Page 88 of 513
PDF/HTML Page 121 of 546
single page version
इह खलु ‘उदयगदा कम्मंसा जिणवरवसहेहिं णियदिणा भणिया । तेसु विमूढो रत्तो दुट्ठो वा बंधमणुभवदि ।।’ इत्यत्र सूत्रे उदयगतेषु पुद्गलकर्मांशेषु सत्सु संचेतयमानो मन्त्रवादरससिद्धयादीनि यानि खण्डविज्ञानानि मूढजीवानां चित्तचमत्कारकारणानि परमात्मभावना- विनाशकानि च । तत्राग्रहं त्यक्त्वा जगत्त्रयकालत्रयसकलवस्तुयुगपत्प्रकाशकमविनश्वरमखण्डैक- प्रतिभासरूपं सर्वज्ञशब्दवाच्यं यत्केवलज्ञानं तस्यैवोत्पत्तिकारणभूतं यत्समस्तरागादिविकल्पजालेन रहितं सहजशुद्धात्मनोऽभेदज्ञानं तत्र भावना कर्तव्या, इति तात्पर्यम् ।।५१।। एवं केवलज्ञानमेव सर्वज्ञ इति कथनरूपेण गाथैका, तदनन्तरं सर्वपदार्थपरिज्ञानात्परमात्मज्ञानमिति प्रथमगाथा परमात्मज्ञानाच्च सर्वपदार्थपरिज्ञानमिति द्वितीया चेति । ततश्च क्रमप्रवृत्तज्ञानेन सर्वज्ञो न भवतीति प्रथमगाथा, युगपद्ग्राहकेण स भवतीति द्वितीया चेति समुदायेन सप्तमस्थले गाथापञ्चकं गतम् । अथ पूर्वं यदुक्तं
अब, ज्ञानीके (-केवलज्ञानी आत्माके) ज्ञप्तिक्रियाका सद्भाव होने पर भी उसके क्रियाके फलरूप बन्धका निषेध करते हुए उपसंहार करते हैं (अर्थात् केवलज्ञानी आत्माके जाननेकी क्रिया होने पर भी बन्ध नहीं होता, ऐसा कहकर ज्ञान -अधिकार पूर्ण करते हैं) —
अन्वयार्थ : – [आत्मा ] (केवलज्ञानी) आत्मा [तान् जानन् अपि ] पदार्थोंको जानता हुआ भी [न अपि परिणमति ] उसरूप परिणमित नहीं होता, [न गृह्णाति ] उन्हें ग्रहण नहीं करता [तेषु अर्थेषु न एव उत्पद्यते ] और उन पदार्थोंके रूपमें उत्पन्न नहीं होता [तेन ] इसलिये [अबन्धकः प्रज्ञप्तः ] उसे अबन्धक कहा है ।।५२।।
टीका : — यहाँ ‘उदयगदा कम्मंसा जिनवरवसहेहिं णियदिणा भणिया । तेसु विमूढो रत्तो दुट्ठो वा १बन्धमणुभवदि ।।’ इस गाथा सूत्रमें, ‘उदयगत पुद्गलकर्मांशोंके अस्तित्वमें चेतित होने पर – जाननेपर – अनुभव करने पर मोह -राग -द्वेषमें परिणत होनेसे ज्ञेयार्थपरिणमन- १. ज्ञानतत्त्व – प्रज्ञापनकी ४३वीं गाथा ।
ते अर्थरूप न परिणमे जीव, नव ग्रहे, नव ऊपजे, सौ अर्थने जाणे छतां, तेथी अबंधक जिन कहे.५२.
Page 89 of 513
PDF/HTML Page 122 of 546
single page version
मोहरागद्वेषपरिणतत्वात् ज्ञेयार्थपरिणमनलक्षणया क्रियया युज्यमानः क्रियाफलभूतं बन्धम- नुभवति, न तु ज्ञानादिति प्रथममेवार्थपरिणमनक्रियाफलत्वेन बन्धस्य समर्थितत्वात्, तथा ‘गेण्हदि णेव ण मुंचदि ण परं परिणमदि केवली भगवं । पेच्छदि समंतदो सो जाणदि सव्वं णिरवसेसं ।।’ इत्यर्थपरिणमनादिक्रियाणामभावस्य शुद्धात्मनो निरूपितत्वाच्चार्थानपरिणमतोऽ- गृह्णतस्तेष्वनुत्पद्यमानस्य चात्मनो ज्ञप्तिक्रियासद्भावेऽपि न खलु क्रियाफलभूतो बन्धः सिद्धयेत् ।।५२।। पदार्थपरिच्छित्तिसद्भावेऽपि रागद्वेषमोहाभावात् केवलिनां बन्धो नास्तीति तमेवार्थं प्रकारान्तरेण दृढीकुर्वन् ज्ञानप्रपञ्चाधिकारमुपसंहरति ---ण वि परिणमदि यथा स्वकीयात्मप्रदेशैः समरसीभावेन सह परिणमति तथा ज्ञेयरूपेण न परिणमति । ण गेण्हदि यथैव चानन्तज्ञानादिचतुष्टयरूपमात्मरूपमात्मरूपतया गृह्णाति तथा ज्ञेयरूपं न गृह्णाति । उप्पज्जदि णेव तेसु अट्ठेसु यथा च निर्विकारपरमानन्दैकसुखरूपेण स्वकीयसिद्धपर्यायेणोत्पद्यते तथैव च ज्ञेयपदार्थेषु नोत्पद्यते । किं कुर्वन्नपि । जाणण्णवि ते तान् ज्ञेयपदार्थान् स्वस्मात् पृथग्रूपेण जानन्नपि । स कः कर्ता । आदा मुक्तात्मा । अबंधगो तेण पण्णत्तो ततः कारणात्कर्मणामबन्धकः प्रज्ञप्त इति । तद्यथा --रागादिरहितज्ञानं बन्धकारणं न भवतीति ज्ञात्वा शुद्धात्मोपलम्भलक्षणमोक्षविपरीतस्य नारकादिदुःखकारणकर्मबन्धस्य कारणानीन्द्रियमनोजनितान्येकदेश- स्वरूप क्रियाके साथ युक्त होता हुआ आत्मा क्रियाफलभूत बन्धका अनुभव करता है, किन्तु ज्ञानसे नहीं’ इसप्रकार प्रथम ही अर्थपरिणमनक्रियाके फलरूपसे बन्धका समर्थन किया गया है (अर्थात् बन्ध तो पदार्थरूपमें परिणमनरूप क्रियाका फल है ऐसा निश्चित किया गया है) तथा ‘गेण्हदि णेव ण मुञ्चदि ण परं परिणमदि केवली भगवं । पेच्छदि समंतदो सो जाणादि सव्वं १णिरवसेसं ।।’
इस गाथा सूत्रमें शुद्धात्माके अर्थ परिणमनादि क्रियाओंका अभाव निरूपित किया गया है इसलिये जो (आत्मा) पदार्थरूपमें परिणमित नहीं होता उसे ग्रहाण नहीं करता और उसरूप उत्पन्न नहीं होता उस आत्माके ज्ञप्तिक्रियाका सद्भाव होने पर भी वास्तवमें क्रियाफलभूत बन्ध सिद्ध नहीं होता ।
भावार्थ : — कर्मके तीन भेद किये गये हैं – प्राप्य – विकार्य और निर्वर्त्य । केवली- भगवानके प्राप्य कर्म, विकार्य कर्म और निर्वर्त्य कर्म ज्ञान ही है, क्योंकि वे ज्ञानको ही ग्रहण करते हैं, ज्ञानरूप ही परिणमित होते हैं और ज्ञानरूप ही उत्पन्न होते हैं । इस प्रकार ज्ञान ही उनका कर्म और ज्ञप्ति ही उनकी क्रिया है । ऐसा होनेसे केवलीभगवानके बन्ध नहीं होता, क्योंकि ज्ञप्तिक्रिया बन्धका कारण नहीं है किन्तु ज्ञेयार्थपरिणमनक्रिया अर्थात् ज्ञेय पदार्थोंके १. ज्ञानतत्त्व -प्रज्ञापनकी ३२ वीं गाथा । प्र. १२
Page 90 of 513
PDF/HTML Page 123 of 546
single page version
मोहाभावाद्यदात्मा परिणमति परं नैव निर्लूनकर्मा ।
ज्ञेयाकारां त्रिलोकीं पृथगपृथगथ द्योतयन् ज्ञानमूर्तिः ।।४।।
अथ ज्ञानादभिन्नस्य सौख्यस्य स्वरूपं प्रपंचयन् ज्ञानसौख्ययोः हेयोपादेयत्वं चिन्तयति —
विज्ञानानि त्यक्त्वा सकलविमलकेवलज्ञानस्य कर्मबन्धाकारणभूतस्य यद्बीजभूतं निर्विकारस्वसंवेदनज्ञानं तत्रैव भावना कर्तव्येत्यभिप्रायः ।।५२।। एवं रागद्वेषमोहरहितत्वात्केवलिनां बन्धो नास्तीति कथनरूपेण ज्ञानप्रपञ्चसमाप्तिमुख्यत्वेन चैकसूत्रेणाष्टमस्थलं गतम् । सन्मुख वृत्ति होना (-ज्ञेय पदार्थोंके प्रति परिणमित होना) वह बन्धका कारण है ।।५२।।
(अब, पूर्वोक्त आशयको काव्यद्वारा कहकर, केवलज्ञानी आत्माकी महिमा बताकर यह ज्ञान -अधिकार पूर्ण किया जाता है ।)
अर्थ : — जिसने कर्मोंको छेद डाला है ऐसा यह आत्मा भूत, भविष्यत और वर्तमान समस्त विश्वको (अर्थात् तीनों कालकी पर्यायोंसे युक्त समस्त पदार्थोंको) एक ही साथ जानता हुआ भी मोहके अभावके कारण पररूप परिणमित नहीं होता, इसलिये अब, जिसके समस्त ज्ञेयाकारोंको अत्यन्त विकसित ज्ञप्तिके विस्तारसे स्वयं पी गया है ऐसै तीनोंलोकके पदार्थोंको पृथक् और अपृथक् प्रकाशित करता हुआ वह ज्ञानमूर्ति मुक्त ही रहता है ।
हेयोपादेयताका (अर्थात् कौनसा ज्ञान तथा सुख हेय है और कौनसा उपादेय है वह) विचार करते हैं : –
अर्थोनुं ज्ञान अमूर्त, मूर्त, अतीन्द्रिय ने ऐन्द्रिय छे, छे सुख पण एवुंज, त्यां परधान जे ते ग्राह्य छे. ५३.
