Page 390 of 540
PDF/HTML Page 399 of 549
single page version
અને કર્મના પ્રદેશ ભિન્ન છે. એથી પૃથક છે તેથી જીવ છે. વળી તેમની સ્થિતિ પૃથકપણાનું લક્ષણ
છે. આહા...! ભલે એની ઈ જ્ઞાનની પર્યાય, અનંતને જાણે, છતાં તે (જ્ઞાનની પર્યાય) અનંતને
જાણે, તે પોતાના પ્રદેશમાં રહીને જાણે છે. બીજાના પ્રદેશને અડયા વિના જાણે છે. આહા... હા...
હા! જેના પૃથક પ્રદેશ છે. એને જાણે ખરું, જાણવા છતાં પૃથક પ્રદેશપણે અન્યને અન્યપણે
રાખીને જાણે છે. આહા... હા! જણાણું માટે આત્મામાં આવી ગઈ વાત (-વસ્તુ), કે આત્મા
જણાય (એને) જાણનારો છે. માટે પર પદાર્થના પ્રદેશમાં-ક્ષેત્રમાં ગયો, એમ નથી. ન્યાયનો
વિષય છે જરી ભઈ! (શ્રોતાઃ) જુદાપણું કહેવું છે તો વળી એમાં ગયા વગર જણાય કેવી
રીતે...? (ઉત્તરઃ) ઈ વાત છે ને અહીંયા! જાય ક્યાં? ઈ સાટુ તો કહ્યું. “ભિન્નપ્રદેશત્વ”
આત્માના પ્રદેશ અને લોકાલોકના પ્રદેશ ભિન્ન છે. ઈ લોકાલોકને જાણે, એથી કરીને એના
જાણવામાં (જ્ઞાનપ્રદેશમાં) એ ચીજ આવી ગઈ નથી. તેમ ઈ ચીજમાં ઈ જાણવું (જ્ઞાનપ્રદેશ)
પરિણમ્યું નથી. આહા... હા... હા!
અતદ્ભાવ છે. એટલે કે જ્ઞાન તે આત્મા નહીં ને આત્મા તે જ્ઞાન નહીં એટલો અતદ્ભાવ છે. એ
અતદ્ભાવ ‘તે અન્યપણાનું લક્ષણ છે.’ અન્યપણું તો ઓલું ય કહ્યું’ તું, એના પૃથક પ્રદેશ છે એટલે ત
ન ભિન્ન છે. કો’ વાણિયાને આવું કાંઈ... મળે નહીં સાંભળવા ક્યાં’ ય! આહા... હા... હા... હા!
અહીં (આત્મામાં) આવી ગયા એમ નથી. તે આ જ્ઞાન અનંતને જાણે, છતાં પોતાના પ્રદેશથી પૃથક
થઈને, અન્યને જાણવા જાય છે એમ નથી. આહા... હા!
અને એના ગુણ - વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ એ પૃથક નથી. પૃથકપણું તો અનેરા દ્રવ્ય સાથે હોય છે.
અન્યપણું તો પોતામાં હોય ને પૃથકપણું પરમાં (પરની સાથે) હોય. ઈ શું કહ્યું? આહા... હા!
Page 391 of 540
PDF/HTML Page 400 of 549
single page version
હોવા છતાં અતદ્ભાવ છે. ગુણ તે દ્રવ્ય નહીં ને દ્રવ્ય તે ગુણ નહીં. એવી રીતે (એ) બે વચ્ચે
અતદ્ભાવપણાનું અન્યપણું સાબિત થાય છે. અહા... હા! આવું છે. આહા... હા! કેટલું નાખ્યું!! અન્ય
પદાર્થ, ભગવાન હો તીર્થંકરદેવ! એની વાણી! એ આત્માના પ્રદેશથી, ભિન્ન પ્રદેશે છે. ભગવાનના
પ્રદેશ ભિન્ન છે તે પૃથક પ્રદેશ તરીકે અન્ય છે. આહા... હા... હા! મંદિર, મૂર્તિને, એ બધા આત્માથી
પૃથક પ્રદેશે કરીને ભિન્ન છે. આહા... હા! કો’ શાંતિભાઈ! આહા... આવું છે! વીતરાગ મારગ!
તેમ પર અહીંયા આવતા નથી. એટલો, પરથી, પૃથકલક્ષણ પરનું- ઈ મુખ્ય લક્ષણ છે. અને હવે
આત્માની અંદર, દ્રવ્યમાં, એના ગુણ અને ગુણી (એટલે) આત્મદ્રવ્ય, આ દ્રવ્ય છે આ ગુણ છે એ
બેયને અતદ્ભાવ (અર્થાત્) ‘તે નહીં’ ગુણ છે તે દ્રવ્ય નહીં ને દ્રવ્ય છે તે ગુણ નહીં. એવો
અતદ્ભાવ, (એ) અતદ્ભાવની અપેક્ષાએ અન્યપણું છે. (પણ) (પ્રદેશ પૃથક નથી.) પૃથક પ્રદેશપણું
નથી. પૃથક પ્રદેશનું ‘અન્યપણું’ ને અતદ્ભાવનું ‘અન્યપણું’ બે ય જુદી જાત છે. અહા... હા... હા!
