Page 478 of 540
PDF/HTML Page 487 of 549
single page version
પામે, પણ કાંઈ તે વસ્તુ અન્ય થઈ જતી નથી. પર્યાયપણે પરિણમે એમ ભિન્ન ભિન્ન. વસ્તુ તો એની
એ-એવડી ને એવડી-એવી ને (એવી) એ વસ્તુ છે. આહા...હા! “જીવ મનુષ્ય દેવાદિક” દેવાદિકમાં
તિર્યંચ-નારકી એના પર્યાયે પરિણમતાં છતાં-અવસ્થામાં-અવસ્થારૂપે થવા છતાં (આત્મા) અન્ય થઈ
જતો નથી. અનેરી ચીજ થઈ જતી નથી. આહા...હા! જીવદ્રવ્ય તો જીવદ્રવ્યરૂપે ત્રિકાળ છે. આહા...!
ભગવત્સ્વરૂપ! અહીંયાં તો પર્યાયોરૂપે પરિણમે છે એમ કહ્યું. ‘નિયમસાર’ માં તો એમ કહ્યું કે જે
મોક્ષ અને સંવર-નિર્જરા આદિની પર્યાય છે એ પરદ્રવ્ય છે. કેમ કે સ્વદ્રવ્ય જે છે ત્રિકાળ! સચ્ચિદાનંદ
પ્રભુ! એકરૂપ સ્વભાવ-જ્ઞાયક પરમ પારિણામિક સ્વભાવ, એ સ્વદ્રવ્ય છે. અને મોક્ષની પર્યાય, સંવર-
નિર્જરાની પર્યાય (પરદ્રવ્ય છે.) (
સ્થાનો નથી.) (આમ છે છતાં) અહીંયાં કહે છે કે જીવ (પર્યાયોમાં) પ્રવર્તે છે. આહા...હા...હા!
પર્યાય એની છે. ઈ કાંઈ કરમથી થઈ છે કે કાંઈ સંયોગો-બીજી ચીજથી થઈ છે (એ પર્યાયો કે)
સિદ્ધની કે નર્કની (કે અન્ય પર્યાય) સંયોગી ચીજથી થઈ છે એમ નથી. છતાં તે અનેરી અનેરી
પર્યાયે, સ્વયંસિદ્ધ પોતે (સ્વતઃ) પરિણમે (છે) છતાં વસ્તુ (આત્મા) અન્ય-અન્ય થઈ જતી નથી.
આહા...હા...હા!
મનુષ્યપણે, તિર્યંચપણે, દેવપણે, ને સિદ્ધપણે-એ પાંચ (પ્રકારની) પર્યાયપણે પરિણમતાં છતાં
(આત્મા) અન્ય થઈ જતો નથી. દ્રવ્ય બીજું થઈ જાય છે એમ નથી. આહા...! ત્યાં
નાખ્યું છે. (
અપેક્ષાએ જેટલી પર્યાયો થાય, એ બધી પરદ્રવ્ય, પરભાવ હેય છે. (તો એને તો) પોતે ભગવાન
કુંદકુંદાચાર્યે પરદ્રવ્ય કહ્યું. તો એનો (આધાર) લઈને
Page 479 of 540
PDF/HTML Page 488 of 549
single page version
ભગવાન (આત્મા) ધ્રુવ! ટંકોત્કીર્ણ, વજ્રનું બિંબ! જેમ એકરૂપ હોય, જેમાં પર્યાયનો પ્રવેશ નથી,
છતાં પર્યાય છે. આહા... હા! વસ્તુ ભગવાન આત્મા!
ઉપર સમકિતી–જ્ઞાનીને તેનું લક્ષ નથી. જ્ઞાન બરાબર કરે. જ્ઞાન તો છ દ્રવ્યનું ય કરે. (એ જ્ઞાન)
કરવા છતાં એક સ્વદ્રવ્ય જે ચૈતન્યપ્રભુ! ઈ કોઈ (પણ) પર્યાયે થતો નથી માટે એકરૂપ છે, એવી
દ્રષ્ટિ ધર્મીની કદી ખસતી નથી!! આહા! અને એ દ્રષ્ટિ ખસે તો ઈ પર્યાયબુદ્ધિ-મિથ્યાદ્રષ્ટિ થઈ જાય
છે. આહા... હા! એ કીધું (હવે કહે છે.)