Page 91 of 513
PDF/HTML Page 124 of 546
single page version
अत्र ज्ञानं सौख्यं च मूर्तमिन्द्रियजं चैकमस्ति । इतरदमूर्तमतीन्द्रियं चास्ति । तत्र यदमूर्तमतीन्द्रियं च तत्प्रधानत्वादुपादेयत्वेन ज्ञातव्यम् । तत्राद्यं मूर्ताभिः क्षायोपशमिकीभिरुप- योगशक्तिभिस्तथाविधेभ्य इन्द्रियेभ्यः समुत्पद्यमानं परायत्तत्वात् कादाचित्कं क्रमकृतप्रवृत्ति
करेदि करोति । स कः । लोगो लोकः । कथंभूतः । देवासुरमणुअरायसंबंधो देवासुरमनुष्य- राजसंबन्धः । पुनरपि कथंभूतः । भत्तो भक्तः । णिच्चं नित्यं सर्वकालम् । पुनरपि किंविशिष्टः । उवजुत्तो उपयुक्त उद्यतः । इत्थंभूतो लोकः कां करोति । णमाइं नमस्यां नमस्क्रियाम् । कस्य । तस्स तस्य पूर्वोक्तसर्वज्ञस्य । तं तहा वि अहं तं सर्वज्ञं तथा तेनैव प्रकारेणाहमपि ग्रन्थकर्ता नमस्करोमीति । अयमत्रार्थः ---यथा देवेन्द्रचक्रवर्त्यादयोऽनन्ताक्षयसुखादिगुणास्पदं सर्वज्ञस्वरूपं नमस्कुर्वन्ति, तथैवाह- मपि तत्पदाभिलाषी परमभक्त्या प्रणमामि ।।★२।। एवमष्टाभिः स्थलैर्द्वात्रिंशद्गाथास्तदनन्तरं नमस्कार- गाथा चेति समुदायेन त्रयस्त्रिंशत्सूत्रैर्ज्ञानप्रपञ्चनामा तृतीयोऽन्तराधिकारः समाप्तः । अथ सुख- प्रपञ्चाभिधानान्तराधिकारेऽष्टादश गाथा भवन्ति । अत्र पञ्चस्थलानि, तेषु प्रथमस्थले ‘अत्थि अमुत्तं’
अन्वयार्थ : — [अर्थेषु ज्ञानं ] पदार्थ सम्बन्धी ज्ञान [अमूर्तं मूर्तं ] अमूर्त या मूर्त, [अतीन्द्रियं ऐन्द्रियं च अस्ति ] अतीन्द्रिय या ऐन्द्रिय होता है; [च तथा सौख्यं ] और इसीप्रकार (अमूर्त या मूर्त, अतीन्द्रिय या ऐन्द्रिय) सुख होता है । [तेषु च यत् परं ] उसमें जो प्रधान – उत्कृष्ट है [तत् ज्ञेयं ] वह उपादेयरूप जानना ।।५३।।
टीका : — यहाँ, (ज्ञान तथा सुख दो प्रकारका है – ) एक ज्ञान तथा सुख मूर्त और १इन्द्रियज है; और दूसरा (ज्ञान तथा सुख) अमूर्त और अतीन्द्रिय है । उसमें जो अमूर्त और अतीन्द्रिय है वह प्रधान होनेसे उपादेयरूप जानना ।
वहाँ, पहला ज्ञान तथा सुख मूर्तरूप ऐसी क्षायोपशमिक उपयोगशक्तियोंसे उस- उस प्रकारकी इन्द्रियोंके द्वारा उत्पन्न होता हुआ पराधीन होनेसे २कादाचित्क, क्रमशः १. इन्द्रियज = इन्द्रियों द्वारा उत्पन्न होनेवाला; ऐन्द्रिय । २. कादाचित्क = कदाचित् – कभी कभी होनेवाला; अनित्य ।.
Page 92 of 513
PDF/HTML Page 125 of 546
single page version
सप्रतिपक्षं सहानिवृद्धि च गौणमिति कृत्वा ज्ञानं च सौख्यं च हेयम् । इतरत्पुनरमूर्ताभि- श्चैतन्यानुविधायिनीभिरेकाकिनीभिरेवात्मपरिणामशक्तिभिस्तथाविधेभ्योऽतीन्द्रियेभ्यः स्वाभाविक- चिदाकारपरिणामेभ्यः समुत्पद्यमानमत्यन्तमात्मायत्तत्वान्नित्यं युगपत्कृतप्रवृत्ति निःप्रतिपक्ष- महानिवृद्धि च मुख्यमिति कृत्वा ज्ञानं सौख्यं चोपादेयम् ।।५३।। इत्याद्यधिकारगाथासूत्रमेकं, तदनन्तरमतीन्द्रियज्ञानमुख्यत्वेन ‘जं पेच्छदो’ इत्यादि सूत्रमेकं, अथेन्द्रियज्ञानमुख्यत्वेन ‘जीवो सयं अमुत्तो’ इत्यादि गाथाचतुष्टयं, तदनन्तरमतीन्द्रियसुखमुख्यतया ‘जादं सयं’ इत्यादि गाथाचतुष्टयं, अथानन्तरमिन्द्रियसुखप्रतिपादनरूपेण गाथाष्टकम्, तत्राप्यष्टकमध्ये प्रथमत इन्द्रियसुखस्य दुःखत्वस्थापनार्थं ‘मणुआसुरा’ इत्यादि गाथाद्वयं, अथ मुक्तात्मनां देहाभावेऽपि सुखमस्तीति ज्ञापनार्थं देहः सुखकारणं न भवतीति कथनरूपेण ‘पप्पा इट्ठे विसये’ इत्यादि सूत्रद्वयं, तदनन्तरमिन्द्रियविषया अपि सुखकारणं न भवन्तीति कथनेन ‘तिमिरहरा’ इत्यादि गाथाद्वयम्, अतोऽपि सर्वज्ञनमस्कारमुख्यत्वेन ‘तेजोदिट्ठि’ इत्यादि गाथाद्वयम् । एवं पञ्चमस्थले अन्तरस्थलचतुष्टयं भवतीति सुखप्रपञ्चाधिकारे समुदायपातनिका ।। अथातीन्द्रियसुखस्योपादेयभूतस्य स्वरूपं प्रपञ्च- यन्नतीन्द्रियज्ञानमतीन्द्रियसुखं चोपादेयमिति, यत्पुनरिन्द्रियजं ज्ञानं सुखं च तद्धेयमिति प्रतिपादनरूपेण प्रथमतस्तावदधिकारस्थलगाथया स्थलचतुष्टयं सूत्रयति — अत्थि अस्ति विद्यते । किं कर्तृ । णाणं ज्ञानमिति भिन्नप्रक्रमो व्यवहितसम्बन्धः । किंविशिष्टम् । अमुत्तं मुत्तं अमूर्तं मूर्तं च । पुनरपि किंविशिष्टम् । अदिंदियं इंदियं च यदमूर्तं तदतीन्द्रियं मूर्तं पुनरिन्द्रियजम् । इत्थंभूतं ज्ञानमस्ति । केषु विषयेषु । अत्थेसु ज्ञेयपदार्थेषु, तहा सोक्खं च तथैव ज्ञानवदमूर्तमतीन्द्रियं मूर्तमिन्द्रियजं च सुखमिति । जं तेसु परं च तं णेयं यत्तेषु पूर्वोक्तज्ञानसुखेषु मध्ये परमुत्कृष्टमतीन्द्रियं तदुपादेयमिति ज्ञातव्यम् । तदेव १प्रवृत्त होनेवाला, २सप्रतिपक्ष और ३सहानिवृद्धि है इसलिये गौण है ऐसा समझकर वह हेय है अर्थात् छोड़ने योग्य है; और दूसरा ज्ञान तथा सुख अमूर्तरूप ऐसी ४चैतन्यानुविधायी ऐकाकी आत्मपरिणाम शक्तियोंसे तथाविध अतीन्द्रिय स्वाभाविक- चिदाकार -परिणामोंके द्वारा उत्पन्न होता हुआ अत्यन्त आत्माधीन होनेसे नित्य युगपत् प्रवर्तमान, निःप्रतिपक्ष और हानिवृद्धिसे रहित है, इसलिये मुख्य है, ऐसा समझकर वह (ज्ञान और सुख) उपादेय अर्थात् ग्रहण करने योग्य है ।।५३।। १. मूर्तिक इन्द्रियज ज्ञान क्रमसे प्रवृत्त होता है; युगपत् नहीं होता; तथा मूर्तिक इन्द्रियज सुख भी क्रमशः
होता है, एक ही साथ सर्व इन्द्रियोंके द्वारा या सर्व प्रकारसे नहीं होता । २. सप्रतिपक्ष = प्रतिपक्ष – विरोधी सहित । (मूर्त -इन्द्रियज ज्ञान अपने प्रतिपक्ष अज्ञानसहित ही होता है, और
मूर्त इन्द्रियज सुख उसके प्रतिपक्षभूत दुःख सहित ही होता है । ३. सहानिवृद्धि = हानिवृद्धि सहित । ४. चैतन्यानुविधायी = चैतन्यके अनुसार वर्तनेवाली; चैतन्यके अनुकूलरूपसे – विरुद्धरूपसे नहीं वर्तनेवाली ।
Page 93 of 513
PDF/HTML Page 126 of 546
single page version