આહા! આવી વાત સાંભળવા, નવરાશ ન મળે કયાં’ય! (આ શું કહે છે!) પૃથક્ પ્રદેશ! (ને વળી)
અતદ્ભાવ! અતદ્ભાવ એટલે ‘તે-ભાવ નહીં’ (આત્મ) દ્રવ્ય છે તે જ્ઞાન નહીં ને જ્ઞાન છે તે
(આત્મ) દ્રવ્ય નહીં. (ઈ) અતદ્ભાવ છે. અતદ્ભાવની અપેક્ષાએ દ્રવ્ય અને ગુણને અન્યપણું છે.
પૃથક પ્રદેશની અપેક્ષાએ, અન્ય-પરની સાથે અન્યપણું છે. (અર્થાત્ પર સાથે અન્યપણું છે.)
‘અતદ્ભાવ’ (અર્થાત્) ‘તે-નહીં’ . દ્રવ્ય તે ગુણ નહીં ને ગુણ નહીં ને ગુણ તે દ્રવ્ય નહીં.
અતદ્ભાવની અપેક્ષાએ દ્રવ્ય ને ગુણ ને અન્યપણું છે. સમજાય છે કાંઈ?
અતદ્ભાવ અન્યત્વ છે. તેથી તેના ગુણ અને ગુણીના ભેદનું લક્ષ છોડી દે. આહા... હા... હા! અને
એક આત્મા, જ્ઞાયકભાવસ્વરૂપ છે, તેના ઉપર દ્રષ્ટિ દે તો તેને સત્ હાથ આવશે. લો! સમજાણું કાંઈ?
કે, ને પડી છે, કે’ ને પડી! આહા... હા! હજી તો સાચું - જ્ઞાન સાચું, સમ્યક્ પછી, પણ સાચું જ્ઞાન
(કરે). જેમ છે તેમ જ્ઞાન થવું એ પણ કઠણ! જ્ઞાન થયું નથી ને સમકિત થાય, એમ નથી કાંઈ!
આહા... હા!
Page 392 of 540
PDF/HTML Page 401 of 549
single page version
પોતાના ગુણથી-અભેદ છે, અને ગુણથી અભેદ-એક છે એમ દ્રષ્ટિ કરતાં તિર્યંચને પણ સમ્યગ્દર્શન
થયું. આહા...હા...હા! આમ છે.
હા... હા! શરીર, વાણી, કર્મ, સ્ત્રી, કુટુંબ, પરિવાર (અને) દેશ, ગામ એ તો ક્યાં’ય રહી ગ્યા કહે છે
એ તો અન્ય છે, એના પ્રદેશ પૃથક છે તેથી તેને અન્યપણું છે, એની હારે કાંઈ-કાંઈ સંબંધ નથી.
આહા... હા! ફક્ત તારામાં, ગુણ અને ગુણી - અનંતગુણ ભર્યા છે (એટલે ધ્રુવ છે જ.) અને આત્મા
અનંતગુણનો ધરનાર દ્રવ્ય છે. એટલો અતદ્ભાવ (બે વચ્ચે છે.) ગુણ તે દ્રવ્ય નહીં ને દ્રવ્ય તે ગુણ
નહીં. અને એટલો અતદ્ભાવ (છે તેથી) અન્યપણું છે. ‘એ પણ છોડી દઈને (દ્રષ્ટિમાંથી) આહા...
હા! (શ્રોતાઃ) બહુ મજા આવી...! (ઉત્તરઃ) આવી વાત છે. લોકોને તો શું! બિચારા, ખબર ન પડે,
ઝીણી વાત!! બહારમાં ચડાવી દીધા. કહે કે જિનબિંબ દર્શન કરીએ કલાક! જાવ...! પ્રભુ! આવો
વખત કં’ યે (ક્યારે) મળે! સંસારનો અભાવ કર્યા વિના, એને-એને ચોરાશીના અવતાર મટે એમ
નથી ભાઈ! આહા... હા!
આત્મા અને (એનો) જ્ઞાનગુણ આત્મા અને સત્તાગુણ. આત્મા અને આનંદગુણ એને (આત્માથી)
અપૃથક્રપણું છે. પૃથક્ નથી. જુદાપણું નથી, પૃથક્પણું નથી. તો “જેઓ અપૃથક્ હોય તેમનામાં
અન્યપણું કેમ હોઈ શકે?” જેના પ્રદેશો ભિન્ન છે, પૃથક્ છે એમાં (તો) ભિન્નપણું સંભવે, આ તો
તમે આત્માની અંદર (પ્રદેશ એક હોવા છતાં) ભિન્નપણું ઠરાવ્યું! બીજાથી ભિન્નપણું ઠરાવ્યું હોય તો તે
ભલે... કહો. આહા...હા...હા...હા! દેવ-ગુરુ ને શાસ્ત્ર, એ પણ પૃથક્પણે અન્ય છે. આહા...! એ તો
ભલે! પણ, આત્માના ગુણ અને ગુણીમાં પૃથક્રપણું નથી, છતાં તમે એને અન્યપણું ઠરાવો છો. એ શું
છે? એમ પ્રશ્ન છે! આહા...હા...હા!
‘અપૃથક્પણું હોય તેમનામાં અન્યપણું કેમ હોઈ શકે? જે જુદા જ નથી, પ્રદેશ-ક્ષેત્ર જુદા જ નથી.
