Page 27 of 540
PDF/HTML Page 36 of 549
single page version
વસ્તુ-આત્મા-પરમાણુ - છ દ્રવ્ય (આત્મા, પરમાણું, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશ, કાળ)
ભગવાને જોયાં છે. તો ‘દ્રવ્ય’ કોને કહે છે? કેઃ દ્રવ્યમાં જે વિસ્તાર - જે ગુણ છે, તીરછા
વિસ્તારસામાન્યસમુદાય અને તેની જે પર્યાયો છે. એક પછી એક અનાદિ - અનંત ઊઠે છે એ
પર્યાયોનો સમુદાય તે “દ્રવ્ય” છે. ગુણનો સમુદાય પણ દ્રવ્ય છે અને પર્યાયનો સમુદાય તે પણ દ્રવ્ય
છે. બે દ્રવ્ય નથી. (વિસ્તારસામાન્ય અને આયતસામાન્ય બંને મળીને એક દ્રવ્ય છે).
વિસ્તારસામાન્યનો પિંડ- ગુણ તે દ્રવ્ય અને તે આયતસામાન્યનો -પર્યાયનો પિંડ એ પણ દ્રવ્ય છે.
આ દ્રવ્યની વ્યાખ્યા (છે). ઝીણી વાત છે ભાઈ... હવે એના ગુણ (ની વ્યાખ્યા છે).
છે તેને ગુણ કહે છે. એ ગુણના પિંડને દ્રવ્ય કહે છે. હવે ગુણો કોને કહ્યા? કેઃ આત્મામાં એક સમયમાં
અનંત જ્ઞાન, આનંદ વગેરે ગુણો છે, તેને ગુણ કહીએ. એમ હવે પર્યાય કોને કહેવી? (હવે એની
પર્યાયની વ્યાખ્યા છે).
વતીરાગનું દર્શન (જૈન દર્શન) ઝીણું બહુ...!! લોકોને કંઈ ખબર ન મળે...! (કેઃ) દ્રવ્ય કોને કહીએ,
ગુણ કોને કહીએ, પર્યાય કોને કહીએ...? (શ્રોતાઃ) પર્યાય એટલે...! (ઉત્તરઃ) પર્યાય એટલે પલટતી
અવસ્થા. દ્રવ્ય - ગુણ બેયની પર્યાય છે. દ્રવ્યની પણ પર્યાય છે અને ગુણથી પણ પર્યાય છે. દ્રવ્ય -
ગુણથી ઉત્પન્ન થાય તે પર્યાય (છે). પ્રશ્ન ઠીક કર્યોપ, સારો કર્યો ઝીણી વાત છે ને... ભગવાન..!
આકાશ. એમ જાતિ અપેક્ષાએ છ દ્રવ્ય અને સંખ્યાએ અનંત દ્રવ્ય છે.
અહીંયાં એક દ્રવ્યસ્વરૂપ એકતા - તે જ્ઞાન ને કારણભૂત દ્રવ્યપર્યાય (છે). એનો ખુલાસો પછી કરશે.
(અહીં તો કહે છે કેઃ) દ્રવ્યપર્યાય એના બે પ્રકાર છે. સમાનજાતીય અને અસમાનજાતીય. દ્રવ્ય અને
ગુણની વ્યાખ્યા (પહેલાં) થઈ ગઈ. હવે પર્યાયની વ્યાખ્યા છે તે પર્યાય, દ્રવ્ય ને ગુણથી (ઉત્પન્ન)
થાય છે. પરદ્રવ્યથી (ઉત્પન્ન) નથી થતી. કોઈ પણ દ્રવ્યની પર્યાય, પરદ્રવ્યથી નથી થતી. પોતાના
દ્રવ્ય-ગુણથી (જ) પર્યાય ઉત્પન્ન થાય છે. આ શરીરની પર્યાય છે. જુઓ (આ હાલવાની, બોલવાની)
આ પર્યાય છે, તો
Page 28 of 540
PDF/HTML Page 37 of 549
single page version
છે, તેના દ્રવ્ય - ગુણથી તે થાય છે, આત્માથી નહીં. આત્માથી શરીર ચાલે છે એવું ત્રણ કાળમાં
નથી. જુઓ...! એવી - એવી વાણી થાય છે એ આત્માથી નહીંપણ એના (પરમાણુના) દ્રવ્ય -
ગુણથી એક (વાણીની) પર્યાય થાય છે. એમ આત્મામાં રાગ થાય છે. તે પણ તેના દ્રવ્ય - ગુણના
આશ્રયથી રાગ થાય છે. પરન કારણે નહીં.
ગુણ વિશેષસામાન્યસમુદાય એટલે ગુણ, તે દ્રવ્ય - ગુણથી સમ્યગ્દર્શન (જ્ઞાન-ચારિત્રની) પર્યાય
ઉત્પન્ન થાય છે. સમજાણું....? ઝીણી વાત છે, ભાઈ...! વીતરાગનો મારગ બહુ ઝીણો...! સૂક્ષ્મ છે..!
પરમાણુ - ત્રણ પરમાણુ ચાર પરમાણુ એમ અનંતપરમાણુ અને સમાનજાતીયનો સમુદાય તેને
સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય કહેવામાં આવે છે. (સ્કંધમાં) બે પરમાણુ - ચાર પરમાણુ એમ અનંત
પરમાણુ છે ને...! તો અનંત પરમાણુનો પિંડ તેને પરમાણુની દ્રવ્યપર્યાય કહેવામાં આવે છે. આહા...
હા! વીતરાગની આવી વાત છે..! (શ્રોતાઃ) આ બધું સમજીને શું કરવું..? (ઉત્તરઃ) આ સમજીને
પર્યાય ઉપરથી લક્ષ ઉઠાવીને દ્રવ્ય ઉપર દ્રષ્ટિ કરવાની છે. એ માટે સમજવાનું છે. પર્યાય અને દ્રવ્ય -
ગુણના ભેદ સમજીને પછી એના ઉપરથી દ્રષ્ટિ ઉઠાવીને દ્રવ્ય ઉપર દ્રષ્ટિ લાવવી તે સમ્યગ્દર્શનનું કારણ
છે. અરે...રે..! શું થાય ભાઈ...! ભાષા તો સાદી છે. (પણ ભાવભાસન કઠણ છે) પણ વસ્તુ તો
ભગવાને જે ભાવ કહ્યા એ પ્રમાણે હોવી જોઈએ ને...! ઘરનું કાંઈ અંદર (ભેળવવું એ ન ચાલે).