अतीन्द्रियं हि ज्ञानं यदमूर्तं यन्मूर्तेष्वप्यतीन्द्रियं यत्प्रच्छन्नं च तत्सकलं विव्रियते — अमूर्ताभिः क्षायिकीभिरतीन्द्रियाभिश्चिदानन्दैकलक्षणाभिः शुद्धात्मशक्तिभिरुत्पन्नत्वा- दतीन्द्रियज्ञानं सुखं चात्माधीनत्वेनाविनश्वरत्वादुपादेयमिति; पूर्वोक्तामूर्तशुद्धात्मशक्तिभ्यो विलक्षणाभिः क्षायोपशमिकेन्द्रियशक्तिभिरुत्पन्नत्वादिन्द्रियजं ज्ञानं सुखं च परायत्तत्वेन विनश्वरत्वाद्धेयमिति तात्पर्यम् ।।५३।। एवमधिकारगाथया प्रथमस्थलं गतम् । अथ पूर्वोक्तमुपादेयभूतमतीन्द्रियज्ञानं विशेषेण व्यक्तीकरोति — जं यदतीन्द्रियं ज्ञानं कर्तृ । पेच्छदो प्रेक्षमाणपुरुषस्य जानाति । किम् । अमुत्तं अमूर्त- मतीन्द्रियनिरुपरागसदानन्दैकसुखस्वभावं यत्परमात्मद्रव्यं तत्प्रभृति समस्तामूर्तद्रव्यसमूहं मुत्तेसु अदिंदियं च मूर्तेषु पुद्गलद्रव्येषु यदतीन्द्रियं परमाण्वादि । पच्छण्णं कालाणुप्रभृतिद्रव्यरूपेण प्रच्छन्नं व्यवहित- मन्तरितं, अलोकाकाशप्रदेशप्रभृति क्षेत्रप्रच्छन्नं, निर्विकारपरमानन्दैकसुखास्वादपरिणतिरूपपरमात्मनो वर्तमानसमयगतपरिणामास्तत्प्रभृतयो ये समस्तद्रव्याणां वर्तमानसमयगतपरिणामास्ते कालप्रच्छन्नाः, तस्यैव परमात्मनः सिद्धरूपशुद्धव्यञ्जनपर्यायः शेषद्रव्याणां च ये यथासंभवं व्यञ्जनपर्यायास्तेष्वन्त-
अब, अतीन्द्रिय सुखका साधनभूत (-कारणरूप) अतीन्द्रिय ज्ञान उपादेय है — इसप्रकार उसकी प्रशंसा करते हैं : —
अन्वयार्थ : — [प्रेक्षमाणस्य यत् ] देखनेवालेका जो ज्ञान [अमूर्तं ] अमूर्तको, [मूर्तेषु ] मूर्त पदार्थोंमें भी [अतीन्द्रियं ] अतीन्द्रियको, [च प्रच्छन्नं ] और प्रच्छन्नको, [सकलं ] इन सबको — [स्वकं च इतरत ] स्व तथा परको — देखता है, [तद् ज्ञानं ] वह ज्ञान [प्रत्यक्षं भवति ] प्रत्यक्ष है ।।५४।।
टीका : — जो अमूर्त है, जो मूर्त पदार्थोंमें भी अतीन्द्रिय है, और जो १प्रच्छन्न है, उस सबको — जो कि स्व और पर इन दो भेदोंमें समा जाता है उसे — अतीन्द्रिय ज्ञान अवश्य देखता १. प्रच्छन्न = गुप्त; अन्तरित; ढका हुआ ।
देखे अमूर्तिक, मूर्तमांय अतीन्द्रि ने, प्रच्छन्नने, ते सर्वने — पर के स्वकीयने, ज्ञान ते प्रत्यक्ष छे. ५४.
Page 94 of 513
PDF/HTML Page 127 of 546
single page version
स्वपरविकल्पान्तःपाति प्रेक्षत एव । तस्य खल्वमूर्तेषु धर्माधर्मादिषु, मूर्तेष्वप्यतीन्द्रियेषु परमाण्वादिषु, द्रव्यप्रच्छन्नेषु कालादिषु, क्षेत्रप्रच्छन्नेष्वलोकाकाशप्रदेशादिषु, कालप्रच्छन्नेष्व- सांप्रतिकपर्यायेषु, भावप्रच्छन्नेषु स्थूलपर्यायान्तर्लीनसूक्ष्मपर्यायेषु सर्वेष्वपि स्वपरव्यवस्था- व्यवस्थितेष्वस्ति द्रष्टृत्वं, प्रत्यक्षत्वात् । प्रत्यक्षं हि ज्ञानमुद्भिन्नानन्तशुद्धिसन्निधानमनादि- सिद्धचैतन्यसामान्यसंबन्धमेकमेवाक्षनामानमात्मानं प्रति नियतमितरां सामग्रीममृगयमाण- मनन्तशक्तिसद्भावतोऽनन्ततामुपगतं दहनस्येव दाह्याकाराणां ज्ञानस्य ज्ञेयाकाराणामन- र्भूताः प्रतिसमयप्रवर्तमानषट्प्रकारप्रवृद्धिहानिरूपा अर्थपर्याया भावप्रच्छन्ना भण्यन्ते । सयलं तत्पूर्वोक्तं समस्तं ज्ञेयं द्विधा भवति । कथमिति चेत् । सगं च इदरं किमपि यथासंभवं स्वद्रव्यगतं इतरत्परद्रव्यगतं च । तदुभयं यतः कारणाज्जानाति तेन कारणेन तं णाणं तत्पूर्वोक्तज्ञानं हवदि भवति । कथंभूतम् । पच्चक्खं प्रत्यक्षमिति । अत्राहं शिष्यः — ज्ञानप्रपञ्चाधिकारः पूर्वमेव गतः, अस्मिन् सुखप्रपञ्चाधिकारे सुखमेव कथनीयमिति । परिहारमाह — यदतीन्द्रियं ज्ञानं पूर्वं भणितं तदेवाभेदनयेन सुखं भवतीति ज्ञापनार्थं, अथवा ज्ञानस्य मुख्यवृत्त्या तत्र हेयोपादेयचिन्ता नास्तीति ज्ञापनार्थं वा । एवमतीन्द्रियज्ञानमुपादेयमिति है । अमूर्त धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय इत्यादि, मूर्त पदार्थोंमें भी अतीन्द्रिय परमाणु इत्यादि, तथा द्रव्यमें प्रच्छन्न काल इत्यादि (-द्रव्य अपेक्षासे गुप्त ऐसे जो काल धर्मास्तिकाय वगैरह), क्षेत्रमें प्रच्छन्न अलोकाकाशके प्रदेश इत्यादि, कालमें प्रच्छन्न १असाम्प्रतिक (अतीत -अनागत) पर्यायें तथा भाव -प्रच्छन्न स्थूल पर्यायोंमें २अन्तर्लीन सूक्ष्म पर्यायें हैं, उन सबका — जो कि स्व और परके भेदसे विभक्त हैं उनका वास्तवमें उस अतीन्द्रिय ज्ञानके दृष्टापन है; (अर्थात् उन सबको वह अतीन्द्रिय ज्ञान देखता है) क्योंकि वह (अतीन्द्रिय ज्ञान) प्रत्यक्ष है । जिसे अनन्त शुद्धिका सद्भाव प्रगट हुआ है, ऐसे चैतन्यसामान्यके साथ अनादिसिद्ध सम्बन्धवाले एक ही ३‘अक्ष’ नामक आत्माके प्रति जो नियत है (अर्थात् जो ज्ञान आत्माके साथ ही लगा हुआ है — आत्माके द्वारा सीधा प्रवृत्ति करता है), जो (इन्द्रियादिक) अन्य सामग्रीको नहीं ढूँढता और जो अनन्तशक्तिके सद्भावके कारण अनन्तताको (-बेहदताको) प्राप्त है, ऐसे उस प्रत्यक्ष ज्ञानको — जैसे दाह्याकार दहनका अतिक्रमण नहीं करते उसीप्रकार ज्ञेयाकार ज्ञानका ४अतिक्रम (उल्लंघन) न करनेसे — यथोक्त प्रभावका अनुभव करते हुए (-उपर्युक्त पदार्थोंको जानते हुए) कौन रोक १. असांप्रतिक = अतात्कालिक ; वर्तमानकालीन नहि ऐसा; अतीत – अनागत. २. अन्तर्लीन = अन्दर लीन हुए; अन्तर्मग्न । ३. अक्ष = आत्माका नाम ‘अक्ष’ भी है । (इन्द्रियज्ञान अक्ष = अर्थात् इन्द्रियोंके द्वारा जानता है; अतीन्द्रिय
प्रत्यक्ष ज्ञान अक्ष अर्थात् आत्माके द्वारा ही जानता है ।) ४. ज्ञेयाकार ज्ञानको पार नहीं कर सकते — ज्ञानकी हद बाहर जा नहीं सकते, ज्ञानमें जान ही लेते है ।
Page 95 of 513
PDF/HTML Page 128 of 546
single page version
तिक्रमाद्यथोदितानुभावमनुभवत्तत् केन नाम निवार्येत । अतस्तदुपादेयम् ।।५४।।
इन्द्रियज्ञानं हि मूर्तोपलम्भकं मूर्तोपलभ्यं च । तद्वान् जीवः स्वयममूर्तोऽपि कथनमुख्यत्वेनैकगाथया द्वितीयस्थलं गतम् ।।५४।। अथ हेयभूतस्येन्द्रियसुखस्य कारणत्वादल्प- विषयत्वाच्चेन्द्रियज्ञानं हेयमित्युपदिशति ---जीवो सयं अमुत्तो जीवस्तावच्छक्तिरूपेण शुद्धद्रव्यार्थिक- सकता है ? (अर्थात् कोई नहीं रोक सकता ।) इसलिये वह (अतीन्द्रिय ज्ञान) उपादेय है ।।५४।।