નિગોદની-લસણ ને ડુંગળી, એની એક કટકીમાં અનંતાજીવ (એવો) એક જીવ અક્ષરના અનંતમાં
ભાગમાં વિકાસ હોવા છતાં જીવદ્રવ્ય અનેરું થતું નથી. આહા... હા! (જીવ) પર્યાયમાં પરિણમ્યું છે.
એમ કહેવાય, ઈ અહીંયાં કીધું છે. (
‘કે જે પર્યાયોના સ્વરૂપનું કર્તા, કરણ અને અધિકરણ હોવાને લીધે પર્યાયની અપૃથક છે’) એમ
કહેશે. આહા...હા! આહા...હા! પાછળ છે છેલ્લી છે. એ પર્યાયનું એક બાજુ એમ કહે પર્યાયનું ષટ્કારક
પરિણમન, દ્રવ્યને ગુણની અપેક્ષા વિના સ્વતંત્ર છે. એક બાજુ એમ કહે દ્રવ્ય પોતે તે પર્યાયમાં
પરિણમે છે. પરિણમે છતાં દ્રવ્ય એમ થતું નથી. આહા.. હા! પર્યાયને પરદ્રવ્ય કહીને, પરદ્રવ્યરૂપે
પરિણમે છે. પરિણમે છતાં ઈ દ્રવ્ય છે સત્ ઈ અનેરાપણે થતું નથી. આહા...હા...હા! એની પોતાની
પર્યાય જે પાંચ (પ્રકારની) છે એ પણે થવા છતાં દ્રવ્ય એમ થતું નથી. આહા...હા! પર્યાયને પરદ્રવ્ય
કહીને, પરદ્રવ્યરૂપે પરિણમે છે છતાં ઈ દ્રવ્ય છે સત્ ઈ અનેરાપણે થતું નથી. આહા...હા...હા! એની
પોતાની પર્યાય જે પાંચ (પ્રકારની) છે એ -પણે થવા છતાં, દ્રવ્ય એમ થતું નથી. તો બીજા પદાર્થ-
સંયોગની તો વાતશી કરવી? કે સંયોગને લઈને આમ થયું-સંયોગને લઈને આમ થયું-કર્મનો ઉદય
આકરો આવ્યો માટે આમ થયું-આહા...! દુશ્મન એવો પ્રતિકૂળ આવ્યો કે ખરેખર સૂતા’ તા ને માર્યો!
આ જ તો એવું સાંભળ્યું ઓલા કાન્તિભાઈનું ક્યારે મરી ગયા ખબર નથી કહે. એમ કે રાતે થઈ
ગયો અકસ્માત કહે. સવારે દૂધવાળી આવી તે કહે કે કાન્તિભાઈનું માથું આમ કેમ થઈ ગયું છે? દૂધ
દેવાવાળાએ (કીધુ). ત્યાં જ્યાં જોવે તે ખલાસ ભાઈ! કાંઈ નથી. ક્યારે દેહ છૂટયો? આહા...હા! જે
સમયે દેહ છૂટવાનો તે સમયે દેહ છૂટશે. આહા...હા! ઈ પહેલું ખબર દઈને છૂટશે? કે ભઈ લો હવે હું
આ સમયે છૂટવાનું છું.
ક્યાં સિદ્ધની પર્યાય, આમ હોવા છતાં દ્રવ્ય તો તેનું તે જ ને એનું એ રહ્યું છે. આહા... હા! તિર્યંચની
Page 480 of 540
PDF/HTML Page 489 of 549
single page version
એ પાંચ (પર્યાયપણે) પરિણમતાં છતાં અન્ય થતો નથી (કોણ?) દ્રવ્ય-જીવ. “અનન્ય રહે છે તેનો
તે જ રહે છે” તેવો ને તેવો જ રહે છે. આહા... હા! “અનન્ય રહે છે’ અને “તેનો તે જ રહે છે”
આહા...હા આ ‘જ્ઞેય અધિકાર’ છે. જ્ઞેયની મર્યાદા સ્વતંત્ર છે. ગમે તે પર્યાયો-રૂપે પરિણમે છતાં દ્રવ્ય
તો દ્રવ્યરૂપેજ રહે છે દ્રવ્ય અનેરું થતું નથી, તેનું બીજું થતું નથી, બીજી રીતે થતું નથી.