એમાં અન્યપણું કેમ સંભવે? એવો પ્રશ્ન શિષ્યનો છે.
Page 393 of 540
PDF/HTML Page 402 of 549
single page version
છે. ગુણી અને ગુણ વચ્ચે તફાવત છે. “અન્યપણું હોઈ શકે છે.” આહા... હા! “વસ્ત્રના અને તેના
સફેદપણાના પ્રદેશો જુદા નથી.” વસ્ત્રના અને ધોળાપણાના પ્રદેશ જુદા નથી. આહા... હા! “તેથી
તેમને પૃથક્પણું તો નથી.” આમ હોવા છતાં સફેદપણું તો માત્ર આંખથી જ જણાય છે.” સફેદપણું
તો માત્ર આંખનો જ વિષય છે. અને વસ્ત્ર તો પાંચેય ઇન્દ્રિયનો વિષય છે. (તેથી) ભાવ ફેર છે.
અહા... હા... હા! આહા... હા! સફેદપણું એ આંખનો વિષય છે. આખું વસ્ત્ર છે ઈ પાંચેય ઇન્દ્રિયનો
વિષય છે. ઈ અપેક્ષાએ તેના બે વચ્ચે અતદ્ભાવ છે. ભલે પ્રદેશ જુદા નથી (બન્નેના) પણ અતદ્ભાવ
છે. જે ગુણ છે તે દ્રવ્ય નથી ને દ્રવ્ય છે તે ગુણ નથી. આહા... હા... હા! આવી ઝીણી વાત!! હેતુ તો
અંદર દ્રવ્યમાં અભેદપણું સિદ્ધ કરવું છે. પરથી તો જુદાં પાડીને, કરેલ જ છે. એનો કાંઈ ત્યાગ-ગ્રહણ
કરવાનો નથી. એમ કહે છે. આહા...હા! પરમાં અનંતા પર છે પ્રદેશે, એનો કોઈ ત્યાગ- ગ્રહણ નથી.
ફકત, તારામાં જે કાંઈ... આહા...હા! રાગ આદિ થાય, એ પ્રદેશ ઈ જ છે. એથી તેને તેના કહેવામાં
આવે છે. પણ રાગનો ભાવ ને આત્માનો ભાવ, બે ભિન્ન છે. (બન્ને વચ્ચે) અતદ્ભાવ છે. એથી તેણે
રાગની દ્રષ્ટિ છોડી, અને જ્ઞાયકની દ્રષ્ટિ કરવી, ઈ અપેક્ષાએ ગુણી અને ગુણમાં અન્યત્વ છે.
આહા...હા...હા!
ભિન્ન છે. (પ્રદેશ ભિન્ન છે) તો એનું શું કરે? આહા... હા! શરીરના પ્રદેશને આત્માના પ્રદેશ, બે
ભિન્ન છે તો આત્માના પ્રદેશ ઈ શરીરના પ્રદેશને શું કરે? આહા... હા! વાણીના પ્રદેશ ને આત્માના
પ્રદેશ ભિન્ન છે માટે વાણીને આત્મા શું કરે? કર્મના ને આત્માના પ્રદેશ જુદા માટે કર્મને આત્મા શું
કરે? તેમ, કર્મ આત્માને શું કરે? કેમ કે તેના પ્રદેશ (તો) જુદા છે. આહા... હા! બહુ સરસ!! સૂક્ષ્મ,
શબ્દ રહી જાય છે, અનાદિ! જે રીતે છે વસ્તુ, એ રીતે તેને ન સમજતાં, પોતાની કલ્પનાથી, બહાર-
પદાર્થના સંબંધે કંઈક લાભ થાય, એવું માની બેઠો (છે) અંદર! પોતે કોણ છે? એને તો જાણતો
નથી! આહા... હા!
ધરમ કરીએ (છીએ, ધર્મ) થાય. એમ છે જ નહીં. આહા... હા! ત્યારે આ બધા લાખો ખર્ચ્યા ને આ
છવ્વીસ લાખનું મકાન (પરમાગમ મંદિર) કર્યુ લો! ફોગટ ગયું? એનાથી કાંઈ ધરમ નહીં? આહા...
હા... હા! જેના પ્રદેશ ભિન્ન, તેનું અસ્તિત્વ તદ્ન પૃથક!! તેને તો આત્મા અડતો (ય) નથી. આહા...
હા! પૃથકભાવની અપેક્ષાએ ઈ અન્યપણું છે. આહા...હા...હા! સમજાય છે કાંઈ? ભાષા તો સાદી છે.
પણ માણસને દરકાર જોઈએને...! અરે...રે!
Page 394 of 540
PDF/HTML Page 403 of 549
single page version
માત્ર આંખથી જ જણાય, અને બાકીની ઇન્દ્રિયોથી જણાતું નથી, માટે સફેદાઈને વસ્ત્ર વચ્ચે ભિન્નતા
થઈ. અતદ્ભાવ થયો. પૃથકપણું ભલે નહીં. આહા... હા! કયાં લઈ ગયા!! આહા...! ગુણ ને ગુણી
(વચ્ચે) અતદ્ભાવ છે! અન્યપણું- બે વચ્ચે અન્યપણું છે. પણ પૃથક પ્રદેશની અપેક્ષાએ અન્યપણું
નહીં, પણ ભાવની અપેક્ષાએ તેને અન્યપણું છે. આહા...! જે ગુણનો ભાવ છે, તે ગુણીનો ભાવ નહીં
ને ગુણીનો ભાવ તે ગુણનો નહીં. આહા... હા... હા! ત્યાં સુધી જા! ઈ, ઈ અતદ્ભાવને છોડી દે!!
