Page 288 of 513
PDF/HTML Page 321 of 546
single page version
एवमाकाशपदार्थादाकालपदार्थाच्च समस्तैरेव संभावितप्रदेशसद्भावैः पदार्थैः समग्र एव यः समाप्तिं नीतो लोकस्तं खलु तदन्तःपातित्वेऽप्यचिन्त्यस्वपरपरिच्छेदशक्तिसंपदा जीव एव जानीते, नत्वितरः । एवं शेषद्रव्याणि ज्ञेयमेव, जीवद्रव्यं तु ज्ञेयं ज्ञानं चेति ज्ञान- ज्ञेयविभागः । अथास्य जीवस्य सहजविजृम्भितानन्तज्ञानशक्तिहेतुके त्रिसमयावस्थायित्वलक्षणे वि भविया तं जाणह सम्ममाहप्पं’’ ।।१४४।। एवं निश्चयकालव्याख्यानमुख्यत्वेनाष्टमस्थले गाथात्रयं गतम् । इति पूर्वोक्तप्रकारेण ‘दव्वं जीवमजीवं’ इत्याद्येकोनविंशतिगाथाभिः स्थलाष्टकेन विशेष- ज्ञेयाधिकारः समाप्तः ।। अतः परं शुद्धजीवस्य द्रव्यभावप्राणैः सह भेदनिमित्तं ‘सपदेसेहिं समग्गो’
अन्वयार्थ : — [सप्रदेशैः अर्थैः ] सप्रदेश पदार्थोंके द्वारा [निष्ठितः ] समाप्तिको १प्राप्त [समग्रः लोकः ] सम्पूर्ण लोक [नित्यः ] नित्य है, [तं ] उसे [यः जानाति ] जो जानता है [जीवः ] वह जीव है, — [प्राणचतुष्काभिसंबद्धः ] जो कि (संसार दशामें) चार प्राणोंसे संयुक्त है ।।१४५।।
टीका : — इसप्रकार जिन्हें प्रदेशका सद्भाव फलित हुआ है ऐसे आकाशपदार्थसे लेकर काल पदार्थ तकके सभी पदार्थोंसे समाप्तिको प्राप्त जो समस्त लोक है उसे वास्तवमें, उसमें २अंतःपाती होनेपर भी, अचिन्त्य ऐसी स्वपरको जाननेकी शक्तिरूप सम्पदाके द्वारा जीव ही जानता है, दूसरा कोई नहीं । इसप्रकार शेष द्रव्य ज्ञेय ही हैं और जीवद्रव्य तो ज्ञेय तथा ज्ञान है; — इसप्रकार ज्ञान और ज्ञेयका विभाग है ।
अब, इस जीवको, सहजरूपसे (स्वभावसे ही) प्रगट अनन्तज्ञानशक्ति जिसका हेतु है और तीनों कालमें अवस्थायिपना (टिकना) जिसका लक्षण है ऐसा, वस्तुका स्वरूपभूत होनेसे १. छह द्रव्योंसे ही सम्पूर्ण लोक समाप्त हो जाता है, अर्थात् उनके अतिरिक्त लोकमें दूसरा कुछ नहीं है । २. अंतःपाती = अन्दर आ जानेवाला; अन्दर समा जानेवाला ( – जीव लोकके भीतर आ जाता है ।)
तसु जाणनारो जीव, प्राणचतुष्कथी संयुक्त जे. १४५.
Page 289 of 513
PDF/HTML Page 322 of 546
single page version
वस्तुस्वरूपभूततया सर्वदानपायिनि निश्चयजीवत्वे सत्यपि संसारावस्थायामनादि- प्रवाहप्रवृत्तपुद्गलसंश्लेषदूषितात्मतया प्राणचतुष्काभिसंबद्धत्वं व्यवहारजीवत्वहेतुर्विभक्त- व्योऽस्ति ।।१४५।।
अथ के प्राणा इत्यावेदयति — इत्यादि यथाक्रमेण गाथाष्टकपर्यन्तं सामान्यभेदभावनाव्याख्यानं करोति । तद्यथा । अथ ज्ञानज्ञेयज्ञापनार्थं तथैवात्मनः प्राणचतुष्केन सह भेदभावनार्थं वा सूत्रमिदं प्रतिपादयति — लोगो लोको भवति । कथंभूतः । णिट्ठिदो निष्ठितः समाप्तिं नीतो भृतो वा । कैः कर्तृभूतैः । अट्ठेहिं सहजशुद्धबुद्धैकस्वभावो योऽसौ परमात्मपदार्थस्तत्प्रभृतयो येऽर्थास्तैः । पुनरपि किंविशिष्टः । सपदेसेहिं समग्गो स्वकीयप्रदेशैः समग्रः परिपूर्णः । अथवा पदार्थैः । कथंभूतैः । सप्रदेशैः प्रदेशसहितैः । पुनरपि किंविशिष्टो लोकः । णिच्चो द्रव्यार्थिकनयेन नित्यः लोकाकाशापेक्षया वा । अथवा नित्यो, न केनापि पुरुषविशेषेण कृतः । जो तं जाणदि यः कर्ता तं ज्ञेयभूतं लोकं जानाति जीवो स जीवपदार्थो भवति । एतावता किमुक्तं भवति । योऽसौ विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावो जीवः स ज्ञानं ज्ञेयश्च भण्यते । शेषपदार्थास्तु ज्ञेया एवेति ज्ञातृज्ञेयविभागः । पुनरपि किंविशिष्टो जीवः । पाणचदुक्के ण संबद्धो यद्यपि निश्चयेन स्वतःसिद्धपरमचैतन्यस्वभावेन निश्चयप्राणेन जीवति तथापि व्यवहारेणानादिकर्मबन्धवशादा- युराद्यशुद्धप्राणचतुष्केनापि संबद्धः सन् जीवति । तच्च शुद्धनयेन जीवस्वरूपं न भवतीति भेदभावना ज्ञातव्येत्यभिप्रायः ।।१४५।। अथेन्द्रियादिप्राणचतुष्कस्वरूपं प्रतिपादयति — अतीन्द्रियानन्तसुखस्व- भावात्मनो विलक्षण इन्द्रियप्राणः, मनोवाक्कायव्यापाररहितात्परमात्मद्रव्याद्विसदृशो बलप्राणः, सर्वदा अविनाशी निश्चयजीवत्व होनेपर भी, संसारावस्थामें अनादिप्रवाहरूपसे प्रवर्तमान पुद्गल संश्लेषके द्वारा स्वयं दूषित होनेसे उसके चार प्राणोंसे संयुक्तपना है — जो कि (संयुक्तपना) व्यवहारजीवत्वका हेतु है, और विभक्त करने योग्य है ।
भावार्थ : — षट् द्रव्योंका समुदाय वह लोक है । जीव उसे (अपनी) अचिन्त्य ज्ञानशक्तिसे जानता है; इसलिये जीवके अतिरिक्त शेष द्रव्य ज्ञेय हैं और जीव ज्ञान तथा ज्ञेय है । उस जीवको वस्तुके स्वरूपभूत होनेसे जो कभी नष्ट नहीं होता, ऐसा निश्चयजीवत्व सदा ही है । उस निश्चय जीवत्वका कारण स्वाभाविक अनन्तज्ञानशक्ति है । ऐसा निश्चयजीवत्व जीवके सदा होने पर भी वह, संसार दशामें स्वयं पुद्गलके संबंधसे दूषित होनेसे चार प्राणोंसे संयुक्त है, और इसलिये उसके व्यवहारजीवत्व भी है । उस व्यवहारजीवत्वको कारणरूप जो चार प्राणोंसे संयुक्तपना उससे जीवको भिन्न करना चाहिये ।।१४५।।
अब, प्राण कौन – कौनसे हैं, सो बतलाते हैं : — प्र. ३७
Page 290 of 513
PDF/HTML Page 323 of 546
single page version
स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुःश्रोत्रपंचकमिन्द्रियप्राणाः, कायवाङ्मस्त्रयं बलप्राणाः, भव- धारणनिमित्तमायुःप्राणः, उदंचनन्यंचनात्मको मरुदानपानप्राणः ।।१४६।।