દેવપર્યાય થઈ, એ પૂર્વભવે મનુષ્ય હતા. એ જીવ જ પૂર્વભવે મનુષ્ય હતો. આહા...હા! અને અમુક
ભવે તિર્યંચ હતો”-એમ જ્ઞાન થઈ શકે છે. “આહા...હા! “આ રીતે, જીવની માફક.” જીવનું દ્રષ્ટાંત
દીધું અહીંયાં તો (એમ) “દરેક દ્રવ્ય પોતાના સર્વ પર્યાયોમાં તેનું તે જ રહે છે.” પરમાણુ આદિ દરેક
દ્રવ્ય, પોતાના સર્વ પર્યાયો-અવસ્થામાં, ગમે તેવી પર્યાયમાં વર્તતું હોય પણ “તેનું તે જ” દ્રવ્ય રહે છે.
આહા...હા...હા!
આહા... હા! એકવાર ઈ પરમાણુ સર્પની દાઢમાં ઝેર-પણે પરિણમેલો હોય છે. આહા... હા! છતાં
પરમાણુ તો તેનો તે જ- તે રીતે જ રહયો છે. અને એ પરમાણુ સાકરની પર્યાયપણે પરિણમે. આહા...
હા! તો દ્રવ્ય છે તે તો તેનું તે જ રહ્યું ને તેવું ને તેવું જ રહ્યું છે. દ્રવ્યમાં કાંઈ ઓછું-વત્તુ કે ઘાલમેલ
થઈ નથી. આહા... હા!
રહયો છો. ગરીબને ઘરે- માગી ખાય ત્યારે રોટલા મળે. અને લૂલો હોય-પાંગળો હોય, આંધળો હોય.
આહા...હા! ઈ શરીરની અવસ્થા છે. અંદરમાં એ જાતની યોગ્યતા (છે.) છતાં (આત્મ) દ્રવ્ય તો તેવું
ને તેવું જ છે. આહા...હા! ગમે તે અવસ્થા (હો) આ પરમાણુ (શરીરના) એક વાર વીંછીના
ડંખપણે પરિણમેલા હતા. આ પરમાણુ સર્પની દાઢમાં ઝેર-રૂપે થયેલા હતા. અત્યારે આ (શરીરની)
પર્યાયપણે છે છતાં વસ્તુ (પરમાણુદ્રવ્ય) છે ઈ છે એવી ને એવી છે. આહા...હા! (અવસ્થાઓમાં)
કેટલો ફેર! પર્યાયનો કેટલો ફેર! ઈ તો પર્યાયનો ફેર, વસ્તુનો ફેર કાંઈ નથી. આહા...હા! આવું
સ્વરૂપ છે (જ્ઞેયોનું.) આ ‘જ્ઞેય અધિકાર’ છે. જ્ઞેય છે ઈ દ્રવ્ય તરીકે તે એવું ને
Page 481 of 540
PDF/HTML Page 490 of 549
single page version
અવાસ્થા થાય. વિષ્ટા ઉસેડે, પાયખાને (થી) એવી પર્યાય થાય પર્યાય. ઈ ક્રિયા તો જડની છે.
આહા... હા! એ પર્યાય થવા છતાં વસ્તુ તો જેવી છે એવી જ રહી છે. આહા... હા! અને એક
તીર્થંકરનો જીવ, ત્રણ જ્ઞાન ને ક્ષાયિકની પર્યાય વખતે આહા... હા! માતાના ઉદરમાં આવે છે.