પૃથક પ્રદેશવાળા દ્રવ્ય છે એને તો છોડી જ દે, (અરે!) પંચ પરમેષ્ઠિને પણ છોડી દે!! આ... હા...
હા... હા! પણ તારા પ્રદેશમાં- તારા જ પ્રદેશમાં જે ગુણ, જ્ઞાન, આનંદ (છે.) એમાં પણ (દ્રવ્ય અને
ગુણને) ભાવ ફેર છે. એ કપડાના દ્રષ્ટાંતે, કપડું છે એનું ધોળાપણું ઈ આંખનો વિષય છે, અને “જીભ,
નાક વગેરે બાકીની ઇન્દ્રિયોથી જણાતું નથી.” અને વસ્ત્ર તો પાંચે ઇન્દ્રિયોથી જણાય છે.” અને
સફેદ જે વસ્ત્ર છે ઈ આખું વસ્ત્ર પાંચેય ઇન્દ્રિયનો વિષય છે. માટે બેમાં ફેર છે બેમાં એકપણું માન
તો વિપરીત છે. આહા... હા!
નથી. આહા... હા! પહેલાં કહ્યું ઈ વસ્ત્રનું. વસ્ત્ર તે સફેદપણું નહીં. આહા... હા! કેમ કે સફેદ ગુણ તે
તો એક આંખથી જ જણાય, અને આખું વસ્ત્ર છે એ તો બધી ઇન્દ્રિયોનો વિષય (થાય છે.) વર્ણ-
રસ-ગંધ-સ્પર્શ બધી ઇન્દ્રિયોથી. (વસ્ત્રમાં બધા ગુણો છે.) માટે ઈ વસ્ત્ર અને સફેદાઈ વચ્ચે
અતદ્ભાવ છે. અતદ્ભાવની અપેક્ષા તો અન્ય છે. આહા... હા... હા! એ વાણી, દેહ, બૈરાં-બાયડી-
છોકરાં (આદિ) ક્યાં’ ય (દૂર) રહી ગયા! મકાન, આબરૂ ને પૈસા ને આ વકીલાત કરતા’ તા ને...
એ અન્યમાં વયું ગયું (ચાલ્યું ગયું) કહે છે. અહા... હા! એ અન્યમાં - પૃથકપ્રદેશમાં (છે તેની
સાથે) આત્માને કાંઈ સંબંધ નથી, એમ કહે છે. આહા... હા! કે અમારો દીકરો સારો થયો ને મારી
દીકરી... ઠેકાણે પડી ને આ છોકરાં હુશિયાર થયાં ને...! આહા... દશા શું હશે, આ?
જુદો (છે.) અહા... હા... હા! આવું છે.
કેમ કહેવું...! અહા... હા! આહા... હા! પ્રભુ તો એમ કહેવા માગે છે (કેઃ) તારા તત્ત્વને અને બીજા
તત્ત્વને કાંઈ સંબંધ નથી. જેના પ્રદેશ ભિન્ન, ક્ષેત્ર ભિન્ન, જેના ભાવ ભિન્ન, જેનું દ્રવ્ય ભિન્ન!! આહા...
હા... હા... હા! કોની આશાએ તું જંગ કરીશ? પરની આશાએ? પર તો ભિન્ન છે. દેવ-ગુરુ-શાસ્ત્રથી
મને લાભ થાય, એ વાત આમાં રહેતી નથી. આહા... હા... હા... હા! પરમેશ્વરના પ્રદેશો - પંચ
પરમેષ્ઠિના પ્રદેશો જુદા છે. તારા પ્રદેશો જુદા છે, ક્ષેત્ર બે ય નું જુદું
Page 395 of 540
PDF/HTML Page 404 of 549
single page version
ભાવ ને આત્માના પ્રદેશ એક છે. પણ ભાવ અને ભાવવાન વચ્ચે પૃથકત્વ નથી, પણ અતદભાવપણું
છે. આહા....! એથી એટલું પણ અતદ્ભાવપણે અન્યત્વ છે. આહા...હા...હા! આવી વાતું હવે!
પરના પ્રદેશ જુદા છે, એને અડતું નથી (આત્મ) દ્રવ્ય! તો્ર એને ભાંગે ને તોડે-રાખે એ બને ક્યાંથી?
