जीव नामकर्मसे प्राप्त देहप्रमाण है, तो भी निश्चयनयसे लोकाकाशप्रमाण असंख्यातप्रदेशी
है, यद्यपि व्यवहारनयसे प्रदेशोंके संकोच विस्तार सहित है, तो भी सिद्ध
सहित है, तो भी द्रव्यार्थिकनयकर टंकोत्कीर्ण ज्ञानके अखंड स्वभावसे ध्रुव ही है
परद्रव्योंको भी अच्छी तरह निश्चय करके अर्थात् आप परका निश्चय करके बादमें समस्त
मिथ्यात्व रागादि विकल्पोंको छोड़कर वीतराग चिदानंद स्वभाव शुद्धात्मतत्त्वमें जो लीन हुए
हैं, वे ही धन्य हैं
Page 289 of 565
PDF/HTML Page 303 of 579
single page version
સ્વરૂપે આત્માને જાણવાથી સાધ્યની સિદ્ધિ છે, અન્ય પ્રકારે જાણવાથી સાધ્યની સિદ્ધિ થતી
નથી. ૪૩.
देखनेवाला है, अपनी देहके प्रमाण हैं, संसार
Page 290 of 565
PDF/HTML Page 304 of 579
single page version
करोति
भवति
तेन कारणेन स्तवनं भवति, अथवा येन कारणेन बन्धुशब्देन गोत्रमपि भण्यते तेन
(શાંત) સ્વભાવથી પરમાત્મસ્વરૂપે પરિણમ્યો થકો જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મબંધને હણે છે તે કારણે
સ્તુતિ થાય છે; જે કારણે ‘બંધુ’ શબ્દનો અર્થ ભાઈ પણ લેવાય છે તે ‘બંધુઘાતી’ એ
અર્થથી લોકવ્યવહારભાષાથી નિંદા પણ થાય છે (આ દોષ નથી પણ ગુણ છે, આ નિંદા
દ્વારા સ્તુતિ છે.)
करोति ] जगत्के प्राणियोंको बावला
Page 291 of 565
PDF/HTML Page 305 of 579
single page version
छोड़ देता है
Page 292 of 565
PDF/HTML Page 306 of 579
single page version
परमात्मानमाश्रयति च तेन कारणेन तस्य स्तुतिर्भवति
भवति तेन कारणेन स निन्दां लभते तथा शब्दच्छलेन तपोधनोऽपीति
બંધનથી બંધાયેલ નિજશત્રુને છોડીને કોઈ પણ કારણે પોતે જ ‘પર’ શબ્દથી વાચ્ય એવા
શત્રુને આધીન થાય છે તેથી નિંદા પામે છે, તેવી રીતે તપોધન પણ શબ્દના છળથી નિંદા પામે
છે. ૪૫.
जो ज्ञानावरणादि कर्म
Page 293 of 565
PDF/HTML Page 307 of 579
single page version
अथवा यथा कोऽपि लोकमध्ये चित्तविकलो भूतः सन् निन्दां लभते तथा शब्दच्छलेन
तपोधनोऽपीति
સ્તુતિ પામે છે અથવા જેવી રીતે કોઈ લોકમાં ધનથી રહિત થયો થકો નિંદાને પામે છે, તેવી
રીતે તપોધન પણ શબ્દના છળથી નિંદા પામે છે. ૪૬.
भूत्वा ] शरीर रहित होके अथवा बुद्धि धन वगैरः से भ्रष्ट होकर [एकाकी ] अकेला [जगतः
उपरि ] लोकके शिखर पर अथवा सबके ऊ पर [आरोहति ] चढ़ता है
लोक अर्थात् लोकोंके ऊ पर चढ़ता है
है
Page 294 of 565
PDF/HTML Page 308 of 579
single page version
शुद्धात्मना जागर्ति
છે તે શુદ્ધાત્માની અવસ્થામાં તો તે પરમયોગી, વીતરાગનિર્વિકલ્પ સ્વસંવેદનજ્ઞાનરૂપી
રત્નદીપકના પ્રકાશથી મિથ્યાત્વ, રાગાદિ વિકલ્પજાળરૂપ અંધકારને છોડીને શુદ્ધસ્વરૂપ વડે જાગે
છે.