સમજાણું કાંઈ....?
(દ્રવ્યપર્યાય) છે. બે પરમાણુથી માંડી અનંત પરમાણુનો જે પિંડ દેખાય છે તેને સમાનજાતીય
દ્રવ્યપર્યાય કહેવામાં આવી છે. આ શરીર જે છે તે સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય છે. (શરીરમાં) પરમાણુ
- પરમાણુ સંબંધમાં છે ને...! અનંત પરમાણુ છે શરીરના (તેથી) તે સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય છે.
આત્માની (પર્યાય) નહીં. એ પર્યાયબુદ્ધિ છોડાવવા માટે આ બતાવવામાં આવે છે.
સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય કહેવામાં આવે છે. આહા...હા...! આવી વાત છે, ઝીણી વાત છે. બાપુ...! આ
પ્રવચનસાર ભગવાનની વાણી છે. “પ્ર” એટલે વિશેષે - ધ્રુવ, દ્રવ્ય; આહા...! દિવ્યધ્વનિ -
ભગવાનની (તીર્થંકરદેવની) વાણી..! ભગવાન ત્રિલોકનાથ...! એમની દિવ્યધ્વનિ ૐ કાર... “ૐ
કારધ્વનિ સૂનિ અર્થ ગણધર વિચારે” અને ગણધર અર્થ વિચારીને આગમ રચે (છે) અને ઉપદેશ
કરે છે તો ભવ્ય જીવ સંશય નિવારે (છે) આહા...હા...!
Page 29 of 540
PDF/HTML Page 38 of 549
single page version
અને ગુણ કહ્યા એ બન્નેથી ઉત્પન્ન થઈ તે પર્યાય કહી. એ પર્યાયના બે પ્રકાર છે. (૧) સમાનજાતીય
દ્રવ્યપર્યાય અને (૨) અસમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય. અને ગુણપર્યાય બે પ્રકારે છે. (૧) સ્વભાવપર્યાય
અને (૨) વિભાવપર્યાય (છે). આહા...હા...! (પાઠમાં) છે...? જેવી રીતે અને પુદ્ગલસ્વરૂપ-
પુદ્ગલાત્મક. છે ને...! આ સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય (કહેવાય છે). જડની પર્યાય પરમાણુ-પરમાણુ
એક જાતના છે... ને...! (તેથી) જડની સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય (છે). આ હોઠની, હાથની, શરીરની
- એ બધી જડની અનેક પરમાણુની એકરૂપ (પર્યાય) છે તે એકરૂપ જાણવામાં આવે છે (તેથી) એ
પુદ્ગલની - અનેક પુદ્લાત્મક સમાન જાતીય દ્રવ્યપર્યાય કહેવામાં આવે છે. આવી વાતું છે. ...!
(સર્વજ્ઞભગવાનની) હવે અસમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય (કોને કહે છે કેઃ) જીવ પુદ્ગલાત્મક (દેવ,
મનુષ્ય વગેરે). હવે જીવ અને પુદ્ગલ - શરીર એ બન્ને એક જગ્યાએ રહે છે તેને અસમાનજાતીય
દ્રવ્યપર્યાય કહે છે. પરમાણુ-પરમાણુ સાથે રહે તે સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય કહે છે અને જીવને શરીર
એક સાથે રહે છે તેને અસમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય કહે છે. વીતરાગ...! ત્રણ લોકના નાથ...! એ સર્વજ્ઞ
સિવાય ક્યાંય બીજે કોઈ મતમાં આ વાત છે જ નહીં... સર્વજ્ઞ પરમેશ્વર...! જિનેશ્વર દેવ...! એણે જે
ત્રણલોક, ત્રણકાળ જોયાં તેની આ અહીંયાં વ્યાખ્યા છે. કુંદકુંદાચાર્ય મહારાજ..! દિગંબર સંત, ભગવાન
(સીમંધરનાથ) પાસે (વિદેહમાં) ગયા હતા. આઠ દિવસ રહ્યા હતા. ત્યાંથી (ભગવાનની વાણી)
સાંભળીને આ શાસ્ત્રો બનાવ્યાં. તેમના પછી એક હજાર વર્ષ પછી અમૃતચંદ્રાચાર્ય થયા તેમની આ
ટીકા છે. મૂળ શ્લોક તે કુંદકુંદાચાર્યદેવના છે. અને ટીકા અમૃતચંદ્રાચાર્ય દેવની છે. આહા... હા..! આવી
ઝીણી વાય છે, બાપુ...! ધીમેથી, ધીમેથી સમજવું.
આવે છે. આ પર્યાય આત્માથી ઉત્પન્ન થઈ છે એમ નથી. આ (શરીરાદિની) પર્યાય અનંત (પુદ્ગલ)
પિંડરૂપ છે. તે પરમાણુના દ્રવ્ય-ગુણથી પર્યાય ઉત્પન્ન થઈ છે. અને એકસાથ ઘણા પરમાણુનો સ્કંધ
ગણવામાં આવે છે તો સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય કહેવામાં આવે છે. હવે અસમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય
(કોને કહીએ)...? કે જીવ ને પુદ્ગલ સ્વરૂપ- દેવ, મનુષ્ય ઇત્યાદિ. આ મનુષ્ય કહેવામાં આવે છે
તેમાં જીવ છે અંદર અને શરીર (છે) તે જડ છે. બન્ને અક સાથે જોવામાં આવ્યા તો તેને
અસમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય કહે છે. આવી વાતું (ભગવાનની) છે! આ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયની વ્યાખ્યા
છે. પરમાત્માના પેલા ઘરની...! ઝીણી (બહુ)! જે પરમાત્માએ અનંત આત્માઓ અને અનંત
પરમાણુ (કેવળજ્ઞાનમાં) જોયાં. એમાં એનું દ્રવ્ય શું, ગુણ શું, અને પર્યાય શું...? (તેની વસ્તુસ્થિતિ
વર્ણવે છે). દ્રવ્ય - ગુણની વાત તો થઈ ગઈ (છે) હવે આ પર્યાયની વાત ચાલે છે. પર્યાય-
અવસ્થા-પલટતી દશા ભગવાને કહી તે પોતાના દ્રવ્ય- ગુણથી ઉત્પન્ન થાય છે. પરના કારણથી પર્યાય
ઉત્પન્ન થાય છે (એમ નથી) (જુઓ...!) આ પુસ્તકનાં પાનાં જે આ આંગળીથી આમ ફરે છે ને...?