આહા.. હા... હા! ‘તણખલાના બે કટકા કરવાની તાકાત આત્મામાં નથી.’ કેમ કે તણખલાના પ્રદેશ
જુદા છે ને (આત્મ) પ્રભુના પ્રદેશ જુદા છે. આહા.. હા.. હા! એક આત્મા સિવાય, સારા જગતથી તું
(અરે!) સિદ્ધભગવાનથી ય જુદો, આહા.. હા! પંચપરમેષ્ઠિથી જુદો, અરે, તે તે પંચપરમેષ્ઠિનું સ્વરૂપ
છે તારું! અને તે ભાવ અને ભાવવાન, આ પરમેશ્વરનું સર્વજ્ઞપણું અને આત્મા, બે વચ્ચે પણ
અતદ્ભાવ છે. આહા... હા.. હા.. હા! શું કીધું ઈ? આત્મામાં સર્વજ્ઞપણું થયું એ કેવળજ્ઞાન ને
આત્માના પ્રદેશ એક છે. છતાં સર્વજ્ઞપણું તે (આત્મ) દ્રવ્ય નહીં ને દ્રવ્ય તે સર્વજ્ઞપણું નહીં. બે વચ્ચે
ભાવમાં અતદ્ભાવ છે. તે-ભાવ, તે-છે એમ નથી. તે -ભાવ, તેમ-નથી એમ છે. આહા... હા!
મીઠાલાલજી! આવું સાંભળવાનું (મળવું) બહુ મુશ્કેલ ભાઈ! બહારથી-કરવું ને ઈ ક્રિયાને...
ભગવાનની પાણી રેડે ને સ્વાહા! (અર્ધ્ય ચડાવે) એ તો શુભ ભાવ છે. એ શુભભાવ ને આત્માના
પ્રદેશ એક છે. પણ ભાવ ભિન્ન છે. ભાવ છે તે વિકારી પર્યાય અને આત્મા અવિકારી દ્રવ્ય છે. અરે!
અવિકારી પરિણામ હોય, એનાથી આત્માના પ્રદેશ ભિન્ન નથી, છતાં એ બે વચ્ચે ભાવમાં અતદ્ભાવ
છે. આહા... હા... હા! ભગવાન આત્મા, સર્વજ્ઞસ્વભાવ તરીકે, ભાવ અન્ય છે તેથી અતદ્ભાવની
અપેક્ષાએ, તે ભાવથી અન્ય કહેવામાં આવ્યો છે. આહા... હા... હા! જ્ઞેયનું સ્વરૂપ છે આ. એ
જ્ઞેયસ્વરૂપની આવી પ્રતીતિ જે થાય, તેને સમકિત કહે છે. સમ્યગ્દર્શનનો વિષય છે આ. આહા... હા!
લોકોને મૂળ વાતની ખબર નહીં ને, જાડના પાંદડા તોડે છે, એ પાંદડા પાછા પાંગરશે પંદર દિ’ એ!
આહા... હા!
એમ તો બનતું નથી. માટે વસ્ત્ર અને સફેદપણાને અપૃથકપણું હોવા છતાં અન્યપણું છે.” વસ્ત્ર અને
ધોળાપણું જુદાં નહી હોવા છતાં, પ્રદેશ ભિન્ન નથી માટે અપૃથક છે છતાં અન્યપણું છે. આહા... હા... હા!
પંડિત છે. (તે મશ્કરીમાં) બોલે ‘ભારે વાત, ભણવું-ગણવું કાંઈ નહીં... આનંદ (આનંદ!)’
Page 396 of 540
PDF/HTML Page 405 of 549
single page version
વ્યાખ્યાન થયું, સાંભળ્યું. ભારે વાત! કહે ભણવું-ગણવું કાંઈ નહીં ને આનંદ! આ... હા! ભાઈ! તું શું
કરે છે ભાઈ! ભગવાન! તને તારા સિવાય, જેના પ્રદેશો ભિન્ન છે, એનામાં તારો અધિકાર કાંઈ નથી.
તારામાં અધિકાર છે ગુણ-ગુણીનો આહા.. હા! છતાં તે ગુણ અને ગુણીને, એક ભાવ છે એમ નથી.
બેના ભાવ ભિન્ન છે. આહા... હા... હા!
સંખ્યા, સંજ્ઞા, લક્ષણથી ભિન્ન છે. ગુણ અનંત છે, દ્રવ્ય એક છે. એનું નામ ‘ગુણ’ છે ને એનું નામ
‘દ્રવ્ય’ છે, ભેદ થઈ ગયો. આહા.. હા... હા! સંજ્ઞા, સંખ્યા, લક્ષણ ભેદ છે. દ્રવ્યનું લક્ષણ ગુણોને
આશ્રયગુણોનું લક્ષણ પોતે-પોતાપણે રહે. (જેમ કે) જ્ઞાન જાણપણું-પણે, દર્શન શ્રદ્ધા-પણે વગેરે.
આહા... હા! માટે વસ્ત્રને અને સફેદપણાને અપૃથક્પણું એટલે જુદાપણું નથી, બની શકે છે છતાં
અન્યપણું છે. “એમ સિદ્ધ થાય છે.”
બનતું નથી. આહાહાહાહા! પર વસ્તુથી પર વસ્તુમાં કાંઈ બનતું નથી. આ તો તારી ચીજની અંદર
પણ (અતદ્ભાવ) ભેદ બતાવીએ છીએ. કેમ કે દ્રવ્ય ને ગુણ એવા (બે) નામ પડયા, દ્રવ્ય તે અનંત
ગુણનું (રૂપ) એક છે, ગુણો અનંતા છે, બેય ની વચ્ચે અતદ્ભાવ (છે.) એટલે ‘તે-પણે નહીં (હોવું
તે)’ ગુણ તે દ્રવ્ય નહીં ને દ્રવ્ય છે તે ગુણ નહિ. ‘તે-ભાવ નહીં’ તેથી અતદ્ભાવ! (અથવા) ‘તે-
ભાવ નહીં’ તેથી અતદ્ભાવ. છતાં ઈ અતદ્ભાવને લઈને, દ્રવ્ય અને ગુણને અન્યત્વ કહેવાય છે.