[सकलं जगत् ] सब संसारी जीव [जागर्ति ] जाग रहे हैं, [तां ] उस दशाको [निशां मत्वा ]
योगी रात मानकर [स्वपिति ] योग निद्रामें सोता है
मालूम होती है
जीव परमात्मतत्त्वकी भावनासे परान्मुख हुए विषय
Page 295 of 565
PDF/HTML Page 309 of 579
single page version
निर्विकल्पपरमसमाधियोगनिद्रायां स्वपिति निद्रां करोतीति
अनेक प्रपंचोंमें (झगड़ोंमें) लगे हुए हैं
Page 296 of 565
PDF/HTML Page 310 of 579
single page version
समभावेन विना शुद्धात्मलाभो न भवतीति
समभावसे [आत्मस्वभावम् ] केवलज्ञान पूर्ण आत्मस्वभावको आगे पावेगा
करता है
Page 297 of 565
PDF/HTML Page 311 of 579
single page version
स्थायां अनुभवन् सन् भेदज्ञानी पुरुषः परं प्राणिनं न भणति न प्रेरयति न स्तौति न च
निन्दतीति
કારણરૂપ કારણસમયસારને જાણતો થકો, ત્રણ ગુપ્તિથી ગુપ્ત અવસ્થામાં અનુભવતો ભેદજ્ઞાની
પુરુષ બીજા પ્રાણી પાસેથી ભણતો નથી અને બીજા પ્રાણીને પ્રેરતો નથી (અર્થાત્ ભણાવતો નથી),
કોઈની સ્તુતિ કરતો નથી કે કોઈની નિંદા કરતો નથી. ૪૮.
न किसीकी स्तुति करता है, न किसीकी निंदा करता है, [सिद्धेः कारणं ] मोक्षका कारण [समं
भावं ] एक समभावको [परं ] निश्चयसे [जानन् ] जानता हुआ [तमेव ] केवल
आत्मस्वरूपमें अचल हो रहा है, अन्य कुछ भी शुभ-अशुभ कार्य नहीं करता
लक्षण है, ऐसा मोक्षका कारण जो समयसार उसे जानता हुआ, अनुभवता हुआ, अनुभवी पुरुष
न किसी प्राणीको सिखाता है, न किसीसे सीखता है, न स्तुति करता है, न निंदा करता है
Page 298 of 565
PDF/HTML Page 312 of 579
single page version
करोतीति चतुःकलं प्रकटयति
નિજ શુદ્ધાત્માને જાણે છે તે પરિગ્રહ, વિષયો, દેહ અને વ્રત-અવ્રતમાં રાગ-દ્વેષ કરતો નથી, એમ
ચાર સૂત્રોથી પ્રગટ કરે છેઃ
शुद्धात्मा उसे जानता है, वह परिग्रहमें तथा विषय देहसंबंधी व्रत-अव्रतमें राग-द्वेष नहीं करता,
ऐसा चार
जिस मुनिने [आत्मस्वभावः ] आत्माका स्वभाव [ग्रंथात् ] ग्रंथसे [भिन्नः विज्ञातः ] जुदा जान
लिया है
Page 299 of 565
PDF/HTML Page 313 of 579
single page version
चेति चतुर्दशाभ्यन्तरपरिग्रहाः, क्षेत्रवास्तुहिरण्यसुवर्णधनधान्यदासीदासकुप्यभाण्डरूपा बाह्यपरि-
ग्रहाः इत्थंभूतान् बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहान् जगत्त्रये कालत्रयेऽपि मनोवचनकायैः
कृतकारितानुमतैश्च त्यक्त्वा शुद्धात्मोपलम्भलक्षणे वीतरागनिर्विकल्पसमाधौ स्थित्वा च यो
बाह्याभ्यन्तर-परिग्रहाद्भिन्नमात्मानं जानाति स परिग्रहस्योपरि रागद्वेषौ न करोति
દશ બાહ્ય પરિગ્રહો
છે એવી વીતરાગ નિર્વિકલ્પ સમાધિમાં સ્થિત થઈને જે બાહ્ય અભ્યંતર પરિગ્રહથી ભિન્ન
આત્માને જાણે છે, તે પરિગ્રહ ઉપર રાગ-દ્વેષ કરતો નથી.