એ પર્યાય થઈ. એ સમાનજાતીય પરમાણુની પર્યાય છે. એ (પાનાંની પર્યાય) આંગળીથી થતી નથી.
અને આત્માએ પાનાં ઊંચા કર્યાં એવું પણ નથી. એની સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાયથી એ પાનું ઊંચુ
Page 30 of 540
PDF/HTML Page 39 of 549
single page version
વાતું પરમાત્માની બાપા...! લોકોને તત્ત્વની ખબર ન મળે અને ધર્મ-ધર્મ થઈ જાય (એ કેમ બને
કદી ન બને). જાણે સામાયિક થઈ.. પોષહ થયા.. . એમ માને. (પણ) હજી તો ચીજ (વસ્તુસ્વરૂપ)
શું છે - દ્રવ્ય કોને કહીએ, પદાર્થ કોને કહીએ, પદાર્થની શક્તિ કોને કહીએ, પદાર્થની પલટતી અવસ્થા
કોને કહીએ એની તો (કંઈ) ખબર નથી. (અને વસ્તુસ્વરૂપ જાણ્યા વિના ધર્મ ન થાય). કોઈ
(દ્રવ્યની) અવસ્થા (બીજા) કોઈ દ્રવ્યથી થાય એમ માને તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. આહા...હા..! સમજાણું
કાંઈ...?
પરમાણુ-પરમાણુ એક સાથે (સ્કંધરૂપે) દેખાય છે તે સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય છે. (એ પર્યાય)
આત્માથી ઉત્પન્ન થઈ નથી. બીજી વાતઃ જે કર્મબંધન થાય છે. બંધના એ કર્મના જે પરમાણુ છે તેના
જે ગુણ છે. કર્મથી પર્યાય એના દ્રવ્ય-ગુણથી ઉત્પન્ન થઈ છે. આત્માએ રાગ કર્યો માટે કર્મબંધની
પર્યાય ઉત્પન્ન થઈ છે, એમ નથી.
ખલાસ થઈ ગયા. (પછી ક્યાં વાત રહી..!) અહીંયાં અશુદ્ધતા છે એટલે કર્મબંધ છે એમ પણ નથી.
એમ અહીંયા કહે છે. જે કર્મબંધ થાય છે તે પરમાણુ છે. તે સમાનજાતીય પરમાણુ એક સમયમાં
દ્રવ્યપર્યાય કહેવામાં આવે છે. કર્મની પર્યાયને સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય કહેવામાં આવે છે. અને આ
શરીર અને આત્મા (એક સાથે દેખાય) તે અસમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય છે. બે એક જાત નથી. પણ
બંનેને મેળવીને અસમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય કહેવાય છે. આવી ઝીણી વાતું છે બાપા...! વીતરાગ માર્ગ
બહુ ઝીણો...! અને એ તત્ત્વની વાસ્તવિક દ્રષ્ટિ અને જ્ઞાન થયા વિના સમ્યગ્દર્શન થતું નથી.
સમ્યગ્દર્શન વિના ત્રણ કાળમાં ધર્મ થતો નથી. આહા...હા...હા..!
(એકાગ્રતા કરવાથી) -પર્યાયદ્રષ્ટિ છોડવાથી - સમ્યગ્દર્શન થાય છે. ધર્મની પહેલી શરૂઆત-ચોથું
ગુણસ્થાન (પર્યાયમાં પ્રગટે છે.) શ્રાવક અને મુનિની દશા એ તો જુદી વાત છે બાપુ...! એ તો કોઈ
અલૌકિક વાત છે. અત્યારે તો મુશ્કેલ છે. હજુ તો સમ્યગ્દર્શનની વાતના પણ વાંધા છે. (સત્ય વાતનો
સ્વીકાર નથી).
બેયને મેળવીને પણ બે એક થયા નથી (માત્ર સંયોગ છે તેથી) અસમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય કહે છે.
આવું છે ભગવાન...! તું ય ભગવાન છો પ્રભુ..! (આ વસ્તુસ્વરૂપ સમજ કે ન સમજ તો પણ)
આહા...હા...!
છે, પણ એક થયા નથી. (શ્રોતાઃ) આત્મામાં રાગ-દ્વેષ થાય છે તે અસમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય થઈ કે
નહીં...? (ઉત્તરઃ) ના, અસમાનજાતીય નહીં. એ અત્યારે અહીંયાં નહીં. એ અસમાનજાતીય નહીં. જે
રાગ થાય છે તે પોતાના દ્રવ્ય-ગુણથી થાય છે. પછી
Page 31 of 540
PDF/HTML Page 40 of 549
single page version
પોતાના દ્રવ્ય-ગુણથી ઉત્પન્ન થાય છે એમ સિદ્ધ કરવું છે. પ્રભુ..! પરથી નહીં, કર્મથી નહીં, સમજાણું?
ધીમે-ધીમે તો કહીએ પ્રભુ...! અહીંયા તો રાગ તો શું મિથ્યાત્વ ઉત્પન્ન થાય છે એ પણ પોતાના
દ્રવ્ય-ગુણથી ઉત્પન્ન થાય છે.! આહા...હા....! પરથી નહીં, કર્મથી નહીં, શરીરથી નહીં, સ્ત્રી-કુટુંબ
પરિવારથી મિથ્યાત્વ ઉત્પન્ન થાય છે એમ નથી. મિથ્યા શ્રદ્ધા (એટલે) પુણ્યને ધર્મ માનવો, અને રાગ
ને કષાય મંદ પડે તો મને ધર્મ થાય આવો મિથ્યાત્વભાવ (મિથ્યા અભિપ્રાય) એની ઉત્પત્તિ તે
પોતાના દ્રવ્ય - ગુણના કારણથી થાય છે. આહા...હા...હા..!! સમજાય એટલું સમજવું...! પ્રભુ...! આ
તો વીતરાગનો મારગ પ્રભુ...! ત્રણ લોકના નાથ (ની વીતરાગી વાણી છે!) અત્યારે તો આ કરો....
આ કરો... - તપ કરો, વ્રત કરો, ઉપવાસ કરો એમાં કરતાં કરતાં બુદ્ધિમાં બધું ચાલ્યું જાય છે
મિથ્યાત્વમાં... (અર...ર..ર..!)