(ગર્ભમાં) સવા નવ મહિના રહે છે. એવી ભલે પર્યાય હોય કહે છે, છતાં દ્રવ્ય તો તેવું ને તેવું છે
એમાં અંદર. આહા.. હા! વિસ્મય! આશ્ચર્યકારી વાત છે! સર્વજ્ઞ સિવાય, આવું કોઈએ જોયું નથી.
કલ્પનાની વાતું કરી એ કાંઈ વસ્તુની સ્થિતિ નથી. આહા... હા!
આમ દ્રવ્યનું અનન્યપણું હોવાથી દ્રવ્યનો સત્–ઉત્પાદ નકકી થાય છે.” ભગવાન આત્મા! તેનો તે
હોવાથી તે દ્રવ્યનો સત્-ઉત્પાદ, છે એમાંથી થાય છે. ઈ સત્-ઉત્પાદ અન્વયશક્તિ અંદર શક્તિરૂપે હતી
સત્પણે તે આવી છે. ઈ સત્-ઉત્પાદ છે. એને બહારના કોઈ સંયોગોને કારણે સત્-ઉત્પાદ થયો છે
એમ નથી. આહા...હા!
Page 482 of 540
PDF/HTML Page 491 of 549
single page version
एवं अहोज्जमाणो अणण्णभावं कधं लहदि ।। ११३।।
एवमभवन्ननन्यभावं कथं लभते ।। ११३।।
એ રીત નહિ હોતો થકો કયમ તે અનન્યપણું ધરે? ૧૧૩.
(-એકરૂપપણે જોડાયેલો) જે ક્રમાનુપાતી (ક્રમાનુસાર) સ્વકાળે ઉત્પાદ થાય છે તેમાં પર્યાયભૂત
સ્વવ્યતિરેકવ્યકિતનું પૂર્વે અસત્પણું હોવાથી, પર્યાયો અન્ય જ છે. માટે પર્યાયોના અન્યપણા વડે
દ્રવ્યનો - કે જે પર્યાયોના સ્વરૂપનું કર્તા, કરણ અને અધિકરણ હોવાને લીધે પર્યાયોથી અપૃથક છે
તેનો-અસત્ ઉત્પાદ નકકી થાય છે.
જીવદ્રવ્ય પણ-વલયાદિ વિકારો (કંકણ વગેરે પર્યાયો) જેને ઊપજે છે એવા સુવર્ણની જેમ-પદે પદે
(પગલે પગલે, પર્યાયે પર્યાયે) અન્ય ન હોય? જેમ કંકણ, કુંડળ વગેરે પર્યાયો અન્ય છે (-ભિન્નભિન્ન
છે, તેના તે જ નથી) તેથી તે પર્યાયો કરનારું સુવર્ણ પણ અન્ય છે, તેમ મનુષ્ય, દેવ વગેરે પર્યાયો
અન્ય છે તેથી તે પર્યાયે કરનારું જીવદ્રવ્ય પણ પર્યાય-અપેક્ષાએ અન્ય છે.)
Page 483 of 540
PDF/HTML Page 492 of 549
single page version
-અન્ય છે. આ રીતે પર્યાયો અન્ય હોવાથી, તે પર્યાયોનો કરનાર, સાધાન અને આધાર એવો જીવ
પણ પર્યાય-અપેક્ષાએ અન્યપણાને પામે છે. આરીતે, જીવની માફક, દરેક દ્રવ્યને પર્યાય અપેક્ષાએ
અન્યપણું છે. આમ દ્રવ્યને અન્યપણું હોવાથી દ્રવ્યને અસત્-ઉત્પાદ છે એમ નિશ્ચિત થાય છે. ૧૧૩.