कारित अनुमोदनासे छोड़ और शुद्धात्माकी प्राप्तिरूप वीतराग निर्विकल्प समाधिमें ठहरकर
परवस्तुसे अपनेको भिन्न जानता है, वो ही परिग्रहके ऊ पर राग-द्वेष नहीं करता है
ऐसा तात्पर्य जानना
Page 300 of 565
PDF/HTML Page 314 of 579
single page version
भावनासमुत्पन्नवीतरागपरमानन्दैकरूपसुखामृतरसास्वादेन तृप्तो भूत्वा यो विषयेभ्यो भिन्नं
शुद्धात्मानमनुभवति स मुनिपञ्चेन्द्रियविषयेषु रागद्वेषौ न करोति
કારિત, અનુમોદનથી છોડીને નિજશુદ્ધાત્માની ભાવનાથી ઉત્પન્ન વીતરાગ પરમાનંદ જેનું એક રૂપ
છે એવા સુખામૃતના રસાસ્વાદથી તૃપ્ત થઈને જે વિષયોથી ભિન્ન શુદ્ધ આત્માને અનુભવે છે
તે મુનિ પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષયમાં રાગ-દ્વેષ કરતો નથી.
राग नहीं करता और अनिष्ट विषयों पर द्वेष नहीं करता; क्योंकि [येन ] जिनसे [आत्मस्वभावः ]
अपना स्वभाव [विषयेभ्यः ] विषयोंसे [भिन्नः विज्ञातः ] जुदा समझ लिया है
छोड़कर और निज शुद्धात्माकी भावनासे उत्पन्न वीतराग परमानंदरूप अतींद्रियसुखके रसके
आस्वादनेसे तृप्त होकर विषयोंसे भिन्न अपने आत्माको जो मुनि अनुभवता है, वो ही
विषयोंमें राग-द्वेष नहीं करता
Page 301 of 565
PDF/HTML Page 315 of 579
single page version
ભાવાર્થ છે. ૫૦.
करता, अशुभ शरीरसे द्वेष नहीं करता, [येन ] जिसने [आत्मस्वभावः ] निजस्वभाव [देहात् ]
देहसे [भिन्नः विज्ञातः ] भिन्न जान लिया है
Page 302 of 565
PDF/HTML Page 316 of 579
single page version
लक्षणसुखपरिणते निजपरमात्मनि स्थित्वा च य एव देहाद्भिन्नं स्वशुद्धात्मानं जानाति स एव
देहस्योपरि रागद्वेषौ न करोति
છે તેને ત્રણ લોકમાં ત્રણ કાળમાં મન-વચન-કાયથી કૃત, કારિત, અનુમોદનથી છોડીને અને
વીતરાગનિર્વિકલ્પ સમાધિના બળથી અનાકુળતા જેનું લક્ષણ છે એવા પારમાર્થિક સુખરૂપે પરિણત
નિજ પરમાત્મામાં સ્થિત થઈને જે મહામુનિ દેહથી ભિન્ન સ્વશુદ્ધાત્માને જાણે છે તે જ દેહની
ઉપર રાગ-દ્વેષ કરતો નથી.