ગુણપર્યાય. દ્રવ્યપર્યાયના ભેદ કેટલા...? તેના બે ભેદ છે. સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય અને
અસમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય.
મનુષ્યાદિમાં) એક સાથે દેખાય છે પણ છે ભિન્ન (માત્ર સાથે દેખાય છે) એ અસમાનજાતીય
દ્રવ્યપર્યાય કહેવામાં આવે છે. એ શરીરની પર્યાય એ સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય છે.
આવેલ છે કે આ પર્યાય, જડ ને ચેતનની ગણીને એને અસમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય કહેવામાં આવે છે.
(શ્રોતાઃ) પુદ્ગલની (શરીરની) સમાનજાતીય છે છતાં...! (ઉત્તરઃ) એમ છે કે શરીરની આ જે
પર્યાય છે તે તો સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય છે હો, અને એક આત્મા અને બીજો આત્મા તો એક થતા
નથી. પરમાણુ એક સાથે મળેલા હોય છે. પરમાણુંમાં બેથી માંડીને અનંત એકઠા થયા. એક થતા નથી.
એક સાથે દેખાયા એને સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય કહેવામાં આવે છે. એ સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય આ
શરીરની - જડની છે હો...! આ વાણીની, આ જીભની એ સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય છે. અને આત્મા
તેનાથી ભિન્ન છે. તો આત્માની પર્યાય જે રાગાદિ થાય છે સમ્યગ્દર્શન થાય છે તે પોતાના દ્રવ્ય-ગુણથી
એ પર્યાય થાય છે. પણ આત્મા અને શરીર બેય એકસાથ ગણવામાં આવ્યા તો એ લૌકિક એકસાથ
ગણવામાં આવ્યા (એકક્ષેત્રાવગાહ) છે તો તે અસમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય છે. આહા... હા...! સમજાણું
કાંઈ...? આ તો પ્રવચનસાર...! કુંદકુંદમહારાજનું કહેલું છે. એવું (વસ્તુસ્વરૂપ) ક્યાંય નથી...!
તો અનાદિથી છે, વસ્ત્રસહિત મુનિપણું તો એ મુનિપણું છે જ નહીં. સમજાણું? એણે એ લખ્યું છે.
છાપું છે ને...(તેમાં છાપ્યું છે). એમ કે કુંદકુંદાચાર્યે નગ્નપણાનો આગ્રહ કરીને નગ્નપણું (મુનિઓમાં)
સ્થાપ્યું. જૂઠી વાત છે. એ
Page 32 of 540
PDF/HTML Page 41 of 549
single page version
મિથ્યાદ્રષ્ટિ (થયા હતા) તે જુદા પડયા. અને પછી સ્થાનકવાસી મૂર્તિને ઉથાપીને મિથ્યાદ્રષ્ટિ થઈને
જુદા પડયા છે. આ દિગંબર ધર્મ છે એ નવો નથી. અનાદિનો છે. સર્વજ્ઞ પરમાત્માએ કહ્યો છે. એણે
એવું લખ્યું છે કે નગ્નપણું કુુંદકુંદાચાર્યે સ્થાપ્યું છે. જૂઠી વાત છે. અનાદિ મુનિ અપરિગ્રહી હોય છે.
વરુંનો ટુકડો પણ મુનિને હોતો નથી. અને વસ્ત્રનો ટુકડો રાખીને મુનિપણું માને, મનાવે (અનુમોદન
કરે) એ નિગોદમાં જશે. અહા... હા! હા! વાત તો એવી છે ભગવાન! ‘અષ્ટપાહુડ’ માં એક
‘સૂત્રપાહુડ’ છે. તેમાં કહ્યું છે કેઃ એક પણ વસ્ત્રનો ટુકડો રાખીને મુનિ છે, સાધુ છે - મુનિ (પણું)
મનાવે છે નિગોદમાં જશે! તો એ (નાહટા) કહે છે કે કુંદકુંદાચાર્યે આગ્રહથી સ્થાપન કર્યું છે. કારણ કે
(‘સૂત્રપાહુડ’) માં પાઠ છે ને...! કે વસ્ત્રસહિત તીર્થંકર હો તો પણ મુનિપણું હોતું નથી. એવો પાઠ
છે ‘અષ્ટપાહુડ’ માં તીર્થંકર છે પણ વસ્ત્રસહિત છે તો મુનિપણું હોતું નથી. અંતરમાં આનંદનો નાથ
જાગી સ્વસંવેદન વિશેષ થયું ત્યારે વસ્ત્ર છુટી જાય છે! વસ્ત્ર રહે છે ને મુનિપણું હોય છે ત્રણ કાળમાં
નહીં, આહા... હા! ઝીણી વાત છે ભાઈ!
પ્રભુ! (ભાષાનું ભાવભાસન કઠણ છે જરી.)
વર્તમાનમાં તો બહુ ગરબડ ચાલી છે. આ વ્રત કરો ને. તપ કરો ને.... ઉપવાસ કરો ને.... ગજરથ
કાઢો ને.. . અરે! એ તો જડની પર્યાય છે. એ પર્યાય તો સમાનજાતીય પરમાણુઓથી ઉત્પન્ન થાય છે,
તારાથી નહીં, હા! તારામાં તો માત્ર (તે પ્રત્યેનો) રાગ થાય છે. એ રાગ તારા દ્રવ્ય - ગુણથી
(ઉત્પન્ન થયો છે. રથ કાઢવાનાં ને વગેરેથી કંઈ રાગ ઉત્પન્ન થયો છે એમ નથી. ભગવાનના દર્શન
કરવાથી જે અંદર (આત્મામાં) રાગ થયો તે ભગવાનના દર્શનથી નથી થયો. તેના (ભગવાનના)
દ્રવ્ય-પર્યાય ભિન્ન છે અને આના દ્રવ્ય-પર્યાય તેનાથી ભિન્ન છે. રાગ તો તેનાથી થયો નથી પણ રાગ
તો પોતાના દ્રવ્ય-ગુણના આશ્રયથી પોતાથી પોતાનામાં ઉત્પન્ન થયો છે. ભગવાનને જોઈને (રાગ)
થયો છે એવું છે નહીં. અરે.. રે! આવી વાતું હવે! મારગ બાપા, પ્રભુનો! (અલૌકિક છે). તું પ્રભુ છે.