अब, इन्द्रियसुखका साधनभूत (-कारणरूप) इन्द्रियज्ञान हेय है — इसप्रकार उसकी निन्दा करते हैं —
अन्वयार्थ : — [स्वयं अमूर्तः ] स्वयं अमूर्त ऐसा [जीवः ] जीव [मूर्तिगतः ] मूर्त शरीरको प्राप्त होता हुआ [तेन मूर्तेन ] उस मूर्त शरीरके द्वारा [योग्य मूर्तं ] योग्य मूर्त पदार्थको [अवग्रह्य ] १अवग्रह करके ( — इन्द्रियग्रहणयोग्य मूर्त पदार्थका अवग्रह करके) [तत् ] उसे [जानाति ] जानता है [वा न जानाति ] अथवा नहीं जानता ( — कभी जानता है और कभी नहीं जानता) ।।५५।।
टीका : — इन्द्रियज्ञानको २उपलम्भक भी मूर्त है और ३उपलभ्य भी मूर्त है । वह १. अवग्रह = मतिज्ञानसे किसी पदार्थको जाननेका प्रारम्भ होने पर पहले ही अवग्रह होता है क्योंकि मतिज्ञान
अवग्रह, ईहा, अवाय और धारणा — इस क्रमसे जानता है । २. उपलम्भक = बतानेवाला, जाननेमें निमित्तभूत । (इन्द्रियज्ञानको पदार्थोंके जाननेमें निमित्तभूत मूर्त
पंचेन्द्रियात्मक शरीर है) । ३. उपलभ्य = जनाने योग्य ।
Page 96 of 513
PDF/HTML Page 129 of 546
single page version
पंचेन्द्रियात्मकं शरीरं मूर्तमुपागतस्तेन ज्ञप्तिनिष्पत्तौ बलाधाननिमित्ततयोपलम्भकेन मूर्तेन मूर्तं स्पर्शादिप्रधानं वस्तूपलभ्यतामुपागतं योग्यमवगृह्य कदाचित्तदुपर्युपरि शुद्धिसंभवादवगच्छति, कदाचित्तदसंभवान्नावगच्छति, परोक्षत्वात् । परोक्षं हि ज्ञानमतिदृढतराज्ञानतमोग्रन्थिगुण्ठ- नान्निमीलितस्यानादिसिद्धचैतन्यसामान्यसंबन्धस्याप्यात्मनः स्वयं परिच्छेत्तुमर्थमसमर्थस्यो- पात्तानुपात्तपरप्रत्ययसामग्रीमार्गणव्यग्रतयात्यन्तविसंष्ठुलत्वमवलम्बमानमनन्तायाः शक्तेः परि- स्खलनान्नितान्तविक्लवीभूतं महामोहमल्लस्य जीवदवस्थत्वात् परपरिणतिप्रवर्तिताभिप्रायमपि पदे पदे प्राप्तविप्रलम्भमनुपलंभसंभावनामेव परमार्थतोऽर्हति । अतस्तद्धेयम् ।।५५।। नयेनामूर्तातीन्द्रियज्ञानसुखस्वभावः, पश्चादनादिबन्धवशात् व्यवहारनयेन मुत्तिगदो मूर्तशरीरगतो मूर्तशरीरपरिणतो भवति । तेण मुत्तिणा तेन मूर्तशरीरेण मूर्तशरीराधारोत्पन्नमूर्तद्रव्येन्द्रियभावेन्द्रियाधारेण मुत्तं मूर्तं वस्तु ओगेण्हित्ता अवग्रहादिकेन क्रमकरणव्यवधानरूपं कृत्वा जोग्गं तत्स्पर्शादिमूर्तं वस्तु । इन्द्रियज्ञानवाला जीव स्वयं अमूर्त होने पर भी मूर्त -पंचेन्द्रियात्मक शरीरको प्राप्त होता हुआ, ज्ञप्ति उत्पन्न करनेमें बल -धारणका निमित्त होनेसे जो उपलम्भक है ऐसे उस मूर्त (शरीर) के द्वारा मूर्त ऐसी १स्पर्शादिप्रधान वस्तुको — जो कि योग्य हो अर्थात् जो (इन्द्रियोंके द्वारा) उपलभ्य हो उसे — अवग्रह करके, कदाचित उससे आगे – आगेकी शुद्धिके सद्भावके कारण उसे जानता है और कदाचित अवग्रहसे आगे आगेकी शुद्धिके असद्भावके कारण नहीं जानता, क्योंकि वह (इन्द्रिय ज्ञान) परोक्ष है । परोक्षज्ञान, चैतन्यसामान्यके साथ (आत्माका) अनादिसिद्ध सम्बन्ध होने पर भी जो अति दृढ़तर अज्ञानरूप तमोग्रन्थि (अन्धकारसमूह) द्वारा आवृत हो गया है, ऐसा आत्मा पदार्थको स्वयं जाननेके लिये असमर्थ होनेसे २उपात्त और ३अनुपात्त परपदार्थरूप सामग्रीको ढूँढ़नेकी व्यग्रतासे अत्यन्त चंचल -तरल -अस्थिर वर्तता हुआ, अनन्तशक्तिसे च्युत होनेसे अत्यन्त ४विक्लव वर्तता हुआ, महामोह -मल्लके जीवित होनेसे परपरिणतिका (-परको परिणमित करनेका) अभिप्राय करने पर भी पद पद पर ठगाता हुआ, परमार्थतः अज्ञानमें गिने जाने योग्य है । इसलिये वह हेय है ।
भावार्थ : — इन्द्रियज्ञान इन्द्रियोंके निमित्तसे मूर्त स्थूल इन्द्रियगोचर पदार्थोंको ही क्षायोपशमिक ज्ञानके अनुसार जान सकता है । परोक्षभूत वह इन्द्रिय ज्ञान इन्द्रिय, प्रकाश, आदि बाह्य सामग्रीको ढूँढ़नेकी व्यग्रताके (-अस्थिरताके) कारण अतिशय चंचल -क्षुब्ध १. स्पर्शादिप्रधान = जिसमें स्पर्श, रस, गंध और वर्ण मुख्य हैं , ऐसी । २. उपात्त = प्राप्त (इन्द्रिय, मन इत्यादि उपात्त पर पदार्थ हैं ) ३. अनुपात्त = अप्राप्त (प्रकाश इत्यादि अनुपात्त पर पदार्थ हैं ) ४. विक्लव = खिन्न; दुःखी, घबराया हुआ
Page 97 of 513
PDF/HTML Page 130 of 546
single page version
इन्द्रियाणां हि स्पर्शरसगन्धवर्णप्रधानाः शब्दश्च ग्रहणयोग्याः पुद्गलाः । अथेन्द्रियैर्युग- कतंभूतम् । इन्द्रियग्रहणयोग्यइन्द्रियग्रहणयोग्यम् । जाणदि वा तं ण जाणादि स्वावरणक्षयोपशमयोग्यं किमपि स्थूलं जानाति, विशेषक्षयोपशमाभावात् सूक्ष्मं न जानातीति । अयमत्र भावार्थः — इन्द्रियज्ञानं यद्यपि व्यवहारेण प्रत्यक्षं भण्यते, तथापि निश्चयेन केवलज्ञानापेक्षया परोक्षमेव । परोक्षं तु यावतांशेन सूक्ष्मार्थं न जानाति तावतांशेन चित्तखेदकारणं भवति । खेदश्च दुःखं, ततो दुःखजनकत्वादिन्द्रियज्ञानं हेयमिति ।।५५।। अथ चक्षुरादीन्द्रियज्ञानं रूपादिस्वविषयमपि युगपन्न जानाति तेन कारणेन हेयमिति है, अल्प शक्तिवान होनेसे खेद खिन्न है, परपदार्थोंको परिणमित करानेका अभिप्राय होने पर भी पद पद पर ठगा जाता है (क्योंकि पर पदार्थ आत्माके आधीन परिणमित नहीं होते) इसलिये परमार्थसे वह ज्ञान ‘अज्ञान’ नामके ही योग्य है । इसलिये वह हेय है ।।५५।।
अब, इन्द्रियाँ मात्र अपने विषयोंमें भी युगपत् प्रवृत्त नहीं होतीं, इसलिये इन्द्रियज्ञान हेय ही है, ऐसा निश्चय करते हैं : —
अन्वयार्थ : — [स्पर्शः ] स्पर्श, [रसः च ] रस, [गंधः ] गंध, [वर्णः ] वर्ण [शब्दः च ] और शब्द [पुद्गलाः ] पुद्गल हैं, वे [अक्षाणां भवन्ति ] इन्द्रियोंके विषय हैं [तानि अक्षाणि ] (परन्तु ) वे इन्द्रियाँ [तान् ] उन्हें (भी) [युगपत् ] एक साथ [न एव गृह्णन्ति ] ग्रहण नहीं करतीं (नहीं जान सकतीं) ।।५६।।
टीका : — १मुख्य ऐसे स्पर्श -रस -गंध -वर्ण तथा शब्द — जो कि पुद्गल हैं वे — १.* स्पर्श, रस, गंध और वर्ण – यह पुद्गलके मुख्य गुण हैं ।
छे इन्द्रिविषयो, तेमनेय न इन्द्रियो युगपद ग्रहे. ५६.