अथ प्राणानां निरुक्त्या जीवत्वहेतुत्वं पौद्गलिकत्वं च सूत्रयति — अनाद्यनन्तस्वभावात्परमात्मपदार्थाद्विपरीतः साद्यन्त आयुःप्राणः, उच्छ्वासनिश्वासजनितखेदरहिता- च्छुद्धात्मतत्त्वात्प्रतिपक्षभूत आनपानप्राणः । एवमायुरिन्द्रियबलोच्छ्वासरूपेणाभेदनयेन जीवानां संबन्धिनश्चत्वारः प्राणा भवन्ति । ते च शुद्धनयेन जीवाद्भिन्ना भावयितव्या इति ।।१४६।। अथ त एव प्राणा भेदनयेन दशविधा भवन्तीत्यावेदयति —
अन्वयार्थ : — [इन्द्रियप्राणः च ] इन्द्रियप्राण, [तथा बलप्राणः ] बलप्राण, [तथा च आयुःप्राण: ] आयुप्राण [च ] और [आनपानप्राणः ] श्वासोच्छ्वास प्राण — [ते ] ये (चार) [जीवानां ] जीवोंके [प्राणाः ] प्राण [भवन्ति ] हैं ।।१४६।।
टीका : — स्पर्शन, रसना, घ्राण, चक्षु और श्रोत्र — यह पाँच इन्द्रियप्राण हैं; काय, वचन और मन, — यह तीन बलप्राण हैं, भव धारणका निमित्त (अर्थात् मनुष्यादि पर्यायकी स्थितिका निमित्त) आयुप्राण है; नीचे और ऊ पर जाना जिसका स्वरूप है ऐसी वायु (श्वास) श्वासोच्छ्वास प्राण है ।।१४६।।
अब, व्युत्पत्तिसे प्राणोंको जीवत्वका हेतुपना और उनका पौद्गलिकपना सूत्र द्वारा कहते हैं (अर्थात् प्राण जीवत्वके हेतु है ऐसा व्युत्पत्तिसे दरशाते हैं तथा प्राण पौद्गलिक हैं ऐसा कहते हैं ) : —
वळी प्राण श्वासोच्छ्वास – ए सौ, जीव केरा प्राण छे . १४६.
Page 291 of 513
PDF/HTML Page 324 of 546
single page version
प्राणसामान्येन जीवति जीविष्यति जीवितवांश्च पूर्वमिति जीवः । एवमनादि- संतानप्रवर्तमानतया त्रिसमयावस्थत्वात्प्राणसामान्यं जीवस्य जीवत्वहेतुरस्त्येव । तथापि तन्न जीवस्य स्वभावत्वमवाप्नोति पुद्गलद्रव्यनिर्वृत्तत्वात् ।।१४७।।
इन्द्रियप्राणः पञ्चविधः, त्रिधा बलप्राणः, पुनश्चैक आनपानप्राणः, आयुःप्राणश्चेति भेदेन दश प्राणास्तेऽपि चिदानन्दैकस्वभावात्परमात्मनो निश्चयेन भिन्ना ज्ञातव्या इत्यभिप्रायः ।।“१२।। अथ प्राणशब्दव्युत्पत्त्या जीवस्य जीवत्वं प्राणानां पुद्गलस्वरूपत्वं च निरूपयति — पाणेहिं चदुहिं जीवदि यद्यपि निश्चयेन सत्ताचैतन्यसुखबोधादिशुद्धभावप्राणैर्जीवति तथापि व्यवहारेण वर्तमानकाले द्रव्यभाव- रूपैश्चतुर्भिरशुद्धप्राणैर्जीवति जीविस्सदि जीविष्यति भाविकाले जो हि जीविदो यो हि स्फु टं जीवितः पुव्वं पूर्वकाले सो जीवो स जीवो भवति । ते पाणा ते पूर्वोक्ताः प्राणाः पोग्गलदव्वेहिं णिव्वत्ता उदयागत- पुद्गलकर्मणा निर्वृत्ता निष्पन्ना इति । तत एव कारणात्पुद्गलद्रव्यविपरीतादनन्तज्ञानदर्शनसुख-
अन्वयार्थ : — [यः हि ] जो [चतुर्भिः प्राणैः ] चार प्राणोंसे [जीवति ] जीता है, [जीविष्यति ] जियेगा [जीवितः पूर्वं ] और पहले जीता था, [सः जीवः ] वह जीव है । [पुनः ] फि र भी [प्राणाः ] प्राण तो [पुद्गलद्रव्यैः निर्वृत्ताः ] पुद्गल द्रव्योंसे निष्पन्न (रचित) हैं ।।१४७।।
टीका : — (व्युत्पत्तिके अनुसार) प्राणसामान्यसे जीता है, जियेगा, और पहले जीता था, वह जीव है । इसप्रकार (प्राणसामान्य) अनादि संतानरूप (-प्रवाहरूप)से प्रवर्तमान होनेसे (संसारदशामें) त्रिकाल स्थायी होनेसे प्राणसामान्य जीवके जीवत्वका हेतु है ही । तथापि वह (प्राण सामान्य) जीवका स्वभाव नहीं है क्योंकि वह पुद्गलद्रव्यसे निष्पन्न — रचित है ।
भावार्थ : — यद्यपि निश्चयसे जीव सदा ही भावप्राणसे जीता है, तथापि संसारदशामें व्यवहारसे उसे व्यवहारजीवत्वके कारणभूत इन्द्रियादि द्रव्यप्राणोंसे जीवित कहा जाता है । ऐसा
जे चार प्राणे जीवतो पूर्वे, जीवे छे, जीवशे, ते जीव छे; पण प्राण तो पुद्गलदरवनिष्पन्न छे. १४७.
Page 292 of 513
PDF/HTML Page 325 of 546
single page version
यतो मोहादिभिः पौद्गलिककर्मभिर्बद्धत्वाज्जीवः प्राणनिबद्धो भवति, यतश्च प्राणनिबद्धत्वात्पौद्गलिककर्मफलमुपभुंजानः पुनरप्यन्यैः पौद्गलिककर्मभिर्बध्यते, ततः वीर्याद्यनन्तगुणस्वभावात्परमात्मतत्त्वाद्भिन्ना भावयितव्या इति भावः ।।१४७।। अथ प्राणानां यत्पूर्व- सूत्रोदितं पौद्गलिकत्वं तदेव दर्शयति — जीवो पाणणिबद्धो जीवः कर्ता चतुर्भिः प्राणैर्निबद्धः संबद्धो भवति । कथंभूतः सन् । बद्धो शुद्धात्मोपलम्भलक्षणमोक्षाद्विलक्षणैर्बद्धः । कैर्बद्धः । मोहादिएहिं कम्मेहिं मोहनीयादिकर्मभिर्बद्धस्ततो ज्ञायते मोहादिकर्मभिर्बद्धः सन् प्राणनिबद्धो भवति, न च कर्मबन्धरहित इति । तत एव ज्ञायते प्राणाः पुद्गलकर्मोदयजनिता इति । तथाविधः सन् किं करोति । उवभुंजदि कम्मफलं परमसमाधिसमुत्पन्ननित्यानन्दैकलक्षणसुखामृतभोजनमलभमानः सन् कटुकविषसमानमपि कर्मफलमुपभुङ्क्ते । बज्झदि अण्णेहिं कम्मेहिं तत्कर्मफलमुपभुञ्जानः सन्नयं जीवः कर्मरहितात्मनो विसदृशैरन्यकर्मभिर्नवतरकर्मभिर्बध्यते । यतः कारणात्कर्मफलं भुञ्जानो नवतर कर्माणि बध्नाति, होनेपर भी वे द्रव्यप्राण आत्माका स्वरूप किंचित् मात्र नहीं हैं क्योंकि वे पुद्गल द्रव्यसे निर्मित हैं ।।१४७।।
अन्वयार्थ : — [मोहादिकैः कर्मभिः ] मोहादिक कर्मोंसे [बद्धः ] बँधा हुआ होनेसे [जीवः ] जीव [प्राणनिबद्धः ] प्राणोंसे संयुक्त होता हुआ [कर्मफलं उपभुंजानः ] कर्मफलको भोगता हुआ [अन्यैः कर्मभिः ] अन्य कर्मोंसे [बध्यते ] बँधता है ।।१४८।।
टीका : — (१) मोहादिक पौद्गलिक कर्मोंसे बँधा हुआ होनेसे जीव प्राणोंसे संयुक्त होता है और (२) प्राणोंसे संयुक्त होनेके कारण पौद्गलिक कर्मफलको (मोही – रागी – द्वेषी जीव मोह – राग – द्वेषपूर्वक) भोगता हुआ पुनः भी अन्य पौद्गलिक कर्मोंसे बंधता है, इसलिये
जीव कर्मफ ळ - उपभोग करतां, बंध पामे कर्मनो. १४८.