આહા! એ ગાયનમાં ન આવ્યું..! ‘પ્રભુ! મેરે તુમ સબ બાતે પૂરા. ‘પરકી આશ કહા કરે પ્રીતમ?
તુમ કહાઁ હો અધૂરા’. ‘તુમ કઇ બાતે અધૂરા’ - પ્રભુ! તું તો પૂર્ણાનંદ નાથ છોને અંદર! અરેરે...!
શું થાય ભાઈ! પછી (લોકો) કહે કે સોનગઢનું આમ (એકાંત) છે એમ નથી બાપુ! આ તો
ભગવાનની કહેલી વાત છે બાપુ! સોનગઢની આંહી વાત નથી! સમજાયું?
પ્રકાર આવ્યા. હવે ગુણની પર્યાયના બે પ્રકાર (કહે છે).
Page 33 of 540
PDF/HTML Page 42 of 549
single page version
આયત એટલે લંબાઈ (અપેક્ષા) પર્યાય, એકપછી એક જે પર્યાય થાય છે તે અનેકતાની પ્રતિપત્તિ છે
એટલે સ્વીકાર (જ્ઞાન, પ્રાપ્તિ) એને કારણભૂત ગુણપર્યાય (છે). દ્રવ્યપર્યાય, સમાનજાતીય
અસમાનજાતીય બે પ્રકાર કહ્યા. હવે ગુણપર્યાય, પોતાના ગુણ દ્વારા આયત નામ પર્યાય - એ અનેક
પર્યાયની પ્રતિપત્તિના કારણભૂત ગુણપર્યાય કહેવામાં આવે છે. આત્મામાં મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન,
અવધિજ્ઞાન, આદિ ક્રમસર જે જ્ઞાન થાય છે - એ આયત નામ લંબાઈ - અને તે અનેક થયું તો
અનેકતાની પ્રતિપત્તિના કારણભૂત ગુણપર્યાય કહેવામાં આવે છે. આહા...હા! આવી વાત છે!
દ્રવ્યપર્યાયના બે પ્રકાર કહ્યા. ગુણપર્યાયના બે પ્રકાર (છે)
ગુણપર્યાય કહેવામાં આવે છે. આવી વાત છે. દ્રવ્યપર્યાયના બે પ્રકાર કીધા. હવે ગુણપર્યાયના બે પ્રકાર
(કહે છે)
પ્રતિસમય પ્રગટતી ષટ્સ્થાનપતિત હાનિવૃદ્ધિરૂપ અનેકપણાની અનુભૂતિ તે સ્વભાવપર્યાય;’
કાંઈ...? ગુણપર્યાયના બે પ્રકાર (કહ્યા). અગુરુલઘુ (ગુણ) ની ષટ્ગુણ હાનિવૃદ્ધિ (રૂપ) થતી પર્યાય
હોય છે. એને સ્વભાવગુણર્પાય કહેવામાં આવે છે, એ સ્વભાવપર્યાય છે. અગુરુલઘુગુણના કારણે જે
અનંત ગુણની ષટ્ગુણહાનિવૃદ્ધિરૂપ દશા થાય છે એને સ્વભાવગુણપર્યાય કહેવામાં આવે છે. આ...
રે...! બીજી જાત. આખી વાત છે! અને
છે. - એ રૂપાદિક (છે). અને આત્મામાં જ્ઞાનાદિ છે. - (એ જ્ઞાનાદિક છે.) એનું સ્વ-પરના કારણે
પ્રવર્તના. આત્મા (માં) રાગ છે કારણ પોતાનું છે અને નિમિત્ત કર્મ છે. તો સ્વ-પરને કારણે
પ્રવર્તમાન
અનેકપણાની આપત્તિ તે વિભાવપર્યાય. સ્વભાવવિશેષરૂપ અનેકત્વની આપત્તિરૂપ વિભાવપર્યાય છે.
કેટલુંક આમાં યાદ રહે...! ફરીને, રૂપ રસ, ગંધ, સ્પર્શ- પરમાણુના રંગ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ- એની
જ્યારે હીનાધિકપણે થાય છે એ વિભાવપર્યાય
----------------------------------------------------------------------
૨. પૂર્વોત્તર = પહેલાંની અને પછીની.
૩. આપત્તિ = આવી પડવું તે.
Page 34 of 540
PDF/HTML Page 43 of 549
single page version
વિભાવપર્યાય કહેવામાં આવેલ છે. આહા... હા...!
અવસ્થામાં થતી જે તારતમ્યતા તેને લીધે જોવામાં આવતી સ્વભાવવિશેષરૂપ - એ છે તો વિભાવરૂપ
છતાં સ્વભાવ (પોતામાં છે માટે) એ અનેકત્વની આપત્તિ તે વિભાવ પર્યાય છે. અભ્યાસ (જોઈએ).
લોકોને આ મૂળતત્ત્વનો અભ્યાસ નથી. અને એમને એમ ચાલો... કરો... આ સામાયિક કો... પોષહ
કરો... પ્રતિક્રણ કરો. ત્યાગ (કરો)... પણ શેના? મિથ્યાત્વના ત્યાગ વિના પરનો ત્યાગ ક્યાંથી
આવ્યો..? પરનો ગ્રહણ-ત્યાગધર્મ તો આત્મામાં છે નહીં? .. (‘સમયસાર’) પરિશિષ્ટમાં પાછળ ૪૭
શક્તિઓ છે. (તેમાં એક ‘ત્યાગોપાદાન શૂન્યત્વશક્તિ છે. આત્મા સિવાય પરપદાર્થના ગ્રહણ-ત્યાગ
એનાથી આત્મા શૂન્ય છે.) જડને ગ્રહણ કરે અને જડને છોડે શું આત્મા...? એમ એનાથી આત્મા તો
ભિન્ન છે. પરના ત્યાગ- ગ્રહણથી (આત્મા) શૂન્ય છે. આ તો પર છૂટયું તો મેં ત્યાગ કર્યો... પણ શું
ત્યાગ કર્યો? હજી તને મિથ્યાત્વનો તો ત્યાગ નથી, તો (સાચો) ત્યાગ ક્યાંથી આવ્યો? આહા...