Page 98 of 513
PDF/HTML Page 131 of 546
single page version
पत्तेऽपि न गृह्यन्ते, तथाविधक्षयोपशमनशक्तेरसंभवात् । इन्द्रियाणां हि क्षयोपशमसंज्ञिकायाः परिच्छेत्र्याः शक्तेरन्तरंगायाः काकाक्षितारकवत् क्रमप्रवृत्तिवशादनेकतः प्रकाशयितुमसमर्थत्वा- त्सत्स्वपि द्रव्येन्द्रियद्वारेषु न यौगपद्येन निखिलेन्द्रियार्थावबोधः सिद्धयेत्, परोक्षत्वात् ।।५६।। निश्चिनोति — फासो रसो य गंधो वण्णो सद्दो य पोग्गला होंति स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दाः पुद्गला मूर्ता भवन्ति । ते च विषयाः । केषाम् । अक्खाणं स्पर्शनादीन्द्रियाणां । ते अक्खा तान्यक्षाणीन्द्रियाणी कर्तृणि जुगवं ते णेव गेण्हंति युगपत्तान् स्वकीयविषयानपि न गृह्णन्ति न जानन्तीति । अयमत्राभिप्रायः — यथा सर्वप्रकारोपादेयभूतस्यानन्तसुखस्योपादानकारणभूतं के वलज्ञानं युगपत्समस्तं वस्तु जानत्सत् जीवस्य सुखकारणं भवति, तथेदमिन्द्रियज्ञानं स्वकीयविषयेऽपि युगपत्परिज्ञानाभावात्सुखकारणं न भवति ।।।।।।५६।।।।।। इन्द्रियोंके द्वारा ग्रहण होने योग्य (-ज्ञात होने योग्य), हैं । (किन्तु) इन्द्रियोंके द्वारा वे भी युगपद् (एक साथ) ग्रहण नहीं होते (-जाननेमें नहीं आते) क्योंकि क्षयोपशमकी उसप्रकारकी शक्ति नहीं है । इन्द्रियोंके जो क्षयोपशम नामकी अन्तरंग ज्ञातृशक्ति है वह कौवेकी आँखकी पुतलीकी भाँति क्रमिक प्रवृत्तिवाली होनेसे अनेकतः प्रकाशके लिये (-एक ही साथ अनेक विषयोंको जाननेके लिये) असमर्थ है, इसलिये द्रव्येन्द्रियद्वारोंके विद्यमान होने पर भी समस्त इन्द्रियोंके विषयोंका (-विषयभूत पदार्थोंका) ज्ञान एक ही साथ नहीं होता, क्योंकि इन्द्रिय ज्ञान परोक्ष है ।
भावार्थ : — कौवेकी दो आँखें होती हैं किन्तु पुतली एक ही होती है । कौवेको जिस आँखसे देखना हो उस आँखमें पुतली आ जाती है; उस समय वह दूसरी आँखसे नहीं देख सकता । ऐसा होने पर भी वह पुतली इतनी जल्दी दोनों आँखोंमें आतीजाती है कि लोगोंको ऐसा मालूम होता है कि दोनों आँखोंमें दो भिन्न -भिन्न पुतलियाँ हैं; किन्तु वास्तवमें वह एक ही होती है । ऐसी ही दशा क्षायोपशमिक ज्ञानकी है । द्रव्य -इन्द्रियरूपी द्वार तो पाँच हैं, किन्तु क्षायोपशमिक ज्ञान एक समय एक इन्द्रिय द्वारा ही जान सकता है; उस समय दूसरी इन्द्रियोंके द्वारा कार्य नहीं होता । जब क्षायोपशमिक ज्ञान नेत्रके द्वारा वर्णको देखनेका कार्य करता है तब वह शब्द, गंध, रस या स्पर्शको नहीं जान सकता; अर्थात् जब उस ज्ञानका उपयोग नेत्रके द्वारा वर्णके देखनेमें लगा होता है तब कानमें कौनसे शब्द पड़ते हैं या नाकमें कैसी गन्ध आती है इत्यादि ख्याल नहीं रहता । यद्यपि ज्ञानका उपयोग एक विषयमेंसे दूसरेमें अत्यन्त शीघ्रतासे बदलता है, इसलिये स्थूलदृष्टिसे देखनेमें ऐसा लगता है कि मानों सभी विषय एक ही साथ ज्ञात होते हों, तथापि सूक्ष्म दृष्टिसे देखने पर क्षायोपशमिक ज्ञान एक समयमें एक ही इन्द्रियके द्वारा प्रवर्तमान होता हुआ स्पष्टतया भासित होता है । इसप्रकार इन्द्रियाँ अपने विषयोंमें भी क्रमशः प्रवर्तमान होनेसे परोक्षभूत इन्द्रियज्ञान हेय है ।।५६।।
Page 99 of 513
PDF/HTML Page 132 of 546
single page version
आत्मानमेव केवलं प्रति नियतं किल प्रत्यक्षम् । इदं तु व्यतिरिक्तास्तित्वयोगितया परद्रव्यतामुपगतैरात्मनः स्वभावतां मनागप्यसंस्पृशद्भिरिन्द्रियैरुपलभ्योपजन्यमानं न नामात्मनः प्रत्यक्षं भवितुमर्हति ।।५७।। अथेन्द्रियज्ञानं प्रत्यक्षं न भवतीति व्यवस्थापयति — परदव्वं ते अक्खा तानि प्रसिद्धान्यक्षाणीन्द्रियाणि पर- द्रव्यं भवन्ति । कस्य । आत्मनः । णेव सहावो त्ति अप्पणो भणिदा योऽसौ विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभाव आत्मनः संबन्धी तत्स्वभावानि निश्चयेन न भणितानीन्द्रियाणि । कस्मात् । भिन्नास्तित्वनिष्पन्नत्वात् । उवलद्धं तेहि उपलब्धं ज्ञातं यत्पञ्चेन्द्रियविषयभूतं वस्तु तैरिन्द्रियैः कधं पच्चक्खं अप्पणो होदि तद्वस्तु कथं प्रत्यक्षं भवत्यात्मनो, न कथमपीति । तथैव च नानामनोरथव्याप्तिविषये प्रतिपाद्यप्रतिपादकादिविकल्प- जालरूपं यन्मनस्तदपीन्द्रियज्ञानवन्निश्चयेन परोक्षं भवतीति ज्ञात्वा किं कर्तव्यम् । सकलैकाखण्डप्रत्यक्ष-
अन्वयार्थ : — [तानि अक्षाणि ] वे इन्द्रियाँ [परद्रव्यं ] पर द्रव्य हैं [आत्मनः स्वभावः इति ] उन्हें आत्मस्वभावरूप [न एव भणितानि ] नहीं कहा है; [तैः ] उनके द्वारा [उपलब्धं ] ज्ञात [आत्मनः ] आत्माको [प्रत्यक्षं ] प्रत्यक्ष [कथं भवति ] कैसे हो सकता है ?।।५७।।
टीका : — जो केवल आत्माके प्रति ही नियत हो वह (ज्ञान) वास्तवमें प्रत्यक्ष है । यह (इन्द्रियज्ञान) तो, जो भिन्न अस्तित्ववाली होनेसे परद्रव्यत्वको प्राप्त हुई है, और आत्मस्वभावत्वको किंचित्मात्र स्पर्श नहीं करतीं (आत्मस्वभावरूप किंचित्मात्र भी नहीं हैं ) ऐसी इन्द्रियोंके द्वारा उपलब्धि करके (-ऐसी इन्द्रियोंके निमित्तसे पदार्थोंको जानकर) उत्पन्न होता है, इसलिये वह (इन्द्रियज्ञान) आत्माके लिये प्रत्यक्ष नहीं हो सकता ।
तेनाथी जे उपलब्ध ते प्रत्यक्ष कई रीत जीवने ?. ५७.