આહા... હા.. હા! પૃથકપણું નથી, અતદ્ભાવ છે. તેથી તેને અન્યપણું કહેવામાં આવે છે. આવી વાત
હવે ક્યાં’ ય નવરાશ ન મળે! આકરું લાગે લોકોને! મૂળ-મૂળ વસ્તુ છે આ તો મૂળ ચીજ છે!
આહા... હા!
તારે કાંઈ સંબંધ નથી. આહા... હા... હા... હા! એના પ્રદેશો ભિન્ન, એનું (તું) કરી શું શક! (શકે?)
એને અડતો નથી ને કરી શું શક? (શકે?) આહા... હા! પાણી ઊનું થાય છે. પાણીના પ્રદેશ જુદા છે
અને અગ્નિના પ્રદેશ જુદા છે. (ઈ તો) પૃથક પ્રદેશ છે. પૃથક પ્રદેશ છે તેથી ઈ અન્ય છે. અન્યથી
અન્યનું કાંઈ બને કેમ? આહા... હા! એ થયું છે ઊનું પોતે, પોતાથી. છતાં ઈ (પાણીનો) ઊનાનો
ભાવ અને દ્રવ્ય (એ) બે વચ્ચે પણ અતદ્ભાવ અન્યત્વ છે. આહા... હા... હા! આવો ઉપદેશ!
Page 397 of 540
PDF/HTML Page 406 of 549
single page version
અધિકાર છે ને...! આહા... હા! એમણે આ રીતનો ખ્યાલ (કરી) પ્રતીતિ કરવી જોઈએ. એમ કહે છે.
એક ગુણ અનેક
અપેક્ષાએ કથંચિત્ (કહ્યું.) પ્રદેશપણે તે એક છે. ગુણો અને આત્માના પ્રદેશો એક જ છે. પણ
‘કથંચિત્’ એટલે? ગુણ અને ગુણી વચ્ચે ‘ભાવ’ એક નથી. ઈ અપેક્ષાએ કથંચિત્ ગુણ તે દ્રવ્ય
નથી, દ્રવ્ય ગુણપણે નથી.
Page 398 of 540
PDF/HTML Page 407 of 549
single page version
जो खलु तस्स अभावो सो तदभावो अतब्भावो
यः खलु तस्याभावः स तदभावोऽतद्भावः ।। १०७।।
નથી તે–પણે અન્યોન્ય તેહ અતત્પણું જ્ઞાતવ્ય છે. ૧૦૭.
‘પર્યાય’ તરીકે- એમ ત્રિધા વિસ્તારવામાં આવે છે.
પર્યાય’ - એમ વિસ્તારવામાં આવે છે.
અર્થાત્ ‘તે-પણે હોવાનો અભાવ’ છે તે તદ્-અભાવ’ લક્ષણ ‘અતદ્ભાવ’ છે કે જે (અતદ્ભાવ)
અન્યત્વનું કારણ છે; તેવી રીતે એક દ્રવ્યમાં જે સત્તાગુણ છે તે દ્રવ્ય નથી, અન્ય ગુણ નથી કે પર્યાય
----------------------------------------------------------------------
Page 399 of 540
PDF/HTML Page 408 of 549
single page version
સમજવું.
કે સિદ્ધત્વાદિપર્યાય છે તે હયાતી ગુણ નથી-એમ પરસ્પર તેમને અતદ્ભાવ છે કે જે અતદ્ભાવને લીધે
તેમને અન્યત્વ છે. આ જ પ્રમાણે સર્વ દ્રવ્યો વિષે સમજવું.
જ્ઞાનાદિગુણ’ અને પુરુષાર્થી સિદ્ધત્વાદિપર્યાય’ - એમ વિસ્તારી શકાય છે. અભિન્ન પ્રદેશો હોવાને લીધે
આમ વિસ્તાર કરવામાં આવે છે, છતાં સંજ્ઞા-લક્ષણ-પ્રયોજનાદિ ભેદ હોવાને લીધે પુરુષાર્થગુણને તથા
આત્મદ્રવ્યને, જ્ઞાનાદિ અન્યગુણને કે સિદ્ધત્વાદિપર્યાયને અતદ્ભાવ છે કે જે અતદ્ભાવ તેમનામાં
અન્યત્વનું કારણ છે.) ૧૦૭.
----------------------------------------------------------------------
૨. તદ્-અભાવ તેનો અભાવ.
Page 400 of 540
PDF/HTML Page 409 of 549
single page version
“હવે અતદ્ભાવને ઉદાહરણ વડે સ્પષ્ટ રીતે દર્શાવે છેઃ– દાખલો આપે છે.
जो खलु तस्स अभावो सो तदभावो अतब्भावो
નથી તે– પણે અન્યોન્ય તેહ અતત્ત્વપણું જ્ઞાતવ્ય છે. ૧૦૭.