હા..! સમજાણું કાંઈ? એ દયા, દાન, વ્રત, ભક્તિ (ના) પરિણામ જે શુભ પરિણામ છે તે ધર્મ નથી,
અધર્મ છે. એ અધર્મ છે અને તેને ધર્મ માનવો (તે) મિથ્યાત્વ છે. તો હજી અધર્મનો દ્રષ્ટિમાં ત્યાગ
નથી ત્યાં એને બહારમાં ત્યાગ અને ત્યાગી થઈ ગયો એ ક્યાંથી આવ્યું...? આહા...હા..! આવી વાતો
છે બાપુ...! પ્રભુ (આત્મા) અનંત-અનંત-અનંત ગુણોથી ભરેલો છે..! જેની (ગુણોની) સંખ્યાનો
પાર નથી. એક એક આત્મામાં હોં...! જેટલા ગુણ- (પાર નહીં, અપાર. અપાર) આહા... હા..!
જોજન છે. અને (ત્યારપછી) ખાલી ભાગ અલોક છે. અનંત...અનંત...અનંત...અનંત...આકાશ છે.
જેનો ક્યાંય અંત નહીં એ આકાશમાં (ક્ષેત્રમાં) એક પરમાણું રહે તેને પ્રદેશ કહે છે. એ આકાશના
પ્રદેશની સંખ્યા અપાર-અપાર છે. દશેય દિશામાં ક્યાંય પાર નહીં, પછી શું...પછી શું... પછી શું..એમ
અનંત...! અનંત....! અનંત...! ચાલ્યા જાઓ લક્ષથી, તો પણ ક્યાંય અંત નથી. એ આકાશના જે
પ્રદેશ છે. સંખ્યા (છે) એનાથી અનંતગુણ ગુણ એક (એક) આત્મામાં છે...! અરે, એક (એક)
પરમાણુમાં પણ અનંતગુણા ગુણ છે. જેટલી સંખ્યા આત્મામાં ચૈતન્ય (ગુણોની) છે એટલી પરમાણુમાં
જડના ગુણોની છે. એ પરમાણુમાં પણ આકાશના પ્રદેશો કરતાં અનંતગુણા ગુણ છે. આહા...હા...!
સમજાણું...? હજી દ્રવ્ય ને ગુણ કોને કહે...? પછી પર્યાય કોને કહે...? (તેની સમજ નહીં).
વ્યવહારનયથી જાણવા કહેવાય પણ આદરણીય તો પ્રભુ આત્મા છે. અનંત ગુણ, પૂર્ણાનંદ...! અનંત...
અનંત.... અનંત... અનંત ક્યાંય અંત નહીં એટલા અપાર ગુણ-શક્તિનો ભંડાર પ્રભુ (આત્મા) છે.
એ ગુણભેદનો પણ આદર નહીં,
Page 35 of 540
PDF/HTML Page 44 of 549
single page version
સમ્યગ્દર્શન થાય છે. બીજી રીતે ત્રણ કાળમાં સમ્યગ્દર્શન થતું નથી. આહા....હા....! દેવ-ગુરુ ને ધર્મની
શ્રદ્ધા આવી એ રાગ છે, એ સમ્યક્ નહીં નવતત્ત્વની ભેદરૂપ શ્રદ્ધા એ પણ રાગ છે, સમ્યગ્દર્શન નહીં.
એકરૂપ દ્રવ્ય. એ આવી ગયું. વિસ્તારસામાન્ય (સમુદાય) - વિસ્તારસામાન્ય જે ગુણો છે એનું
એકરૂપ તે દ્રવ્ય છે. વિસ્તારસામાન્યગુણો દ્રવ્યના આધારે છે. એ ‘દ્રવ્ય’ ની ‘દ્રષ્ટિ’ કરવી (એ
સમ્યગ્દર્શન છે). આહા.. હા...! પર્યાય દ્રષ્ટિ છોડવી, ગુણભેદની દ્રષ્ટિ છોડવી, રાગની દ્રષ્ટિ છોડવી,
ગુણ-ગુણીના ભેદની દ્રષ્ટિ છોડવી અને તે જ્ઞાયકભાવ પૂર્ણાનંદસ્વરૂપ પ્રભુની દ્રષ્ટિી કરવી (એ જ
પ્રયોજન છે). આ બધું (વસ્તુસ્વરૂપ) સમજવામાં તો લેવાનું (છે). પર્યાય છે, રાગ છે (ગુણભેદ
છે) પણ તે પોતાને આશ્રય કરવા લાયક નથી. આશ્રય કરવાલાયક તો ત્રિકાળીપ્રભુ દ્રવ્ય (જે
‘સમયસાર’) ગાથા - ૧૧ માં કહ્યું
સમ્યગ્દર્શન થતું નથી. સમ્યગ્દર્શન વગર (સાચા) જ્ઞાન, ચરિત્ર, વ્રત, તપ, નિયમ હોતા નથી.
આહા... હા...! આવી વાતું છે.
અનેકપણાની આપત્તિ તે વિભાવપર્યાય.
જીવની પર્યાય ને વળી આત્માથી થઈ છે!! વિભાવ આત્માથી થયો છે. પરથી નહીં. એક દ્રવ્ય જે છે.
પ્રત્યેક અનંત દ્રવ્ય છે, એ પોતાના ગુણ અને પર્યાયને ચુંબે છે, સ્પર્શે છે. પણ પરની પર્યાયને ચુંબતા
નથી, સ્પર્શતા નથી કદી... અર...ર...! આવી વાત ક્યાંથી (આવી)?! સમજાણું કાંઈ..?
(‘સમયસાર’) ત્રીજી ગાથામાં કહ્યું છે કે
એકબીજાને સ્પર્શ કરતા નથી) આહા...હા.. પ્રત્યેક દ્રવ્યના જે ગુણ અને શક્તિ- જે ત્રિકાળી જે
વિસ્તારસામાન્ય અને પર્યાય જે આયતસામાન્ય (સમુદાય) તેને જ - તે ગુણ- પર્યાયને - દ્રવ્ય ચુંબે
છે. પણ પરની પર્યાયને સ્પર્શે નહીં ત્રણ કાળ - ત્રણ લોકમાં. આત્મા કર્મની પર્યાયને ક્યારેય અડયોય
નથી. આત્મા શરીરની પર્યાયને ક્યારેય સ્પર્શ્યોય નથી. શરીરની પર્યાય પણ આત્માને ક્યારેય અડી
નથી. કર્મનો ઉદય ક્યારેય રાગને સ્પશર્યોય નથી. (શ્રોતાઃ) સ્વ-પરના કારણે. ...? (ઉત્તરઃ)
નિમિત્ત કીધું ને..! નિમિત્ત કારણ ઉપાદાન પોતાથી થયું છે. નિમિત્ત કારણ છે. (જીવે) વિભાવ કર્યો
છે તો કર્મ નિમિત્ત કારણ છે. વિભાવ બતાવવો છે ને એટલે સ્વભાવવિશેષ કીધો છે. આહા... હા...!