Page 100 of 513
PDF/HTML Page 133 of 546
single page version
यत्तु खलु परद्रव्यभूतादन्तःकरणादिन्द्रियात्परोपदेशादुपलब्धेः संस्कारादालोकादेर्वा प्रतिभासमयपरमज्योतिःकारणभूते स्वशुद्धात्मस्वरूपभावनासमुत्पन्नपरमाह्लादैकलक्षणसुखसंवित्त्याकार- परिणतिरूपे रागादिविकल्पोपाधिरहिते स्वसंवेदनज्ञाने भावना कर्तव्या इत्यभिप्रायः ।।५७।। अथ पुनरपि प्रकारान्तरेण प्रत्यक्षपरोक्षलक्षणं कथयति — जं परदो विण्णाणं तं तु परोक्खं ति भणिदं यत्परतः सकाशाद्विज्ञानं परिज्ञानं भवति तत्पुनः परोक्षमिति भणितम् । केषु विषयेषु । अट्ठेसु ज्ञेयपदार्थेषु । जदि परद्रव्यरूप इन्द्रियोंके द्वारा जानता है इसलिये वह प्रत्यक्ष नहीं है ।।५७।।
अन्वयार्थ : — [परतः ] परके द्वारा होनेवाला [यत् ] जो [अर्थेषु विज्ञानं ] पदार्थ सम्बन्धी विज्ञान है [तत् तु ] वह तो [परोक्षं इति भणितं ] परोक्ष कहा गया है, [यदि ] यदि [केवलेन जीवेण ] मात्र जीवके द्वारा ही [ज्ञातं भवति हि ] जाना जाये तो [प्रत्यक्षं ] वह ज्ञान प्रत्यक्ष है ।।५८।।
टीका : — निमित्तताको प्राप्त (निमित्तरूप बने हुए) ऐसे जो परद्रव्यभूत अंतःकरण (मन), इन्द्रिय, १परोपदेश, २उपलब्धि, ३संस्कार या ४प्रकाशादिक हैं उनके द्वारा होनेवाला १. परोपदेश = अन्यका उपदेश। २. उपलब्धि = ज्ञानावरणीय कर्मके क्षयोपशमके निमित्तसे उत्पन्न पदार्थोंको जाननेकी शक्ति । (यह ‘लब्ध’
शक्ति जब ‘उपर्युक्त’ होती है, तभी पदार्थ ज्ञात होता है ।) ३. संस्कार = पूर्व ज्ञात पदार्थकी धारणा। ४. चक्षुइन्द्रिय द्वारा रूपी पदार्थको देखनेमें प्रकाश भी निमित्तरूप होता है।
अर्थो तणुं जे ज्ञान परतः थाय तेह परोक्ष छे; जीवमात्रथी ज जणाय जो , तो ज्ञान ते प्रत्यक्ष छे. ५८.
Page 101 of 513
PDF/HTML Page 134 of 546
single page version
निमित्ततामुपगतात् स्वविषयमुपगतस्यार्थस्य परिच्छेदनं तत् परतः प्रादुर्भवत्परोक्षमित्या- लक्ष्यते । यत्पुनरन्तःकरणमिन्द्रियं परोपदेशमुपलब्धिं संस्कारमालोकादिकं वा समस्तमपि परद्रव्यमनपेक्ष्यात्मस्वभावमेवैकं कारणत्वेनोपादाय सर्वद्रव्यपर्यायजातमेकपद एवाभिव्याप्य प्रवर्तमानं परिच्छेदनं तत् केवलादेवात्मनः संभूतत्वात् प्रत्यक्षमित्यालक्ष्यते । इह हि सहजसौख्यसाधनीभूतमिदमेव महाप्रत्यक्षमभिप्रेतमिति ।।५८।।
केवलेण णादं हवदि हि यदि केवलेनासहायेन ज्ञातं भवति हि स्फु टम् । केन कर्तृभूतेन । जीवेण जीवेन । तर्हि पच्चक्खं प्रत्यक्षं भवतीति । अतो विस्तरः — इन्द्रियमनःपरोपदेशालोकादिबहिरङ्गनिमित्तभूतात्तथैव च ज्ञानावरणीयक्षयोपशमजनितार्थग्रहणशक्तिरूपाया उपलब्धेरर्थावधारणरूपसंस्काराच्चान्तरङ्गकारणभूतात्- सकाशादुत्पद्यते यद्विज्ञानं तत्पराधीनत्वात्परोक्षमित्युच्यते । यदि पुनः पूर्वोक्तसमस्तपरद्रव्यमनपेक्ष्य केवलाच्छुद्धबुद्धैकस्वभावात्परमात्मनः सकाशात्समुत्पद्यते ततोऽक्षनामानमात्मानं प्रतीत्योत्पद्यमानत्वा- त्प्रत्यक्षं भवतीति सूत्राभिप्रायः ।।५८।। एवं हेयभूतेन्द्रियज्ञानकथनमुख्यतया गाथाचतुष्टयेन तृतीयस्थलं गतम् । अथाभेदनयेन पञ्चविशेषणविशिष्टं केवलज्ञानमेव सुखमिति प्रतिपादयति — जादं जातं जो स्वविषयभूत पदार्थका ज्ञान, वह परके द्वारा १प्रादुर्भावको प्राप्त होनेसे ‘परोक्ष’-के रूपमें जाना जाता है, और अंतःकरण, इन्द्रिय, परोपदेश, उपलब्धि संस्कार या प्रकाशादिक — सब परद्रव्यकी अपेक्षा रखे बिना एकमात्र आत्मस्वभावको ही कारणरूपसे ग्रहण करके सर्व द्रव्य -पर्यायोंके समूहमें एक समय ही व्याप्त होकर प्रवर्तमान ज्ञान वह केवल आत्माके द्वारा ही उत्पन्न होनेसे ‘प्रत्यक्ष’ के रूपमें जाना जाता है ।
यहाँ (इस गाथामें ) सहज सुखका साधनभूत ऐसा यही महाप्रत्यक्ष ज्ञान इच्छनीय माना गया है — उपादेय माना गया है (ऐसा आशय समझना) ।।५८।। १ प्रादुर्भावको प्राप्त = प्रगट उत्पन्न ।
स्वयमेव जात, समंत, अर्थ अनंतमां विस्तृत ने अवग्रह -ईहादि रहित, निर्मल ज्ञान सुख एकांत छे. ५९.
Page 102 of 513
PDF/HTML Page 135 of 546
single page version
स्वयं जातत्वात्, समन्तत्वात्, अनन्तार्थविस्तृतत्वात्, विमलत्वात्, अवग्रहादि- रहितत्वाच्च प्रत्यक्षं ज्ञानं सुखमैकान्तिकमिति निश्चीयते, अनाकुलत्वैकलक्षणत्वात्सौख्यस्य । यतो हि परतो जायमानं पराधीनतया, असमंतमितरद्वारावरणेन, कतिपयार्थप्रवृत्तमितरार्थ- बुभुत्सया, समलमसम्यगवबोधेन, अवग्रहादिसहितं क्रमकृतार्थग्रहणखेदेन परोक्षं ज्ञानमत्यन्त- उत्पन्नम् । किं कर्तृ । णाणं केवलज्ञानम् । कथं जातम् । सयं स्वयमेव । पुनरपि किंविशिष्टम् । समंतं परिपूर्णम् । पुनरपि किंरूपम् । अणंतत्थवित्थडं अनन्तार्थविस्तीर्णम् । पुनः कीदृशम् । विमलं संशयादिमल-
अन्वयार्थ : — [स्वयं जातं ] अपने आप ही उत्पन्न [समंतं ] समंत (सर्व प्रदेशोंसे जानता हुआ) [अनन्तार्थविस्तृतं ] अनन्त पदार्थोंमें विस्तृत [विमलं ] विमल [तु ] और [अवग्रहादिभिः रहितं ] अवग्रहादिसे रहित — [ज्ञानं ] ऐसा ज्ञान [ऐकान्तिकं सुखं ] ऐकान्तिक सुख है [इति भणितं ] ऐसा (सर्वज्ञदेवने) कहा है ।।५९।।
टीका : — (१) ‘स्वयं उत्पन्न’ होनेसे, (२) ‘समंत’ होनेसे, (३) ‘अनन्त -पदार्थोंमें विस्तृत’ होनेसे, (४) ‘विमल’ होनेसे और (५) ‘अवग्रहादि रहित’ होनेसे, प्रत्यक्षज्ञान २ऐकान्तिक सुख है यह निश्चित होता है, क्योंकि एक मात्र अनाकुलता ही सुखका लक्षण है ।