Page 293 of 513
PDF/HTML Page 326 of 546
single page version
पौद्गलिककर्मकार्यत्वात्पौद्गलिककर्मकारणत्वाच्च पौद्गलिका एव प्राणा निश्चीयन्ते ।।१४८।।
तथायमज्ञानी जीवोऽपि तप्तलोहपिण्डस्थानीयमोहादिपरिणामेन परिणतः सन् पूर्वं निर्विकारस्वसंवेदन-
पौद्गलिक ही निश्चित होते हैं ।।१४८।।
अब, प्राणोंके पौद्गलिक कर्मका कारणपना (अर्थात् प्राण पौद्गलिक कर्मके कारण किस प्रकार हैं वह) प्रगट करते हैं : —
अन्वयार्थ : — [यदि ] यदि [जीवः ] जीव [मोहप्रद्वेषाभ्यां ] मोह और द्वेषके द्वारा [जीवयोः ] जीवोंके (-स्वजीवके तथा परजीवके) [प्राणाबाधं करोति ] प्राणोंको बाधा पहुँचाते हैं, [सः हि ] तो पूर्वकथित [ज्ञानावरणादिकर्मभिः बंधः ] ज्ञानावरणादिक कर्मोंके द्वारा बंध [भवति ] होता है ।।१४९।।
तो बंध ज्ञानावरण - आदिक कर्मनो ते थाय छे. १४९.
Page 294 of 513
PDF/HTML Page 327 of 546
single page version
प्राणैर्हि तावज्जीवः कर्मफलमुपभुंक्ते; तदुपभुंजानो मोहप्रद्वेषावाप्नोति; ताभ्यां स्वजीव- परजीवयोः प्राणाबाधं विदधाति । तदा कदाचित्परस्य द्रव्यप्राणानाबाध्य कदाचिदनाबाध्य स्वस्य भावप्राणानुपरक्तत्वेन बाधमानो ज्ञानावरणादीनि कर्माणि बध्नाति । एवं प्राणाः पौद्गलिककर्मकारणतामुपयान्ति ।।१४९।।
ज्ञानस्वरूपं स्वकीयशुद्धप्राणं हन्ति, पश्चादुत्तरकाले परप्राणघाते नियमो नास्तीति ।।१४९।। अथेन्द्रि- यादिप्राणोत्पत्तेरन्तरङ्गहेतुमुपदिशति — आदा कम्ममलिमसो अयमात्मा स्वभावेन भावकर्मद्रव्यकर्मनोकर्म- मलरहितत्वेनात्यन्तनिर्मलोऽपि व्यवहारेणानादिकर्मबन्धवशान्मलीमसो भवति । तथाभूतः सन् किं करोति । धरेदि पाणे पुणो पुणो अण्णे धारयति प्राणान् पुनःपुनः अन्यान्नवतरान् । यावत्किम् । ण चयदि
टीका : — प्रथम तो प्राणोंसे जीव कर्मफलको भोगता है; उसे भोगता हुआ मोह तथा द्वेषको प्राप्त होता है; मोह तथा द्वेषसे स्वजीव तथा परजीवके प्राणोंको १बाधा पहुँचाता है । वहाँ कदाचित् (-किसी समय) परके द्रव्य प्राणोंको बाधा पहुँचाकर और कदाचित् (परके द्रव्य प्राणोंको) बाधा न पहुँचाकर, अपने भावप्राणोंको तो २उपरक्तपनेसे (अवश्य ही) बाधा पहुँचाता हुआ जीव ज्ञानावरणादि कर्मोंको बाँधता है । इसप्रकार प्राण पौद्गलिक कर्मोंके कारणपनेको प्राप्त होते हैं ।।१४९।।
अब पौद्गलिक प्राणोंकी संततिकी (-प्रवाहकी – परम्पराकी) प्रवृत्तिका अन्तरंग हेतु सूत्र द्वारा कहते हैं : — १. बाधा = पीडा, उपद्रव, विघ्न । २. उपरक्तपना = मलिनपना; विकारीपना; मोहादिपरिणामरूप परिणमित होना । [जैसे कोई पुरुष तप्त लोहेके
हाथको जलाता है ) फि र दूसरा जले या न जले — इसका कोई नियम नहीं है; उसीप्रकार जीव
ही हानि पहुँचाता है, फि र दूसरेके द्रव्यप्राणोंकी हानि हो या न हो — इसका कोई नियम नहीं है ।]
ममता शरीरप्रधान विषये ज्यां लगी छोडे नहीं. १५०.