આવું છે (વસ્તુસ્વરૂપ)
Page 36 of 540
PDF/HTML Page 45 of 549
single page version
છે. દ્રષ્ટાંત દે છે. “જેમ આખુંય પટ અવસ્થાયી (સ્થિર રહેવા) એવા વિસ્તારસામાન્યસમુદાય વડે-
જેમ સંપૂર્ણ પટ એટલે વસ્ત્ર, અવસ્થાયી એટલે સ્થિર. વિસ્તારસામાન્યસમુદાય વડે એટલે વસ્ત્ર જે છે
એના જે ગુણો છે - વિસ્તારસામાન્ય “અને દોડતા– (વહેતા, પ્રવાહરૂપ) દોડતી પર્યાય, “એવા
આયતસામાન્યસમુદાય વડે રચાતું થકું તે – મય જ છે.” વસ્ત્ર ગુણમય જ છે. વસ્ત્રના પોતાના
અનંતપરમાણુના ગુણ અને એની પર્યાય - એ ગુણ-પર્યાયથી તન્મય પટ (વસ્ત્ર) છે. સમજાણું. ...?
(શ્રોતાઃ) કઠણ છે આ... (ઉત્તરઃ) ભાષા તો સાદી છે. પણ હવે (એણે વસ્તુ-તત્ત્વ સમજવું પડશે
ને...!) અહીંયાં તો કહે છે પટ-વસ્ત્ર- (તેમાં) સ્થિર વિસ્તારસામાન્યસમુદાય (ગુણો) છે. આત્મામાં જે
ગુણો છે, સ્થિર ધ્રુવ છે. પટ - વસ્ત્રના ગુણો સ્થિર છે. પટનો દાખલો પછી આત્મામાં ઉતારશે. “તેમ
આખોય પદાર્થ ‘દ્રવ્ય’ નામના અવસ્થાયી વિસ્તારસામાન્યસમુદાય વડે અને દોડતા આયતસમુદાય
વડે રચાતો થકો દ્રવ્યમય જ છે.” - વિસ્તારસામાન્ય અને દોડતો પ્રવાહ-એ પટમાં - વસ્ત્રમાં એક
પછી એક, એક પછી એક વચ્ચે વિઘ્ન નહીં, ક્રમબદ્ધ પર્યાય થઈ રહી છે, એવા પ્રવાહરૂપ થતો
આયતસામાન્યસમુદાય વડે રચાતો થકો, એ પટ (વસ્ત્ર) પોતાના ગુણ ને પર્યાયમાં તન્મય છે. (કહે
છે કેઃ) આ વસ્ત્ર, પોતાના જે ગુણ, વર્ણ ગંધ-રસ-સ્પર્શ અને પોતાની પર્યાય આ (ધોળી આદિ) એ
ગુણ-પર્યાયમાં વસ્ત્ર તન્મય છે. આત્માને તે (વસ્ત્ર) સ્પર્શતું નથી, શરીરને તે સ્પર્શતું નથી. આહા..
હા...! આ ક્યાંનું (વસ્તુસ્વરૂપ) આવું સોનગઢનું...? (ના) આતો ભગવાનના ઘરની આ વાત આ
છે. જિનેશ્વરદેવ...! એમનું (કહેલું) જે દ્રવ્ય-તત્ત્વ (સ્વરૂપ) એમણે કહેલ ગુણ અને પર્યાય (નું
સ્વરૂપ) કોઈ અલૌકિક છે..!
વસ્ત્ર પોતાના ગુણ-પર્યાયમાં તન્મય છે. વસ્ત્ર શરીર પર હોવા છતાં વસ્ત્રનો એક પણ પ્રદેશ વસ્ત્રથી
હટતો નથી. આહા...હા.. હવે આવી વાતું...! આ તો ભગવાનની ૯૩મી ગાથા છે. હજી તો
‘પ્રવચનસાર’ ની પહેલી ગાથા છે. ‘જ્ઞેય અધિકાર’ આ સમકિત અધિકાર છે...! અરે એને અભ્યાસ
(કરવો) જોઈએ, ભાઈ...! આ તો વીતરાગની કોલેજ છે. સર્વજ્ઞભગવાન, ત્રિલોકનાથના કથનની
(જ્ઞાનની) કોલેજ છે. એમાં (કોલેજમાં) થોડું-ઘણું જાણપણું (અભ્યાસ) હોય તો કોલેજમાં સમજી
શકે...! આહા...હા! ..
પર્યાય છે. એ (પર્યાય એક પછી એક થાય છે. તો એ ગુણ-પર્યાયમાં એ વસ્ત્ર તન્મય છે. એ રીતે,
દરેક પદાર્થ, એ પ્રકારે સંપૂર્ણ પદાર્થ દ્રવ્યનામક અવસ્થાયી વિસ્તારસામાન્યસમુદાય વડે, દોડતા
આયતસામાન્યસમુદાય વડે રચાતો થકો (દ્રવ્યમય જ છે). દરેક વસ્તુ પરમાણુથી માંડીને આત્મા -
ભગવાનનો આત્મા અને ભગવાનની વાણી - બધા પોતાના ગુણ -પર્યાયમાં તન્મય છે. વાણી જે છે
તે પોતાના ગુણ - પર્યાયમાં તન્મય છે. ભગવાન સાથે વાણીનો કાંઈ સંબંધ છે જ નહીં.
Page 37 of 540
PDF/HTML Page 46 of 549
single page version
આ તો સર્વજ્ઞ પરમાત્માએ ત્રિકાળ એક સમયમાં ત્રણ કાળ, ત્રણ લોક જોયાં. એમની વાણીમાં આ
(વસ્તુ) સ્વરૂપ આવ્યું છે...!
પર્યાયમાં તન્મય દ્રવ્ય છે. એની (સંસારી જીવની) સાથે જે કર્મ છે તેની સાથે (જીવદ્રવ્ય) તન્મય
નથી. કર્મ જે છે તે સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય છે. તેને આત્મા સાથે સંબંધ નથી. આહા.... હા... હા...!