द्वारोंके आवरणके कारण (३) ‘मात्र कुछ पदार्थोंमें प्रवर्तमान’ होता हुआ अन्य पदार्थोंको जाननेकी इच्छाके कारण, (४) ‘समल’ होनेसे असम्यक् अवबोधके कारण ( — कर्ममलयुक्त होनेसे संशय -विमोह -विभ्रम सहित जाननेके कारण), और (५) ‘अवग्रहादि सहित’ होनेसे क्रमशः होनेवाले ५पदार्थग्रहणके खेदके कारण (-इन कारणोंको लेकर), परोक्ष ज्ञान अत्यन्त १. समन्त = चारों ओर -सर्व भागोंमें वर्तमान; सर्व आत्मप्रदेशोंसे जानता हुआ; समस्त; सम्पूर्ण, अखण्ड । २. ऐकान्तिक = परिपूर्ण; अन्तिम, अकेला; सर्वथा । ३. परोक्ष ज्ञान खंडित है अर्थात् वह अमुक प्रदेशोंके द्वारा ही जानता है; जैसे -वर्ण आँख जितने प्रदेशोंके
द्वारा ही (इन्द्रियज्ञानसे) ज्ञात होता है; अन्य द्वार बन्द हैं । ४. इतर = दूसरे; अन्य; उसके सिवायके । ५. पदार्थग्रहण अर्थात् पदार्थका बोध एक ही साथ न होने पर अवग्रह, ईहा इत्यादि क्रमपूर्वक होनेसे खेद
Page 103 of 513
PDF/HTML Page 136 of 546
single page version
माकुलं भवति । ततो न तत् परमार्थतः सौख्यम् । इदं तु पुनरनादिज्ञानसामान्य- स्वभावस्योपरि महाविकाशेनाभिव्याप्य स्वत एव व्यवस्थितत्वात्स्वयं जायमानमात्माधीनतया, समन्तात्मप्रदेशान् परमसमक्षज्ञानोपयोगीभूयाभिव्याप्य व्यवस्थितत्वात्समन्तम् अशेषद्वारा- पावरणेन, प्रसभं निपीतसमस्तवस्तुज्ञेयाकारं परमं वैश्वरूप्यमभिव्याप्य व्यवस्थितत्वादनन्तार्थ- विस्तृतं समस्तार्थाबुभुत्सया, सकलशक्तिप्रतिबन्धककर्मसामान्यनिष्क्रान्ततया परिस्पष्ट- प्रकाशभास्वरं स्वभावमभिव्याप्य व्यवस्थितत्वाद्विमलं सम्यगवबोधेन, युगपत्समर्पित- त्रैसमयिकात्मस्वरूपं लोकालोकमभिव्याप्य व्यवस्थितत्वादवग्रहादिरहितं क्रमकृतार्थग्रहण- खेदाभावेन प्रत्यक्षं ज्ञानमनाकुलं भवति । ततस्तत्पारमार्थिकं खलु सौख्यम् ।।५९।। रहितम् । पुनरपि कीदृक् । रहियं तु ओग्गहादिहिं अवग्रहादिरहितं चेति । एवं पञ्चविशेषणविशिष्टं यत्केवलज्ञानं सुहं ति एगंतियं भणिदं तत्सुखं भणितम् । कथंभूतम् । ऐकान्तिकं नियमेनेति । तथाहि — परनिरपेक्षत्वेन चिदानन्दैकस्वभावं निजशुद्धात्मानमुपादानकारणं कृत्वा समुत्पद्यमानत्वात्स्वयं जायमानं आकुल है; इसलिये वह परमार्थसे सुख नहीं है ।
और यह प्रत्यक्ष ज्ञान तो अनाकुल है, क्योंकि — (१) अनादि ज्ञानसामान्यरूप स्वभाव पर महा विकाससे व्याप्त होकर स्वतः ही रहनेसे ‘स्वयं उत्पन्न होता है,’ इसलिये आत्माधीन है, (और आत्माधीन होनेसे आकुलता नहीं होती); (२) समस्त आत्मप्रदेशोंमें परम १समक्ष ज्ञानोपयोगरूप होकर, व्याप्त होनेसे ‘समंत है’, इसलिये अशेष द्वार खुले हुए हैं (और इसप्रकार कोई द्वार बन्द न होनेसे आकुलता नहीं होती); (३) समस्त वस्तुओंके ज्ञेयाकारोंको सर्वथा पी जानेसे २परम विविधतामें व्याप्त होकर रहनेसे ‘अनन्त पदार्थोंमें विस्तृत है,’ इसलिये सर्व पदार्थोंको जाननेकी इच्छाका अभाव है (और इसप्रकार किसी पदार्थको जाननेकी इच्छा न होनेसे आकुलता नहीं होती); (४) सकल शक्तिको रोकनेवाला कर्मसामान्य (ज्ञानमेंसे) निकल जानेसे (ज्ञान) अत्यन्त स्पष्ट प्रकाशके द्वारा प्रकाशमान (-तेजस्वी) स्वभावमें व्याप्त होकर रहनेसे ‘विमल है’ इसलिये सम्यक्रूपसे (-बराबर) जानता है (और इसप्रकार संशयादि रहिततासे जाननेके कारण आकुलता नहीं होती); तथा (५) जिनने त्रिकालका अपना स्वरूप युगपत् समर्पित किया है (-एक ही समय बताया है) ऐसे लोकालोकमें व्याप्त होकर रहनेसे ‘अवग्रहादि रहित है’ इसलिये क्रमशः होनेवाले पदार्थ ग्रहणके खेदका अभाव है । — इसप्रकार (उपरोक्त पाँच कारणोंसे) प्रत्यक्ष ज्ञान अनाकुल है । इसलिये वास्तवमें वह पारमार्थिक सुख है । १. समक्ष = प्रत्यक्ष २. परमविविधता = समस्त पदार्थसमूह जो कि अनन्त विविधतामय है
Page 104 of 513
PDF/HTML Page 137 of 546
single page version
अथ केवलस्यापि परिणामद्वारेण खेदस्य संभवादैकान्तिकसुखत्वं नास्तीति प्रत्याचष्टे —
अत्र को हि नाम खेदः, कश्च परिणामः कश्च केवलसुखयोर्व्यतिरेकः, यतः केवलस्यैकान्तिक सुखत्वं न स्यात् । खेदस्यायतनानि घातिकर्माणि, न नाम केवलं परिणाम- सत्, सर्वशुद्धात्मप्रदेशाधारत्वेनोत्पन्नत्वात्समस्तं सर्वज्ञानाविभागपरिच्छेदपरिपूर्णं सत्, समस्तावरण- क्षयेनोत्पन्नत्वात्समस्तज्ञेयपदार्थग्राहकत्वेन विस्तीर्णं सत्, संशयविमोहविभ्रमरहितत्वेन सूक्ष्मादिपदार्थ- परिच्छित्तिविषयेऽत्यन्तविशदत्वाद्विमलं सत्, क्रमकरणव्यवधानजनितखेदाभावादवग्रहादिरहितं च सत्, यदेवं पञ्चविशेषणविशिष्टं क्षायिकज्ञानं तदनाकुलत्वलक्षणपरमानन्दैकरूपपारमार्थिकसुखात्संज्ञालक्षण- प्रयोजनादिभेदेऽपि निश्चयेनाभिन्नत्वात्पारमार्थिकसुखं भण्यते – इत्यभिप्रायः ।।५९।। अथानन्तपदार्थ- परिच्छेदनात्केवलज्ञानेऽपि खेदोऽस्तीति पूर्वपक्षे सति परिहारमाह – जं केवलं ति णाणं तं सोक्खं
अब, ऐसे अभिप्रायका खंडन करते हैं कि ‘केवलज्ञानको भी परिणामके द्वारा १खेदका सम्भव होनेसे केवलज्ञान ऐकान्तिक सुख नहीं है : —
अन्वयार्थ : — [यत् ] जो [केवलं इति ज्ञानं ] ‘केवल’ नामका ज्ञान है [तत् सौख्यं ] वह सुख है [परिणामः च ] परिणाम भी [सः च एव ] वही है [तस्य खेदः न भणितः ] उसे खेद नहीं कहा है (अर्थात् केवलज्ञानमें सर्वज्ञदेवने खेद नहीं कहा) [यस्मात् ] क्योंकि [घातीनि ] घातिकर्म [क्षयं जातानि ] क्षयको प्राप्त हुए हैं ।।६०।।
टीका : — यहाँ (केवलज्ञानके सम्बन्धमें), खेद क्या, (२) परिणाम क्या तथा (३) केवलज्ञान और सुखका व्यतिरेक (-भेद) क्या, कि जिससे केवलज्ञानको ऐकान्तिक सुखत्व न हो ? १. खेद = थकावट; संताप; दुःख
भाख्यो न तेमां खेद जेथी घातिकर्म विनष्ट छे. ६०.