Page 295 of 513
PDF/HTML Page 328 of 546
single page version
येयमात्मनः पौद्गलिकप्राणानां संतानेन प्रवृत्तिः, तस्या अनादिपौद्गलकर्ममूलं शरीरादिममत्वरूपमुपरक्तत्वमन्तरंगो हेतुः ।।१५०।।
जाव ममत्तिं निस्नेहचिच्चमत्कारपरिणतेर्विपरीतां ममतां यावत्कालं न त्यजति । केषु विषयेषु । देहपधाणेसु विसयेसु देहविषयरहितपरमचैतन्यप्रकाशपरिणतेः प्रतिपक्षभूतेषु देहप्रधानेषु पञ्चेन्द्रियविषयेष्विति । ततः स्थितमेतत् — इन्द्रियादिप्राणोत्पत्तेर्देहादिममत्वमेवान्तरङ्गकारणमिति ।।१५०।। अथेन्द्रियादिप्राणानामभ्यन्तरं विनाशकारणमावेदयति — जो इंदियादिविजई भवीय यः कर्तातीन्द्रियात्मोत्थसुखामृतसंतोषबलेन जितेन्द्रियत्वेन निःकषायनिर्मलानुभूतिबलेन कषायजयेन चेन्द्रियादिविजयी भूत्वा उवओगमप्पगं झादि
अन्वयार्थ : — [यावत् ] जब तक [देहप्रधानेषु विषयेषु ] देहप्रधान विषयोंमें [ममत्वं ] ममत्वको [न त्यजति ] नहीं छोड़ता, [कर्ममलीमसः आत्मा ] तब तक कर्मसे मलिन आत्मा [पुनः पुनः ] पुनः – पुनः [अन्यान् प्राणान् ] अन्य – अन्य प्राणोंको [धारयति ] धारण करता है ।।१५०।।
टीका : — जो इस आत्माको पौद्गलिक प्राणोंकी संतानरूप प्रवृत्ति है, उसका अन्तरंग हेतु शरीरादिका ममत्वरूप उपरक्तपना है, जिसका मूल (-निमित्त) अनादि पौद्गलिक कर्म है ।
भावार्थ : — द्रव्यप्राणोंकी परम्परा चलते रहनेका अन्तरंग कारण अनादि पुद्गलकर्मके निमित्तसे होनेवाला जीवका विकारी परिणमन है । जबतक जीव देहादि विषयोंके ममत्वरूप विकारी परिणमनको नहीं छोड़ता तब तक उसके निमित्तसे पुनः – पुनः पुद्गलकर्म बँधते रहते हैं और उससे पुनः – पुनः द्रव्यप्राणोंका सम्बन्ध होता रहता है ।।१५०।।
Page 296 of 513
PDF/HTML Page 329 of 546
single page version
पुद्गलप्राणसंततिनिवृत्तेरन्तरंगो हेतुर्हि पौद्गलिककर्ममूलस्योपरक्तत्वस्याभावः । स तु समस्तेन्द्रियादिपरद्रव्यानुवृत्तिविजयिनो भूत्वा समस्तोपाश्रयानुवृत्तिव्यावृत्तस्य स्फ टिकमणे- रिवात्यन्तविशुद्धमुपयोगमात्रमात्मानं सुनिश्चलं केवलमधिवसतः स्यात् । इदमत्र तात्पर्यं — आत्मनोऽत्यन्तविभक्तत्वसिद्धये व्यवहारजीवत्वहेतवः पुद्गलप्राणा एवमुच्छेत्तव्याः ।।१५१।। केवलज्ञानदर्शनोपयोगं निजात्मानं ध्यायति, कम्मेहिं सो ण रज्जदि कर्मभिश्चिच्चमत्कारात्मनः प्रतिबन्ध- कैर्ज्ञानावरणादिकर्मभिः स न रज्यते, न बध्यते । किह तं पाणा अणुचरंति कर्मबन्धाभावे सति तं पुरुषं
अन्वयार्थ : — [यः ] जो [इन्द्रियादिविजयीभूत्वा ] इन्द्रियादिका विजयी होकर [उपयोगं आत्मकं ] उपयोगमात्र आत्माका [ध्यायति ] ध्यान करता है, [सः ] वह [कर्मभिः ] कर्मोंके द्वारा [न रज्यते ] रंजित नहीं होता; [तं ] उसे [प्राणाः ] प्राण [कथं ] कैसे [अनुचरंति ] अनुसरेंगे ? (अर्थात् उसके प्राणोंका सम्बन्ध नहीं होता ।) ।।१५१।।
टीका : — वास्तवमें पौद्गलिक प्राणोंके संततिकी निवृत्तिका अन्तरङ्ग हेतु पौद्गलिक कर्म जिसका कारण ( – निमित्त) है ऐसे १उपरक्तपनेका अभाव है । और वह अभाव जो जीव समस्त इन्द्रियादिक परद्रव्योंके अनुसार परिणतिका विजयी होकर, (अनेक वर्णोवाले) २आश्रयानुसार सारी परिणतिसे व्यावृत्त (पृथक्, अलग) हुए स्फ टिक मणिकी भाँति, अत्यन्त विशुद्ध उपयोगमात्र अकेले आत्मामें सुनिश्चलतया वसता है, उस जीवके होता है ।
यहाँ यह तात्पर्य है कि — आत्माकी अत्यन्त विभक्तता सिद्ध करनेके लिये व्यवहारजीवत्वके हेतुभूत पौद्गलिक प्राण इसप्रकार उच्छेद करनेयोग्य हैं ।
भावार्थ : — जैसे अनेक रंगयुक्त आश्रयभूत वस्तुके अनुसार जो (स्फ टिक मणिका) अनेकरंगी परिणमन है उससे सर्वथा व्यावृत्त हुये स्फ टिकमणिके उपरक्तपनेका अभाव है, उसीप्रकार अनेकप्रकारके कर्म व इन्द्रियादिके अनुसार जो (आत्माका) अनेक प्रकारका विकारी परिणमन है उससे सर्वथा व्यावृत्त हुये आत्माके ( – जो एक उपयोगमात्र १. उपरक्तपना = विकृतपना; मलिनपना; रंजितपना; उपरागयुक्तपना, (उपरागके अर्थके लिये गाथा १२६का
फु टनोट देखो]) २. आश्रय = जिसमें स्फ टिकमणि रखा हो वह वस्तु ।
Page 297 of 513
PDF/HTML Page 330 of 546
single page version
अथ पुनरप्यात्मनोऽत्यन्तविभक्तत्वसिद्धये गतिविशिष्टव्यवहारजीवत्वहेतुपर्यायस्वरूप- मुपवर्णयति —
गाथात्रयम् । तदनन्तरं तेषां संयोगकारणं ‘अप्पा उवओगप्पा’ इत्यादि गाथाद्वयम् । तदनन्तरं
हेतु ऐसी जो गतिविशिष्ट (देव – मनुष्यादि) पर्यायोंका स्वरूप कहते हैं : —
अन्वयार्थ : — [अस्तित्वनिश्चितस्य अर्थस्य हि ] अस्तित्वसे निश्चित अर्थका (द्रव्यका) [अर्थान्तरे संभूतः ] अन्य अर्थमें (द्रव्यमें) उत्पन्न [अर्थः ] जो अर्थ (-भाव) [स पर्यायः ] वह पर्याय है — [संस्थानादिप्रभेदैः ] कि जो संस्थानादि भेदों सहित होती है ।।१५२।।
जे अर्थ ते पर्याय छे, ज्यां भेद संस्थानादिनो. १५२.
Page 298 of 513
PDF/HTML Page 331 of 546
single page version
स्वलक्षणभूतस्वरूपास्तित्वनिश्चितस्यैकस्यार्थस्य स्वलक्षणभूतस्वरूपास्तित्वनिश्चित एवान्य- स्मिन्नर्थे विशिष्टरूपतया संभावितात्मलाभोऽर्थोऽनेकद्रव्यात्मकः पर्यायः । स खलु पुद्गलस्य पुद्गलान्तर इव जीवस्य पुद्गले संस्थानादिविशिष्टतया समुपजायमानः संभाव्यत एव । उपपन्नश्चैवंविधः पर्यायः, अनेकद्रव्यसंयोगात्मत्वेन केवलजीवव्यतिरेक मात्रस्यैकद्रव्यपर्यायस्या- स्खलितस्यान्तरवभासनात् ।।१५२।।
अथ पर्यायव्यक्तीर्दर्शयति — प्रथमविशेषान्तराधिकारे समुदायपातनिका । तद्यथा — अथ पुनरपि शुद्धात्मनो विशेषभेदभावनार्थं नरनारकादिपर्यायरूपं व्यवहारजीवत्वहेतुं दर्शयति — अत्थित्तणिच्छिदस्स हि चिदानन्दैकलक्षणस्वरूपास्ति- त्वेन निश्चितस्य ज्ञातस्य हि स्फु टम् । कस्य । अत्थस्स परमात्मपदार्थस्य अत्थंतरम्हि शुद्धात्मार्थादन्यस्मिन् ज्ञानावरणादिकर्मरूपे अर्थान्तरे संभूदो संजात उत्पन्नः अत्थो यो नरनारकादिरूपोऽर्थः, पज्जाओ सो निर्विकारशुद्धात्मानुभूतिलक्षणस्वभावव्यञ्जनपर्यायादन्यादृशः सन् विभावव्यञ्जनपर्यायो भवति स इत्थंभूतपर्यायो जीवस्य । कैः कृत्वा जातः । संठाणादिप्पभेदेहिं संस्थानादिरहितपरमात्मद्रव्यविलक्षणैः संस्थानसंहननशरीरादिप्रभेदैरिति ।।१५२।। अथ तानेव पर्यायभेदान् व्यक्तीकरोति — णरणारयतिरियसुरा