તાત્પર્યાર્થ છે. ૫૧.
है, निराबाध नहीं है, नाशके लिए हुए है, जिसका नाश हो जाता है, बन्धका कारण है, और
विषम है
महामुनि देहसे भिन्न अपने शुद्धात्माको जानता है, वही देहके ऊ पर राग-द्वेष नहीं करता
देता है, और देहबुद्धिवालोंको नहीं शोभता, ऐसा अभिप्राय जानना
Page 303 of 565
PDF/HTML Page 317 of 579
single page version
વિષયમાં દ્વેષ કરતો નથી.
વ્રતનો નિષેધ થયો?
[स्वभावः ] स्वभाव [बंधस्य हेतुः ] कर्मबंधका कारण [विज्ञातः ] जान लिया है
होता है
Page 304 of 565
PDF/HTML Page 318 of 579
single page version
विषये निवृत्तिः दत्तादानविषये प्रवृत्तिरित्यादिरूपेणैकदेशं व्रतम्
દ્વેષ એ બન્નેને છોડવા જોઈએ.)
અને સત્ય વચનમાં પ્રવૃત્તિ અદત્તાદાનથી નિવૃત્તિ અને દત્તાદાનમાં પ્રવૃત્તિ, ઇત્યાદિ સ્વરૂપે
એકદેશવ્રત છે. રાગ-દ્વેષરૂપ સંકલ્પ-વિકલ્પની તરંગમાળાથી રહિત ત્રણ ગુપ્તિથી ગુપ્ત પરમ
से निवृत्ति, अचौर्यमें प्रवृत्ति इत्यादि स्वरूपसे एकदेशव्रत कहा जाता है, और राग-द्वेषरूप
संकल्प विकल्पोंकी कल्लोलोंसे रहित तीन गुप्तिसे गुप्त समाधिमें शुभाशुभके त्यागसे परिपूर्ण व्रत
होता है
Page 305 of 565
PDF/HTML Page 319 of 579
single page version
શુભ પરિણામનો પણ ત્યાગ હોવાથી વ્રત ઉપર પણ રાગ કરવા યોગ્ય નથી.)
દેખેલા, સાંભળેલા અને અનુભવેલા ભોગોની આકાંક્ષારૂપ નિદાનબંધાદિના વિકલ્પોથી રહિત,
મન-વચન-કાયના નિરોધરૂપ નિજશુદ્ધાત્મધ્યાનમાં સ્થિત થઈને પછી નિર્વિકલ્પ થયા. પણ તેમને
અલ્પકાળના મહાવ્રત હોવાથી તેમના મહાવ્રતની પ્રસિદ્ધિ ન થઈ. અહીં કોઈ અજ્ઞાની એમ
કહે કે અમે પણ મરણકાળે તેવી રીતે કરીશું, તો એમ કહેવું યોગ્ય નથી કારણ કે જો કોઈ
એક આંધળાને કોઈ પણ રીતે ખજાનાની પ્રાપ્તિ થઈ ગઈ તો શું બધાને તે રીતે થાય? એવો
ભાવાર્થ છે. કહ્યું પણ છે કે
निर्विकल्प हुए
Page 306 of 565
PDF/HTML Page 320 of 579
single page version
इति मनसि संप्रधार्य सूत्रमिदं प्रतिपादयति
થઈ જાય છે તો તે અંધપુરુષને કદાચિત્ નિધિની પ્રાપ્તિ થાય છે તેના જેવું કહેવાય. પણ
આવું બધી જગ્યાએ ખરેખર થાય તેવું પ્રમાણ નથી (પણ આવું બધી જગ્યાએ અવશ્ય થાય
જ એમ સંભવતું જ નથી.] ૫૨.
पुरुषको निधिका लाभ हुआ हो
भेद नहीं जानता है, वही पुण्य-पापका कर्ता होता है, अन्य नहीं, ऐसा मनमें धारणकर यह
गाथा