અક્ષરના પ્રદેશો જુદા છે, અમારાથી ઈ પૃથક છે. અક્ષરના પ્રદેશ અને આત્માના પ્રદેશ બે તદ્ન ભિન્ન
છે. ઈ અક્ષરને અક્ષર (કરે) અમે કર્ત્તા નથી. આહા.. હા! અમે જાણવાનું કામ કરીએ છીએ, અમારા
આત્માના ગુણ વડે, એ ગુણને પણ અતદ્ભાવ છે આત્માથી. આહા.. હા! તો પુથક્તાની ક્રિયા તો
(અમારાથી) ક્યાં’ ય દૂર રહી. આહા... હા! ગોખી રાખે, આ હાલે એવું નથી હોં? અંદર એને
બેસારવું જોઈએ. આહા... હા... હા!
(જુઓ!) એક મોતીની માળા, હાર તરીકે (એટલે) એને હાર કહેવાય. ‘દોરો છે અને મોતી છે’
એમ ત્રિધા પ્રકારે વિસ્તારવામાં આવે છે.
પર્યાય, (એટલે) દ્રવ્ય સત્ ગુણ સત્ ને પર્યાય સત્! આહા...!
Page 401 of 540
PDF/HTML Page 410 of 549
single page version
આહા... હા! માળા એક છે. પણ એમાં મોતીની ધોળાશ, હાર ધોળો, દોરો ધોળો અને મોતી ધોળું. “એમ
ત્રિધા વિસ્તારવામાં આવે છે” તેમ એક દ્રવ્યનો સત્તાગુણ, ‘સત્ દ્રવ્ય’. સત્તા ગુણ-સત્તા ગુણ લીધો
છે હાર. તેમ એક દ્રવ્યનો સત્તાગુણ ‘સત્ દ્રવ્ય’, ‘સત્ ગુણ’ અને ‘સત્ પર્યાય’ – એમ ત્રિધા
વિસ્તારવામાં આવે છે.
ભગવાન આત્મા. આહા... હા! (દ્રવ્ય એક પણ ત્રણ પ્રકાર દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય.) .
પણ ઈ પછી (કહેશે.) આ તો દ્રષ્ટાંત છે.
નથી.” એમ પરસ્પર એકબીજાનો અભાવ “–એમ એકબીજાને જે ‘તેનો અભાવ’ અર્થાત્ ‘તે–પણે
હોવાનો અભાવ’ છે” આહા... હા! તેથી સફેદપણું હારપણે થઈ જાય ને હાર, સફેદપણે થઈ જાય
એકલો, અને દોરો સફેદ છે ઈ હારપણે થઈ જાય, મોતીપણે થઈ જાય, એમ બનતું નથી. આહા... હા!
દ્રવ્ય અભાવ થઈ જાય, આહા... હા! “તે તદ્–અભાવ’ લક્ષણ” દોરાનું, મોતીનું ને હારનું ‘તદ્-
અભાવ’ લક્ષણ, તે તદ્-અભાવ લક્ષણ
નહીં એટલો ફેર છે ને બેયમાં. એ રીતે અતદ્ભાવ લક્ષણ, દ્રવ્ય તે ભાવ નહીં ને ભાવ તે દ્રવ્ય નહીં
ઈ તદ્-અભાવ લક્ષણ, અતદ્ભાવ છે. એને અતદ્ભાવ કહેવાય છે. આહા... હા... હા! કેટલાકે તો આ
વાંચ્યું જ ન હોય. પુસ્તક પડયું હોય!
કહેવાય છે આ! ક, ખ, ગ, ઘ, એમ બોલતા નથી? એ શીખવા જાય છે કે નહીં? (શ્રોતાઃ) જાય છે
(પ્રભુ!)
Page 402 of 540
PDF/HTML Page 411 of 549
single page version
આહા... હા! “કે જે અતદ્ભાવ અન્યત્વનું કારણ છે.” અન્યત્વનું કારણ (ઈ) છે. આહા... હા... હા!
એ ગુણ જુદો ને આત્મા જુદો એમ અન્યત્વ, આત્માની અંદર સત્દ્રવ્ય, સત્ગુણ, સત્પર્યાય (છે.) છતાં
ત્રણેયને અન્યપણું છે. દ્રવ્ય ને ગુણ વચ્ચે અને દ્રવ્ય-ગુણ પર્યાય વચ્ચે અતત્પણું છે. આહા... હા... હા!
આમ કહ્યું ને ‘સત્ દ્રવ્ય’, ‘સત્ગુણ’, સત્ પર્યાય’. સત્નો જ વિસ્તાર છે. છતાં દ્રવ્ય તે ગુણ નથી,
ગુણ તે પર્યાય નથી, પર્યાય તે ગુણ નથી ગુણ તે દ્રવ્ય નથી. આહા... હા... હા!
પાડયો. આહા... હા! એને પણ છોડ! (દ્રષ્ટિમાંથી) આહા... હા... હા! ભગવાન અંદર આત્મા!