टीका : — स्वलक्षणभूत स्वरूप – अस्तित्वसे निश्चित एक अर्थका (द्रव्यका), स्वलक्षणभूत स्वरूप – अस्तित्वसे ही निश्चित ऐसे अन्य अर्थमें (द्रव्यमें) विशिष्टरूपसे (-भिन्न – भिन्न रूपसे) उत्पन्न होता हुआ जो अर्थ (-भाव), वह अनेकद्रव्यात्मक पर्याय है वह अनेकद्रव्यात्मक पर्याय वास्तवमें, जैसे पुद्गलकी अन्य पुद्गलमें (अनेकद्रव्यात्मक उत्पन्न होती हुई देखी जाती है उसीप्रकार, जीवकी पुद्गलमें संस्थानादिसे विशिष्टतया (-संस्थान इत्यादिके भेद सहित) उत्पन्न होती हुई अनुभवमें अवश्य आती है । और ऐसी पर्याय उपपन्न (-योग्य घटित, न्याययुक्त) है; क्योंकि जो केवल जीवकी व्यतिरेकमात्र है ऐसी अस्खलित एकद्रव्यपर्याय ही अनेक द्रव्योंके संयोगात्मकरूपसे भीतर अवभासित होती है ।
भावार्थ : — यद्यपि प्रत्येक द्रव्यका स्वरूप – अस्तित्व सदा ही भिन्न – भिन्न रहता है तथापि, जैसे पुद्गलोंकी अन्य पुद्गलके संबंधसे स्कंधरूप पर्याय होती है उसीप्रकार जीवकी पुद्गलोंके संबंधसे देवादिक पर्याय होती है । जीवकी ऐसी अनेकद्रव्यात्मक देवादिपर्याय अयुक्त नहीं है; क्योंकि भीतर देखने पर, अनेक द्रव्योंका संयोग होने पर भी, जीव कहीं पुद्गलोंके साथ एकरूप पर्याय नहीं करता, परन्तु वहाँ भी मात्र जीवकी (-पुद्गलपर्यायसे भिन्न-) अस्खलित (-अपनेसे च्युत न होनेवाली) एकद्रव्यपर्याय ही सदा प्रवर्तमान रहती है ।।१५२।।
Page 299 of 513
PDF/HTML Page 332 of 546
single page version
नारकस्तिर्यङ्मनुष्यो देव इति किल पर्याया जीवानाम् । ते खलु नामकर्मपुद्गल- विपाककारणत्वेनानेकद्रव्यसंयोगात्मकत्वात् कुकूलांगारादिपर्याया जातवेदसः क्षोदखिल्व- संस्थानादिभिरिव संस्थानादिभिरन्यथैव भूता भवन्ति ।।१५३।। नरनारकतिर्यग्देवरूपा अवस्थाविशेषाः । संठाणादीहिं अण्णहा जादा संस्थानादिभिरन्यथा जाताः, मनुष्यभवे यत्समचतुरस्रादिसंस्थानमौदारिकशरीरादिकं च तदपेक्षया भवान्तरेऽन्यद्विसद्रशं संस्थानादिकं भवति । तेन कारणेन ते नरनारकादिपर्याया अन्यथा जाता भिन्ना भण्यन्ते; न च शुद्धबुद्धैकस्वभावपरमात्मद्रव्यत्वेन । कस्मात् । तृणकाष्ठपत्राकारादिभेदभिन्नस्याग्नेरिव स्वरूपं तदेव । पज्जाया जीवाणं ते च नरनारकादयो जीवानां विभावव्यञ्जनपर्याया भण्यन्ते । कैः कृत्वा । उदयादिहिं णामकम्मस्स उदयादिभिर्नामकर्मणो निर्दोषपरमात्मशब्दवाच्यान्निर्णामनिर्गोत्रादिलक्षणाच्छुद्धात्मद्रव्याद- न्यादृशैर्नामकर्मजनितैर्बन्धोदयोदीरणादिभिरिति । यत एव ते कर्मोदयजनितास्ततो ज्ञायते
अन्वयार्थ : — [नरनारकतिर्यक्सुराः ] मनुष्य, नारक, तिर्यंच और देव — ये [नामकर्मणः उदयादिभिः ] नामकर्मके उदयादिक के कारण [जीवानां पर्यायाः ] जीवोंकी पर्यायें हैं — [संस्थानादिभिः ] जो कि संस्थानादिके द्वारा [अन्यथा जाताः ] अन्य – अन्य प्रकारकी होती हैं ।।१५३।।
टीका : — नारक, तिर्यंच, मनुष्य और देव — ये जीवोंकी पर्यायें हैं । वे नामकर्मरूप पुद्गलके विपाकके कारण अनेक द्रव्योंकी संयोगात्मक हैं; इसलिये जैसे तृषकी अग्नि और अंगार इत्यादि अग्निकी पर्यायें चूरा और डली इत्यादि आकारोंसे अन्य- अन्य प्रकारकी होती हैं, उसीप्रकार जीवकी वे नारकादि पर्यायें संस्थानादिके द्वारा अन्य- अन्य प्रकारकी ही होती हैं ।।१५३।।
Page 300 of 513
PDF/HTML Page 333 of 546
single page version
यत्खलु स्वलक्षणभूतं स्वरूपास्तित्वमर्थनिश्चायकमाख्यातं स खलु द्रव्यस्य स्वभाव एव, सद्भावनिबद्धत्वाद् द्रव्यस्वभावस्य । अथासौ द्रव्यस्वभावो द्रव्यगुणपर्यायत्वेन स्थित्युत्पादव्ययत्वेन च त्रितयीं विकल्पभूमिकामधिरूढः परिज्ञायमानः परद्रव्ये मोहमपोह्य स्वपरविभागहेतुर्भवति, शुद्धात्मस्वरूपं न संभवन्तीति ।।१५३।। अथ स्वरूपास्तित्वलक्षणं परमात्मद्रव्यं योऽसौ जानाति स परद्रव्ये मोहं न करोतीति प्रकाशयति — जाणदि जानाति । जो यः कर्ता । कम् । तं पूर्वोक्तं दव्वसहावं परमात्मद्रव्यस्वभावम् । किंविशिष्टम् । सब्भावणिबद्धं स्वभावः स्वरूपसत्ता तत्र निबद्धमाधीनं तन्मयं
अब, आत्माका अन्य द्रव्यके साथ संयुक्तपना होने पर भी १अर्थ निश्चायक अस्तित्वको स्व – पर विभागके हेतुके रूपमें समझाते हैं : —
अन्वयार्थ : — [यः ] जो जीव [तं ] उस (पूर्वोक्त) [सद्भावनिबद्धं ] अस्तित्वनिष्पन्न, [त्रिधा समाख्यातं ] तीन प्रकारसे कथित, [सविकल्पं ] भेदोंवाले [द्रव्यस्वभावं ] द्रव्यस्वभावको [जानाति ] जानता है, [सः ] वह [अन्यद्रव्ये ] अन्य द्रव्यमें [न मुह्यति ] मोहको प्राप्त नहीं होता ।।१५४।।
टीका : — जो, द्रव्यको निश्चित करनेवाला, स्वलक्षणभूत स्वरूप – अस्तित्व कहा गया है वह वास्तवमें द्रव्यका स्वभाव ही है; क्योंकि द्रव्यका स्वभाव अस्तित्वनिष्पन्न (अस्तित्वका बना हुआ) है । द्रव्य – गुण – पर्यायरूपसे तथा ध्रौव्य – उत्पाद – व्ययरूपसे २त्रयात्मक भेदभूमिकामें आरूढ़ ऐसा यह द्रव्यस्वभाव ज्ञात होता हुआ, परद्रव्यके प्रति मोहको दूर करके १. अर्थ निश्चायक = द्रव्यका निश्चय करनेवाला; (द्रव्यका निर्णय करनेका साधन जो स्वरूपास्तित्व है वह
स्व -परका भेद करनेमें साधनभूत है, इसप्रकार इस गाथामें समझाते हैं ।) २. त्रयात्मक = तीनस्वरूप; तीनके समूहरूप (द्रव्यका स्वभाव द्रव्य, गुण और पर्याय ऐसे तीन भेदोंवाला
अस्तित्वथी निष्पन्न द्रव्यस्वभावने त्रिविकल्पने जे जाणतो, ते आतमा नहि मोह परद्रव्ये लहे. १५४.