આવી ઝીણી વાત છે. આ તો જે અધિકાર આવે તે કહેવાય એમાં બીજું શું થાય...? ભગવાન
ત્રિલોકનાથ જે કહે છે એ કુંદકુંદાચાર્ય કહે છે અને ટીકાકાર અમૃતચંદ્રાચાર્યે સ્પષ્ટ કર્યું છે અને તેનું
અહીંયા વધુ સ્પષ્ટીકરણ થાય છે. પટના દ્રષ્ટાંતે પ્રથમ કહ્યું ગુણપર્યાયમાં પટ તન્મય છે. એમ દરેક દ્રવ્ય
પોતાના ગુણપર્યાયમાં તન્મય છે. પરની સાથે કોઈ સંબંધ છે નહીં...! આ શરીર જે જડ છે. - માટી
છે. તેની સાથે આત્માને કંઈ સંબંધ નથી. શરીર દ્રવ્ય છે. (અનંત પરમાણુનો પિંડ શરીર છે) તો
તેના દ્રવ્ય-ગુણ - પર્યાયમાં એ શરીર તન્મય છે. આત્મા પોતાના ગુણ ને પર્યાયમાં તન્મય છે. એક -
એક પરમાણુ જે છે તે તેના અનંત ગુણ ને પર્યાયમાં તન્મય છે. (જે પોતાના ગુણ-પર્યાયમાં તન્મય
છે) તેને દ્રવ્ય કહે છે. ઝીણી વાત છે ભાઈ...! આ તો ધીમેથી સમજવાની વાત છે. જેને ઇન્દ્રો
સાંભળે...! ભગવાનની વાણી (સાંભળવા) સમોસરણમાં પહેલા દેવલોકના ઇન્દ્ર આવે. શક્રેન્દ્ર અને
એની ઇન્દ્રાણી, એક ભવ અવતારી છે. બેય જણા એક ભવ કરીને મોક્ષ જવાના છે. શક્રેન્દ્ર અને એની
રાણી બેય મોક્ષ જશે એવો સિદ્ધાંતમાં લેખ છે. બેય મનુષ્ય થઈ મોક્ષ જવાના છે. એ સાંભળવા આવે
એ વાણી કેવી હશે બાપુ...! જેને એક ભવે મોક્ષ જાવું છે અને ત્રણ જ્ઞાન તો છે અત્યારે મતિ, શ્રુત,
અવધિ. સમકિતી છે સૌધર્મ દેવલોક-બત્રીસ લાખ વિમાન-એનો સાહ્યબો ઇન્દ્ર-એને ભગવાનના
દર્શનનો રાગ આવે પણ એ માનતો નથી કે એ રાગ મારો છે. (હું તો જ્ઞાતા છું) તો પછી બત્રીસ
લાખ વિમાન મારા (એ સમકિતીને ન હોય). અરે..! સમકિતીને એ છે નહીં. સમકિતી તો માને છે
કે મારા દ્રવ્ય-ગુણથી ઉત્પન્ન થયેલી સમકિતપર્યાય, એ રાગથી ઉત્પન્ન નથી થઈ, દેવ-ગુરુથી ઉત્પન્ન
નથી થઈ, એ મારી પર્યાયમાં અને મારા ગુણમાં હું તન્મય છું. બીજાની પર્યાયના કારણથી હું મારી
પર્યાયમાં તન્મય છું એ નહીં અને બીજાની પર્યાયમાં હું તન્મય છુંએમ પણ નહી. આહા...હા...હા...!
ધર્મ નથી. આહા.. હા...! પણ જૈનમાં જન્મેલાને ય હજી ખબર નથી કે; દ્રવ્ય શું... ગુણ શું... પર્યાય
શું...? વાત સારી આવી. ભૈયા..! તમારી ઉપસ્થિતિમાં આ ભાવ સારા આવ્યા... સર્વજ્ઞદેવથી આવી.
હિન્દી કહા ને...! એને કામ આવે તે ચાલે છે હિન્દીમાં (વ્યાખ્યાન) (શ્રોતાઃ) આપની કરુણા છે
(ઉત્તરઃ) એણે વચ્ચેથી (હિન્દી ચલાવો) કહ્યું હતું..! આહા...હા...!
Page 38 of 540
PDF/HTML Page 47 of 549
single page version
વસ્ત્ર તન્મય છે. એ દ્રવ્ય એમાં તન્મય છે. દ્રવ્ય (નું ક્ષેત્ર) એટલામાં છે. એમ એવી રીતે સંપૂર્ણ
પદાર્થ - અનંત પદાર્થ - ભગવાને દીઠા છે તે કીધા. એ (પોતાના ગુણપર્યાયમાં તન્મય છે) ભગવાન
કેવળજ્ઞાનમાં જાણે છે તો એ ‘દ્રવ્ય’ ગુણ-પર્યાયમાં તન્મય છે. લોકાલોકમાં તન્મય નહીં. શું કહે
છે...? ભગવાન કે જે કેવળજ્ઞાનમાં ત્રણ કાળ, ત્રણ લોક દેખે છે. તો એ જે (દેખવાની) પર્યાય છે એ
પોતાના દ્રવ્ય - ગુણથી ઉત્પન્ન થઈ છે. અને એ ગુણ ને પર્યાયમાં એ આત્મા તન્મય છે. ત્રણ લોકમાં
એ પર્યાય તન્મય નહીં. આહા...હા...હા...! આવી વાતું ઝીણી છે બાપુ..! થોડો અભ્યાસ કરવો જોઈએ.
ભાઈ! ... આહા...! આવો વખત ક્યારે મળે...! મનુષ્યભવ અનંતકાળે મળે...! ‘છહઢાળા’ માં તો
એમ કહ્યું છે કે નિગોદમાંથી નીકળીને ઈયળ થાય - એ બે ઈંદ્રિય-તો પણ ‘ચિંતામણિરતન’ એ
ભવને છહઢાળામાં કહ્યો છે. તેને (ઈયળના ભવને) ચિંતામણિ કહ્યું તો મનુષ્યપણું અને એમાં
(વળી) જૈનમાં જન્મ (થવો એ તો મહાચિંતામણિ સમાન છે.) આહા.... હા..! એમાં ભગવાનની
વાણી કાને પડે (સાંભળવા મળે) એ મહા દુર્લભ છે....!
વિસ્તારસામાન્યસમુદાય વડે અને દોડતા આયત સામાન્યસમુદાય વડે રચાતો થકો દ્રવ્યમય જ છે.” -
દ્રવ્યની વ્યાખ્યા કરી.. હવે ગુણોની વ્યાખ્યા કરે છે.