Page 105 of 513
PDF/HTML Page 138 of 546
single page version
मात्रम् । घातिकर्माणि हि महामोहोत्पादकत्वादुन्मत्तकवदतस्मिंस्तद्बुद्धिमाधाय परिच्छेद्यमर्थं प्रत्यात्मानं यतः परिणामयन्ति, ततस्तानि तस्य प्रत्यर्थं परिणम्य परिणम्य श्राम्यतः खेदनिदानतां प्रतिपद्यन्ते । तदभावात्कुतो हि नाम केवले खेदस्योद्भेदः । यतश्च त्रिसमया- वच्छिन्नसकलपदार्थपरिच्छेद्याकारवैश्वरूप्यप्रकाशनास्पदीभूतं चित्रभित्तिस्थानीयमनन्तस्वरूपं स्वयमेव परिणमत् केवलमेव परिणामः, ततः कुतोऽन्यः परिणामो यद्द्वारेण खेदस्यात्म- लाभः । यतश्च समस्तस्वभावप्रतिघाताभावात्समुल्लसितनिरंकु शानन्तशक्तितया सकलं त्रैकालिकं लोकालोकाकारमभिव्याप्य कूटस्थत्वेनात्यन्तनिष्पकम्पं व्यवस्थितत्वादनाकुलतां यत्केवलमिति ज्ञानं तत्सौख्यं भवति, तस्मात् खेदो तस्स ण भणिदो तस्य केवलज्ञानस्य खेदो दुःखं न भणितम् । तदपि कस्मात् । जम्हा घादी खयं जादा यस्मान्मोहादिघातिकर्माणि क्षयं गतानि । तर्हि तस्यानन्तपदार्थपरिच्छित्तिपरिणामो दुःखकारणं भविष्यति । नैवम् । परिणमं च सो चेव तस्य केवलज्ञानस्य संबन्धी परिणामश्च स एव सुखरूप एवेति । इदानीं विस्तरः — ज्ञानदर्शनावरणोदये सति युगपदर्थान् ज्ञातुमशक्यत्वात् क्रमकरणव्यवधानग्रहणे खेदो भवति, आवरणद्वयाभावे सति युगपद्ग्रहणे केवलज्ञानस्य खेदो नास्तीति सुखमेव । तथैव तस्य भगवतो जगत्त्रयकालत्रयवर्तिसमस्तपदार्थ- युगपत्परिच्छित्तिसमर्थमखण्डैकरूपं प्रत्यक्षपरिच्छित्तिमयं स्वरूपं परिणमत्सत् केवलज्ञानमेव परिणामो, न
(१) खेदके आयतन (-स्थान) घातिकर्म हैं, केवल परिणाममात्र नहीं । घातिकर्म महा मोहके उत्पादक होनेसे धतूरेकी भाँति १अतत्में तत् बुद्धि धारण करवाकर आत्माको ज्ञेयपदार्थके प्रति परिणमन कराते हैं; इसलिये वे घातिकर्म, प्रत्येक पदार्थके प्रति परिणमित हो- होकर थकनेवाले आत्माके लिये खेदके कारण होते हैं । उनका (घातिकर्मोंका) अभाव होनेसे केवलज्ञानमें खेद कहाँसे प्रगट होगा ? (२) और तीनकालरूप तीन भेद जिसमें किये जाते हैं ऐसे समस्त पदार्थोंकी ज्ञेयाकाररूप (विविधताको प्रकाशित करनेका स्थानभूत केवलज्ञान, चित्रित् दीवारकी भाँति, स्वयं) ही अनन्तस्वरूप स्वयमेव परिणमित होनेसे केवलज्ञान ही परिणाम है । इसलिये अन्य परिणाम कहाँ हैं कि जिनसे खेदकी उत्पत्ति हो ? (३) और, केवलज्ञान समस्त स्वभावप्रतिघातके२ अभावके कारण निरंकुश अनन्त शक्तिके उल्लसित होनेसे समस्त त्रैकालिक लोकालोकके -आकारमें व्याप्त होकर ३कूटस्थतया अत्यन्त निष्कंप है, १. अतत्में तत्बुद्धि = वस्तु जिसस्वरूप नहीं है उस स्वरूप होनेकी मान्यता; जैसे कि — जड़में चेतनबुद्धि
(अर्थात् जड़में चेतनकी मान्यता) दुःखमें सुखबुद्धि वगैरह । २. प्रतिघात = विघ्न; रुकावट; हनन; घात । ३. कूटस्थ = सदा एकरूप रहनेवाला; अचल (केवलज्ञान सर्वथा अपरिणामी नहीं है, किन्तु वह एक ज्ञेयसे
प्र. १४
Page 106 of 513
PDF/HTML Page 139 of 546
single page version
सौख्यलक्षण -भूतामात्मनोऽव्यतिरिक्तां बिभ्राणं केवलमेव सौख्यम्, ततः कुतः केवलसुखयोर्व्यतिरेकः । अतः सर्वथा केवलं सुखमैकान्तिकमनुमोदनीयम् ।।६०।। च केवलज्ञानाद्भिन्नपरिणामोऽस्ति येन खेदो भविष्यति । अथवा परिणामविषये द्वितीयव्याख्यानं क्रियते ---युगपदनन्तपदार्थपरिच्छित्तिपरिणामेऽपि वीर्यान्तरायनिरवशेषक्षयादनन्तवीर्यत्वात् खेदकारणं नास्ति, तथैव च शुद्धात्मसर्वप्रदेशेषु समरसीभावेन परिणममानानां सहजशुद्धानन्दैकलक्षणसुख- रसास्वादपरिणतिरूपामात्मनः सकाशादभिन्नामनाकुलतां प्रति खेदो नास्ति । संज्ञालक्षणप्रयोजनादि- भेदेऽपि निश्चयेनाभेदरूपेण परिणममानं केवलज्ञानमेव सुखं भण्यते । ततः स्थितमेतत्केवलज्ञानाद्भिन्नं सुखं नास्ति । तत एव केवलज्ञाने खेदो न संभवतीति ।।६०।। अथ पुनरपि केवलज्ञानस्य सुखस्वरूपतां प्रकारान्तरेण दृढयति — णाणं अत्थंतगयं ज्ञानं केवलज्ञानमर्थान्तगतं ज्ञेयान्तप्राप्तं । लोयालोएसु वित्थडा इसलिये आत्मासे अभिन्न ऐसा सुख -लक्षणभूत अनाकुलताको धारण करता हुआ केवलज्ञान ही सुख है, इसलिये केवलज्ञान और सुखका व्यतिरेक कहाँ है ?
इससे, यह सर्वथा अनुमोदन करने योग्य है (-आनन्दसे संमत करने योग्य है) कि ‘केवलज्ञान ऐकान्तिक सुख है’ ।
भावार्थ : — केवलज्ञानमें भी परिणाम होते रहनेसे वहाँ भी थकान लगेगी और इसलिये दुःख होगा अतः केवलज्ञान ऐकान्तिक सुख कैसे हो सकता है? ऐसी शंकाका समाधान यहाँ किया गया है : —
(१) परिणाम मात्र थकावट या दुःखका कारण नहीं है, किन्तु घातिकर्मोंके निमित्तसे होनेवाला परोन्मुख परिणाम थकावट या दुःखका कारण है, केवलज्ञानमें घातिकर्म अविद्यमान होनेसे वहाँ थकावट या दुःख नहीं है । (२) केवलज्ञान स्वयं ही परिणमनशील है; परिणमन केवलज्ञानका स्वरूप ही है उपाधि नहीं । यदि परिणामका नाश हो जाये तो केवलज्ञानका ही
अत्यन्त निष्कंप -स्थिर -अक्षुब्ध -अनाकुल है; और अनाकुल होनेसे सुखी है — सुखस्वरूप – है,
इसप्रकार (१) घातिकर्मोंके अभावके कारण, (२) परिणमन कोई उपाधि न होनेसे और (३) केवलज्ञान निष्कंप -स्थिर -अनाकुल होनेसे केवलज्ञान सुखस्वरूप ही है ।।६०।।
Page 107 of 513
PDF/HTML Page 140 of 546
single page version
स्वभावप्रतिघाताभावहेतुकं हि सौख्यम् । आत्मनो हि दृशिज्ञप्ती स्वभावः, तयोर्लोका- लोकविस्तृतत्वेनार्थान्तगतत्वेन च स्वच्छन्दविजृम्भितत्वाद्भवति प्रतिघाताभावः । ततस्तद्धेतुकं सौख्यमभेदविवक्षायां केवलस्य स्वरूपम् । किंच केवलं सौख्यमेव; सर्वानिष्टप्रहाणात्, दिट्ठी लोकालोकयोर्विस्तृता दृष्टिः केवलदर्शनम् । णट्ठमणिट्ठं सव्वं अनिष्टं दुःखमज्ञानं च तत्सर्वं नष्टं । इट्ठं पुण जं हि तं लद्धं इष्टं पुनर्यद् ज्ञानं सुखं च हि स्फु टं तत्सर्वं लब्धमिति । तद्यथा – स्वभावप्रतिघाताभाव- हेतुकं सुखं भवति । स्वभावो हि केवलज्ञानदर्शनद्वयं, तयोः प्रतिघात आवरणद्वयं, तस्याभावः केवलिनां, ततः कारणात्स्वभावप्रतिघाताभावहेतुकमक्षयानन्तसुखं भवति । यतश्च परमानन्दैकलक्षण-
अब, पुनः ‘केवल (अर्थात् केवलज्ञान) सुखस्वरूप है’ ऐसा निरूपण करते हुए उपसंहार करते हैं : —
अन्वयार्थ : — [ज्ञानं ] ज्ञान [अर्थान्तगतं ] पदार्थोंके पारको प्राप्त है [दृष्टिः ] और दर्शन [लोकालोकेषु विस्तृताः ] लोकालोकमें विस्तृत है; [सर्वं अनिष्टं ] सर्व अनिष्ट [नष्टं ] नष्ट हो चुका है [पुनः ] और [यत् तु ] जो [इष्टं ] इष्ट है [तत् ] वह सब [लब्धं ] प्राप्त हुआ है । [इसलिये केवल (अर्थात् केवलज्ञान) सुखस्वरूप है ।] ।।६१।।
टीका : — सुखका कारण स्वभावप्रतिघातका अभाव है । आत्माका स्वभाव दर्शन- ज्ञान है; (केवलदशामें) उनके (-दर्शन -ज्ञानके) प्रतिघातका अभाव है, क्योंकि दर्शन लोकालोकमें विस्तृत होनेसे और ज्ञान पदार्थोंके पारको प्राप्त होनेसे वे (दर्शन -ज्ञान) स्वच्छन्दतापूर्वक (-स्वतंत्रतापूर्वक, बिना अंकुश, किसीसे बिना दबे) विकसित हैं (इसप्रकार दर्शन -ज्ञानरूप स्वभावके प्रतिघातका अभाव है) इसलिये स्वभावके प्रतिघातका अभाव जिसका कारण है ऐसा सुख अभेदविवक्षासे केवलज्ञानका स्वरूप है ।
अर्थान्तगत छे ज्ञान, लोकालोकविस्तृत दृष्टि छे; छे नष्ट सर्व अनिष्ट ने जे इष्ट ते सौ प्राप्त छे. ६१.