Page 301 of 513
PDF/HTML Page 334 of 546
single page version
ततः स्वरूपास्तित्वमेव स्वपरविभागसिद्धये प्रतिपदमवधार्यम् । तथा हि — यच्चेतनत्वान्वयलक्षणं द्रव्यं, यश्चेतनाविशेषत्वलक्षणो गुणो, यश्चेतनत्वव्यतिरेकलक्षणः पर्यायस्तत्त्रयात्मकं, या पूर्वोत्तरव्यतिरेकस्पर्शिना चेतनत्वेन स्थितिर्यावुत्तरपूर्वव्यतिरेकत्वेन चेतनस्योत्पादव्ययौ तत्त्रयात्मकं च स्वरूपास्तित्वं यस्य नु स्वभावोऽहं स खल्वयमन्यः । यच्चाचेतनत्वान्वयलक्षणं द्रव्यं, योऽचेतनाविशेषत्वलक्षणो गुणो, योऽचेतनत्वव्यतिरेकलक्षणः पर्यायस्तत्त्रयात्मकं, या पूर्वोत्तरव्यतिरेकस्पर्शिनाचेतनत्वेन स्थितिर्यावुत्तरपूर्वव्यतिरेकत्वेनाचेतनस्योत्पादव्ययौ तत्त्रयात्मकं च स्वरूपास्तित्वं यस्य तु स्वभावः पुद्गलस्य स खल्वयमन्यः । नास्ति मे मोहोऽस्ति स्वपरविभागः ।।१५४।। सद्भावनिबद्धम् । पुनरपि किंविशिष्टम् । तिहा समक्खादं त्रिधा समाख्यातं कथितम् । केवलज्ञानादयो गुणाः सिद्धत्वादिविशुद्धपर्यायास्तदुभयाधारभूतं परमात्मद्रव्यत्वमित्युक्तलक्षणत्रयात्मकं तथैव शुद्धोत्पादव्ययध्रौव्यत्रयात्मकं च यत्पूर्वोक्तं स्वरूपास्तित्वं तेन कृत्वा त्रिधा सम्यगाख्यातं कथितं प्रतिपादितम् । पुनरपि कथंभूतं आत्मस्वभावम् । सवियप्पं सविकल्पं पूर्वोक्तद्रव्यगुणपर्यायरूपेण सभेदम् । य इत्थंभूतमात्मस्वभावं जानाति, ण मुहदि सो अण्णदवियम्हि न मुह्यति सोऽन्यद्रव्ये, स तु स्व – परके विभागका हेतु होता है, इसलिये स्वरूप – अस्तित्व ही स्व – परके विभागकी सिद्धिके लिये पद – पद पर अवधारना (लक्ष्ययें लेना) चाहिये । वह इसप्रकार है : —
(१) चेतनत्वका अन्वय जिसका लक्षण है ऐसा जो द्रव्य, (२) चेतनाविशेषत्व (चेतनाका विशेषपना) जिसका लक्षण है ऐसा जो गुण और (३) चेतनत्वका व्यतिरेक जिसका लक्षण है ऐसी जो पर्याय — यह त्रयात्मक (ऐसा स्वरूप – अस्तित्व), तथा (१) पूर्व और उत्तर व्यतिरेकको स्पर्शकरनेवाले चेतनत्वरूपसे जो ध्रौव्य और (२ – ३) चेतनके उत्तर तथा पूर्व व्यतिरेकरूपसे जो उत्पाद और व्यय — यह त्रयात्मक (ऐसा) स्वरूप – अस्तित्व जिसका स्वभाव है ऐसा मैं वास्तवमें यह अन्य हूँ, (अर्थात् मैं पुद्गलसे ये भिन्न रहा) । और (१) अचेतनत्वका अन्वय जिसका लक्षण है ऐसा जो द्रव्य, (२) अचेतना विशेषत्व जिसका लक्षण है ऐसा जो गुण और (३) अचेतनत्वका व्यतिरेक जिसका लक्षण है ऐसी जो पर्याय — यह त्रयात्मक (ऐसा स्वरूपअस्तित्व) तथा (१) पूर्व और उत्तर व्यतिरेकको स्पर्शकरनेवाले अचेतनत्वरूपसे जो ध्रौव्य और (२ – ३) अचेतनके उत्तर तथा पूर्व व्यतिरेकरूपसे जो उत्पाद और व्यय — यह त्रयात्मक ऐसा स्वरूप – अस्तित्व जिस पुद्गलका स्वभाव है वह वास्तवमें (मुझसे) अन्य है । (इसलिये) मुझे मोह नहीं है; स्व -परका विभाग है । १. पूर्व अर्थात् पहलेका; और उत्तर अर्थात् बादका । (चेतन पूर्व और उत्तरकी दोनों पर्यायोंको स्पर्श करता
अपेक्षासे व्यय है ।)
Page 302 of 513
PDF/HTML Page 335 of 546
single page version
कथ्यते — अप्पा आत्मा भवति । कथंभूतः । उवओगप्पा चैतन्यानुविधायी योऽसावुपयोगस्तेन
भावार्थ : — मनुष्य, देव इत्यादि अनेकद्रव्यात्मक पर्यायोंमें भी जीवका स्वरूपअस्तित्व और प्रत्येक परमाणुका स्वरूप – अस्तित्व सर्वथा भिन्न – भिन्न है । सूक्ष्मतासे देखने पर वहाँ जीव और पुद्गलका स्वरूप – अस्तित्व (अर्थात् अपने – अपने द्रव्य – गुण – पर्याय और ध्रौव्य – उत्पाद – व्यय) स्पष्टतया भिन्न जाना जा सकता है । स्व – परका भेद करनेके लिये जीवको इस स्वरूपास्तित्वको पद – पद पर लक्ष्यमें लेना योग्य है । यथा – यह (जाननेमें आता हुआ) चेतन द्रव्य – गुण – पर्याय और चेतन ध्रौव्य – उत्पाद – व्यय जिसका स्वभाव है ऐसा मैं इस (पुद्गल) से भिन्न रहा; और यह अचेतन द्रव्य – गुण – पर्याय तथा अचेतन ध्रौव्य – उत्पाद – व्यय जिसका स्वभाव है ऐसा पुद्गल यह (मुझसे) भिन्न रहा । इसलिये मुझे परके प्रति मोह नहीं है; स्व – परका भेद है ।।१५४।।
अब, आत्माको अत्यन्त विभक्त करनेके लिये परद्रव्यके संयोगके कारणका स्वरूप कहते हैं : —
अन्वयार्थ : — [आत्मा उपयोगात्मा ] आत्मा उपयोगात्मक है; [उपयोगः ] उपयोग [ज्ञानदर्शनं भणितः ] ज्ञान – दर्शन कहा गया है; [अपि ] और [आत्मनः ] आत्माका [सः उपयोगः ] वह उपयोग [शुभः अशुभः वा ] शुभ अथवा अशुभ [भवति ] होता है ।।१५५।।
Page 303 of 513
PDF/HTML Page 336 of 546
single page version
आत्मनो हि परद्रव्यसंयोगकारणमुपयोगविशेषः । उपयोगो हि तावदात्मनः स्वभाव- श्चैतन्यानुविधायिपरिणामत्वात् । स तु ज्ञानं दर्शनं च, साकारनिराकारत्वेनोभयरूपत्वा- च्चैतन्यस्य । अथायमुपयोगो द्वेधा विशिष्यते शुद्धाशुद्धत्वेन । तत्र शुद्धो निरुपरागः, अशुद्धः सोपरागः । स तु विशुद्धिसंक्लेशरूपत्वेन द्वैविध्यादुपरागस्य द्विविधः शुभोऽशुभश्च ।।१५५।।
द्वेषमोहरूपश्चाशुभः । वा वा शब्देन शुभाशुभानुरागरहितत्वेन शुद्धः । उवओगो अप्पणो हवदि इत्थं- भूतस्त्रिलक्षण उपयोग आत्मनः संबन्धी भवतीत्यर्थः ।।१५५।। अथोपयोगस्तावन्नरनारकादिपर्याय- कारणभूतस्य कर्मरूपस्य परद्रव्यस्य संयोगकारणं भवति । तावदिदानीं कस्य कर्मणः क उपयोगः कारणं