નિર્વિકલ્પ અને અભેદપણે બિરાજે છે. તેની ઉપર દ્રષ્ટિ કર. એનો આદર કર. તેનો સ્વીકાર ને સત્કાર
કર. ત્યારે તે ચીજનો (આત્માનો) આદર થતાં તેને સત્દર્શન થશે. જેવું એ સ્વરૂપ છે, એવું જ તને
દર્શન થશે ને પ્રગટશે. સમ્યગ્દર્શન! દર્શન એટલે શ્રદ્ધા! આહા... હા! એથી સત્શ્રદ્ધા ને ત્યારે સત્યદર્શન
થાશે ત્યારે સત્ દેખાશે. જેવું અખંડ સત્ (સ્વરૂપ) છે તેવું સત્ શ્રદ્ધાશે. આહા.. હા!
(ગુણ) પણે નથી. સત્તાગુણ દ્રવ્યપણે પણ નથી ને સત્તાગુણ, અનેરા ગુણપણે પણ નથી. આહા...
હા... હા! એમ જ્ઞાનગુણ, દ્રવ્યપણે નથી, તેમ જ્ઞાનગુણ, સત્તા આદિ બીજાગુણપણે પણ નથી. આહા...
હા! દરેક ગુણની ભિન્નતા છે. (એક ગુણ બીજાગુણપણે નથી.) આહા... હા! આમાં તો ભઈ વખત
જોઈએ, નિવૃત્તિ જોઈએ, અભ્યાસ કરેતો બેસે એવું છે! આહા... હા! આ કાંઈ લૌકિક ભણતર નથી.
આહા... હા!
વચ્ચે અતદ્ભાવ અને ગુણ-ગુણ વચ્ચે અતદ્રભાવ. આહા... હા... હા!
અનેરાગુણપણે નથી ને પર્યાય (પણે) નથી. આહા... હા... હા!
Page 403 of 540
PDF/HTML Page 412 of 549
single page version
અર્થાત્ ‘તે–પણે હોવાનો અભાવ’ સત્તા (અન્ય) ગુણપણે નહીં, સત્તા દ્રવ્યપણે નહીં, સત્તા પર્યાયપણે
નહીં. આનંદગુણ, દ્રવ્યપણે, નહીં, આનંદગુણ જ્ઞાન (ગુણ) પણે નહીં, આનંદગુણ પર્યાયપણે નહીં.
આહા... હા... હા!
કહેવાય. ગુણોને દ્રવ્ય ન કહેવાય. ને ગુણોને પર્યાય ન કહેવાય. આહા... હા!
અભાવ લક્ષણ આ ભાવ તે આ નહીં એવું તદ્-અભાવ લક્ષણ, એકબીજાની વચ્ચે તદ્-અભાવ લક્ષણ,
આહા... હા! એ
અનેરો, ગુણથી દ્રવ્ય અનેરું. આહા... હા... હા! કો’ ભાવાર્થ આવ્યો!
વર્ણવવામાં આવે છે. એ જ પ્રમાણે સર્વ દ્રવ્યો વિષે સમજવું.” આહા.. હા! બધાં દ્રવ્યો, દ્રવ્યપણે,
ગુણપણે અને પર્યાયપણે... આહા... હા! જ્યારે જુઓ ત્યારે, એના સમયે પર્યાય, જે પર્યાય થાય છે.
પર્યાય તે પર્યાયપણે છે ને ગુણ તે ગુણપણે છે ને દ્રવ્ય તે દ્રવ્યપણે છે. આહા..! એ ગુણને લઈને
પર્યાય છે એની ના કહે છે. આહા.. હા.. હા! બે વચ્ચે અતદ્ભાવ છે ને.....! એ અતદ્ભાવ લક્ષણ બે
ચીજ વચ્ચેનો અહીંયાં સિદ્ધ કરે છે. આહા... હા... હા! આનંદસ્વરૂપ ભગવાન આત્મા એ જ્ઞાનસ્વરૂપ
નહી ને જ્ઞાનસ્વરૂપ ભગવાન આત્મા તે આનંદસ્વરૂપ નહીં. આહા... હા! એમ એક વ્યકિતનો અભાવ
સિદ્ધ કરે છે. સત્તાગુણ છે એ આત્મદ્રવ્ય તરીકે, એક આત્મા તે જ્ઞાનગુણ તરીકે, અને સિદ્ધત્વાદિ
પર્યાય તરીકે-એમ ત્રણ પ્રકારે વર્ણવવામાં આવે છે. એ જ પ્રમાણે સર્વ દ્રવ્યો વિષે સમજવું. જેટલા
બધા આ જગતમાં પદાર્થો છે તે બધા (વિશે સમજવું.) આહા... હા!
એક પરમાણુ, બીજા પરમાણુથી અન્ય-પૃથક્ છે. કારણ એક પરમાણુનો પ્રદેશ જુદો, બીજા પરમાણુનો
જુદો, એ પૃથક્ (પ્રદેશ) અન્યત્વ છે. અને પરમાણુમાં વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ છે ઈ પરમાણુના પ્રદેશમાં
વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ છે. એમાં બે વચ્ચે અતદ્ભાવરૂપ અભાવ છે તે સિદ્ધ થાય છે. આહા... હા!
વર્ણગુણ તે પરમાણુ નહીં ને પરમાણુ (દ્રવ્ય) તે વર્ણગુણ નહીં. આહા... હા... હા! અને તે પરમાણુ