टीका : — वास्तवमें आत्माको परद्रव्यके संयोगका कारण १उपयोगविशेष है । प्रथम तो उपयोग वास्तवमें आत्माका स्वभाव है क्योंकि वह चैतन्य – अनुविधायी (उपयोग चैतन्यका अनुसरण करके होनेवाला) परिणाम है । और वह उपयोग ज्ञान तथा दर्शन है, क्योंकि चैतन्य २साकार और ३निराकार ऐसा उभयरूप है । अब इस उपयोगके शुद्ध और अशुद्ध ऐसे दो भेद किये गये हैं । उसमें, शुद्ध उपयोग निरुपराग (-निर्विकार) है; और अशुद्ध उपयोग सोपराग (-सविकार) है । और वह अशुद्ध उपयोग शुभ और अशुभ ऐसे दो प्रकारका है, क्योंकि उपराग विशुद्धिरूप और संक्लेशरूप ऐसा दो प्रकारका है (अर्थात् विकार मन्दकषायरूप और तीव्रकषायरूप ऐसा दो प्रकारका है ) ।
भावार्थ : — आत्मा उपयोगस्वरूप है । प्रथम तो उपयोगके दो भेद हैं — शुद्ध और अशुद्ध । और फि र अशुद्ध उपयोगके दो भेद हैं, शुभ तथा अशुभ ।।१५५।।
अब कहते हैं कि इनमें कौनसा उपयोग परद्रव्यके संयोगका कारण है : — १. उपयोगविशेष = उपयोगका भेद, प्रकार या अमुक प्रकारका उपयोग । (अशुद्धोपयोग परद्रव्यके संयोगका
कारण है; यह १५६ वीं गाथामें कहेंगे ।) २. साकार = आकारवाला या भेदवाला; सविकल्प; विशेष । ३. निराकार = आकार रहित; भेदरहित; निर्विकल्प; सामान्य ।
उपयोग जो शुभ होय, संचय थाय पुण्य तणो तहीं, ने पापसंचय अशुभथी; ज्यां उभय नहि संचय नहीं. १५६.
Page 304 of 513
PDF/HTML Page 337 of 546
single page version
उपयोगो हि जीवस्य परद्रव्यसंयोगकारणमशुद्धः । स तु विशुद्धिसंक्लेशरूपोपरागवशात् शुभाशुभत्वेनोपात्तद्वैविध्यः, पुण्यपापत्वेनोपात्तद्वैविध्यस्य परद्रव्यस्य संयोगकारणत्वेन निर्वर्त- यति । यदा तु द्विविधस्याप्यस्याशुद्धस्याभावः क्रियते तदा खलूपयोगः शुद्ध एवावतिष्ठते । स पुनरकारणमेव परद्रव्यसंयोगस्य ।।१५६।।
अथ शुभोपयोगस्वरूपं प्ररूपयति — भवतीति विचारयति — उवओगो जदि हि सुहो उपयोगो यदि चेत् हि स्फु टं शुभो भवति । पुण्णं जीवस्स संचयं जादि तदा काले द्रव्यपुण्यं कर्तृ जीवस्य संचयमुपचयं वृद्धिं याति बध्यत इत्यर्थः । असुहो वा तह पावं अशुभोपयोगो वा तथा तेनैव प्रकारेण पुण्यवद्द्रव्यपापं संचयं याति । तेसिमभावे ण चयमत्थि तयोरभावे न चयोऽस्ति । निर्दोषिनिजपरमात्मभावनारूपेण शुद्धोपयोगबलेन यदा तयोर्द्वयोः शुभाशुभो- पयोगयोरभावः क्रियते तदोभयः संचयः कर्मबन्धो नास्तीत्यर्थः ।।१५६।। एवं शुभाशुभशुद्धोपयोग- त्रयस्य सामान्यकथनरूपेण द्वितीयस्थले गाथाद्वयं गतम् । अथ विशेषेण शुभोपयोगस्वरूपं
अन्वयार्थ : — [उपयोगः ] उपयोग [यदि हि ] यदि [शुभः ] शुभ हो [जीवस्य ] तो जीवके [पुण्यं ] पुण्य [संचयं याति ] संचयको प्राप्त होता है [तथा वा अशुभः ] और यदि अशुभ हो [पापं ] तो पाप संचय होता है । [तयोः अभावे ] उनके (दोनोंके) अभावमें [चयः नास्ति ] संचय नहीं होता ।।१५६।।
टीका : — जीवको परद्रव्यके संयोगका कारण अशुद्ध उपयोग है । और वह विशुद्धि तथा संक्लेशरूप उपरागके कारण शुभ और अशुभरूपसे द्विविधताको प्राप्त होता हुआ, जो पुण्य और पापरूपसे द्विविधताको प्राप्त होता है ऐसा जो परद्रव्य उसके संयोगके कारणरूपसे काम करता है । (उपराग मन्दकषायरूप और तीव्रकषायरूपसे दो प्रकारका है, इसलिये अशुद्ध उपयोग भी शुभ – अशुभके भेदसे दो प्रकारका है; उसमेंसे शुभोपयोग पुण्यरूप परद्रव्यके संयोगका कारण होता है और अशुभोपयोग पापरूप परद्रव्यके संयोगका कारण होता है ।) किन्तु जब दोनों प्रकारके अशुद्धोपयोगका अभाव किया जाता है तब वास्तवमें उपयोग शुद्ध ही रहता है; और वह तो परद्रव्यके संयोगका अकारण ही है । (अर्थात् शुद्धोपयोग परद्रव्यके संयोगका कारण नहीं है ) ।।१५६।।
Page 305 of 513
PDF/HTML Page 338 of 546
single page version
विशिष्टक्षयोपशमदशाविश्रान्तदर्शनचारित्रमोहनीयपुद्गलानुवृत्तिपरत्वेन परिगृहीत- शोभनोपरागत्वात् परमभट्टारकमहादेवाधिदेवपरमेश्वरार्हत्सिद्धसाधुश्रद्धाने समस्तभूतग्रामानु- कम्पाचरणे च प्रवृत्तः शुभ उपयोगः ।।१५७।।
अथाशुभोपयोगस्वरूपं प्ररूपयति — व्याख्याति — जो जाणादि जिणिंदे यः कर्ता जानाति । कान् । अनन्तज्ञानादिचतुष्टयसहितान् क्षुधाद्यष्टा- दशदोषरहितांश्च जिनेन्द्रान् । पेच्छदि सिद्धे पश्यति । कान् । ज्ञानावरणाद्यष्टकर्मरहितान्सम्यक्त्वाद्यष्ट- गुणान्तर्भूतानन्तगुणसहितांश्च सिद्धान् । तहेव अणगारे तथैवानागारान् । अनागारशब्दवाच्यान्निश्चय- व्यवहारपञ्चाचारादियथोक्तलक्षणानाचार्योपाध्यायसाधून् । जीवेसु साणुकंपो त्रसस्थावरजीवेषु सानुकम्पः सदयः । उवओगो सो सुहो स इत्थंभूत उपयोगः शुभो भण्यते । स च कस्य भवति । तस्स तस्य पूर्वोक्त-
अन्वयार्थ : — [यः ] जो [जिनेन्द्रान् ] जिनेन्द्रोंको [जानाति ] जानता है, [सिद्धान् तथैव अनागारान् ] सिद्धों तथा अनागारोंकी (आचार्य, उपाध्याय और सर्वसाधुओंकी) [पश्यति ] श्रद्धा करता है, [जीवेषु सानुकम्पः ] और जीवोंके प्रति अनुकम्पायुक्त है, [तस्य ] उसके [सः ] वह [शुभः उपयोगः ] शुभ उपयोग है ।।१५७।।
टीका : — विशिष्ट (विशेष प्रकारकी) क्षयोपशमदशामें रहनेवाले दर्शनमोहनीय और चारित्रमोहनीयरूप पुद्गलोंके अनुसार परिणतिमें लगा होनेसे शुभ १उपरागका ग्रहण किया होनेसे, जो (उपयोग) परम भट्टारक महा देवाधिदेव, परमेश्वर ऐसे अर्हंत, सिद्ध और साधुकी श्रद्धा करनेमें तथा समस्त जीवसमूहकी अनुकम्पाका आचरण करनेमें प्रवृत्त है, वह शुभोपयोग है ।।१५७।।
अब अशुभोपयोगका स्वरूप कहते हैं : — १. उपरागका अर्थ गाथा १२६के टिप्पणमें देखें ।
जे सानुकंप जीवो प्रति, उपयोग छे शुभ तेहने. १५७.
Page 306 of 513
PDF/HTML Page 339 of 546
single page version
विशिष्टोदयदशाविश्रान्तदर्शनचारित्रमोहनीयपुद्गलानुवृत्तिपरत्वेन परिगृहीताशोभनोप- रागत्वात्परमभट्टारकमहादेवाधिदेवपरमेश्वरार्हत्सिद्धसाधुभ्योऽन्यत्रोन्मार्गश्रद्धाने विषयकषाय- दुःश्रवणदुराशयदुष्टसेवनोग्रताचरणे च प्रवृत्तोऽशुभोपयोगः ।।१५८।। लक्षणजीवस्येत्यभिप्रायः ।।१५७।। अथाशुभोपयोगस्वरूपं निरूपयति — विसयकसाओगाढो विषय- कषायावगाढः । दुस्सुदिदुच्चित्तदुट्ठगोट्ठिजुदो दुःश्रुतिदुश्चित्तदुष्टगोष्ठियुतः । उग्गो उग्रः । उम्मग्गपरो उन्मार्गपरः । उवओगो एवं विशेषणचतुष्टययुक्त उपयोगः परिणामः जस्स यस्य जीवस्य भवति सो असुहो स उपयोगस्त्वशुभो भण्यते, अभेदेन पुरुषो वा । तथा हि — विषयकषायरहितशुद्धचैतन्यपरिणतेः प्रतिपक्ष- भूतो विषयकषायावगाढो विषयकषायपरिणतः । शुद्धात्मतत्त्वप्रतिपादिका श्रुतिः सुश्रुतिस्तद्विलक्षणा दुःश्रुतिः मिथ्याशास्त्रश्रुतिर्वा; निश्चिन्तात्मध्यानपरिणतं सुचित्तं, तद्विनाशकं दुश्चित्तं, स्वपरनिमित्तेष्ट- कामभोगचिन्तापरिणतं रागाद्यपध्यानं वा; परमचैतन्यपरिणतेर्विनाशिका दुष्टगोष्ठी, तत्प्रतिपक्षभूत- कुशीलपुरुषगोष्ठी वा । इत्थंभूतदुःश्रुतिदुश्चित्तदुष्टगोष्ठीभिर्युतो दुःश्रुतिदुश्चित्तदुष्टगोष्ठियुक्तः । परमोपशम-
अन्वयार्थ : — [यस्य उपयोगः ] जिसका उपयोग [विषयकषायावगाढः ] विषयकषायमें अवगाढ़ (मग्न) है, [दुःश्रुतिदुश्चित्तदुष्टगोष्टियुतः ] कुश्रुति, कुविचार और कुसंगतिमें लगा हुआ है, [उग्रः ] उग्र है तथा [उन्मार्गपरः ] उन्मार्गमें लगा हुआ है, [सः अशुभः ] उसका वह अशुभोपयोग है ।।१५८।।
टीका : — विशिष्ट उदयदशामें रहनेवाले दर्शनमोहनीय और चारित्रमोहनीयरूप पुद्गलोंके अनुसार परिणतिमें लगा होनेसे अशुभ उपरागको ग्रहण करनेसे, जो (उपयोग) परम भट्टारक, महा देवाधिदेव, परमेश्वर ऐसे अर्हंत, सिद्ध और साधुके अतिरिक्त अन्य — उन्मार्गकी — श्रद्धा करनेमें तथा विषय, कषाय, कुश्रवण, कुविचार, कुसंग और उग्रताका आचरण करनेमें प्रवृत्त है, वह अशुभोपयोग है ।।१५८।।
Page 307 of 513
PDF/HTML Page 340 of 546
single page version
यो हि नामायं परद्रव्यसंयोगकारणत्वेनोपन्यस्तोऽशुद्ध उपयोगः स खलु मन्द- तीव्रोदयदशाविश्रान्तपरद्रव्यानुवृत्तितन्त्रत्वादेव प्रवर्तते, न पुनरन्यस्मात् । ततोऽहमेष सर्वस्मिन्नेव परद्रव्ये मध्यस्थो भवामि । एवं भवंश्चाहं परद्रव्यानुवृत्तितन्त्रत्वाभावात् शुभेनाशुभेन वाशुद्धोप- भावपरिणतपरमचैतन्यस्वभावात्प्रतिकूलः उग्रः । वीतरागसर्वज्ञप्रणीतनिश्चयव्यवहारमोक्षमार्गाद्विलक्षण उन्मार्गपरः । इत्थंभूतविशेषणचतुष्टयसहित उपयोगः परिणामः तत्परिणतपुरुषो वेत्यशुभोपयोगो भण्यत इत्यर्थः ।।१५८।। अथ शुभाशुभरहितशुद्धोपयोगं प्ररूपयति — असुहोवओगरहिदो अशुभोपयोगरहितो भवामि । स कः अहं अहं कर्ता । पुनरपि कथंभूतः । सुहोवजुत्तो ण शुभोपयोगयुक्तः परिणतो न भवामि । क्व विषयेऽसौ शुभोपयोगः । अण्णदवियम्हि निजपरमात्मद्रव्यादन्यद्रव्ये । तर्हि कथंभूतो भवामि । होज्जं मज्झत्थो जीवितमरणलाभालाभसुखदुःखशत्रुमित्रनिन्दाप्रशंसादिविषये मध्यस्थो भवामि । इत्थंभूतः सन् किं करोमि । णाणप्पगमप्पगं झाए ज्ञानात्मकमात्मानं ध्यायामि । ज्ञानेन निर्वृत्तं ज्ञानात्मकं
अब, परद्रव्यके संयोगका जो कारण (अशुद्धोपयोग) उसके विनाशका अभ्यास बतलाते हैं : —
अन्वयार्थ : — [अन्यद्रव्ये ] अन्य द्रव्यमें [मध्यस्थः ] मध्यस्थ [भवन् ] होता हुआ [अहम् ] मैं [अशुभोपयोगरहितः ] अशुभोपयोग रहित होता हुआ तथा [शुभोपयुक्तः न ] शुभोपयुक्त नहीं होता हुआ [ज्ञानात्मकम् ] ज्ञानात्मक [आत्मकं ] आत्माको [ध्यायामि ] ध्याता हूँ ।।१५९।।
टीका : — जो यह, (१५६ वीं गाथामें) परद्रव्यमेके संयोगके कारणरूपमें कहा गया अशुद्धोपयोग है, वह वास्तवमें मन्द – तीव्र उदयदशामें रहनेवाले परद्रव्यानुसार परिणतिके आधीन होनेसे ही प्रवर्तित होता है, किन्तु अन्य कारणसे नहीं । इसलिये यह मैं समस्त परद्रव्यमें मध्यस्थ होऊँ । और इसप्रकार मध्यस्थ होता हुआ मैं परद्रव्यानुसार परिणतिके आधीन न होनेसे शुभ
शुभमां अयुक्त, हुँ ध्याउँ छुं निज आत्मने ज्ञानात्मने. १५९.