Page 484 of 540
PDF/HTML Page 493 of 549
single page version
તેવી પર્યાય આવી. અને હવે આ તો અસત્-ઉત્પાદ (કહે છે.) પર્યાય આમ નહોતી પર્યાય એવી
પર્યાય થઈ. એ અસત્-ઉત્પાદ (છે.) અસત્-ઉત્પાદમાં અન્યપણા વડે-અનેરાપણા વડે ઈ વખતે
જીવદ્રવ્ય ઈ નો ઈ રહ્યો. પણ પર્યાય તરીકે બીજો (અન્ય) થઈ ગયો! આહા... હા! ક્યાં ઈ
સર્વાર્થસિદ્ધિના દેવનો જીવ, અને ક્યાં એક નરક-નિગોદ ને સાતમી નરકનો જીવ, પર્યાયે? (એ
અસત્-ઉત્પાદ હોવા છતાં દ્રવ્ય તો ઈ ને ઈ જ છે.) એને વિશ્વાસ બેસવો (કે) તત્ત્વ આવું જ છે.
પરના સંયોગ વિના, આવી એકદમ પર્યાય સિદ્ધની થાય, દેવની થાય, નિગોદની થાય-એમાં કોઈ
સંયોગોને કારણે (એ થાય) છે એમ નથી. તે તે સમયના તે (તે) ઉત્પાદ- છે એમાંથી થાય ઈ
અપેક્ષાએ સત્-ઉત્પાદ છે. હવે નો’ તી ને થઈ, અસત્-ઉત્પાદ છે. પર્યાયની અપેક્ષાએ. (હવે આ
ગાથામાં) ઈ કહે છે.
एवं अहोज्जमाणो अणण्णभावं कधं लहदि।।
એ રીત નહિ હોતો થકો કયમ તે અનન્યપણું ધરે? ૧૧૩.
સ્ત્રીનું શરીર પામે ને...! ભંગીનું શરીર પામે, વિષ્ટા (ઉપાડે.) આહા... હા! પણ એની પર્યાય જે છે
તે છે. ઈ અનેરી-અનેરી પર્યાય થઈ છે. આહા...! વસ્તુ અનેરી થઈ નથી. આહા... હા... હા... હા!
એ ‘જ્ઞેયનો વિષય’ છે. જ્ઞેયના સ્વરૂપની મર્યાદા આ છે. આહા... હા! આમ... કેમ? એવો જેમાં
અવકાશ નથી. આહા...! (હવે) એની ટીકા.
વારતા નથી. આ તો સર્વજ્ઞ પરમેશ્વર, ત્રિલોકનાથ જેણે એક સમયમાં, ત્રણ કાળ ત્રણ લોક જાણે
એવી પર્યાય પ્રગટ કરી- તો પણ કહે છે પર્યાય છે તે ઈ અનેરી-અનેરી (છે.) ઈ
Page 485 of 540
PDF/HTML Page 494 of 549
single page version
ઓલામાં આવે છે ને...! ‘પંચસ્તિકાય’ (માં) અભૂતપૂર્વ! ઈ બીજી અપેક્ષાએ. સિદ્ધપર્યાય અભૂતપૂર્વ
(કીધી કેમકે) પૂર્વે નો’ તી ને થઈ છે. આહા... હા! અનંતકાળમાં કોઈ દિ’ સિદ્ધદશા (કે જે) અનંત
જ્ઞાન-આનંદ અનંત-અનંત શક્તિઓનું વ્યક્તપણું પૂરણ અનંતકાળમાં કોઈ દિ’ થયું નહોતું. એ થાય
છે - એ પર્યાયપણે અનેરું થયું છે. દ્રવ્ય તરીકે ભલે એનો એ છે. પણ પર્યાય તરીકે દ્રવ્ય અનેરું થયું
છે. આહા... હા! લેબાશ એનો ઈ પર્યાયનો એ આવ્યો છે. આહા... હા! દીર્ઘદ્રષ્ટિની વાત છે અહીંયા
તો ભાઈ! લાંબી દ્રષ્ટિ કરે (તો સમજાય તેવું છે.) વર્તમાન પર્યાયમાં-કહે છે. “પર્યાયો પર્યાયભૂત”
એટલે પર્યાયો છે.
પરમાણુઓમાં-દ્રવ્યત્વપણું-એની અન્વયશક્તિઓપણું-ગુણશક્તિઓપણું એ તો ત્રિકાળ છે. એમાં
અનેરાપણું, એમાં નથી. આહા... હા! આ તો “પર્યાયો પર્યાયભૂત સ્વવ્યતિરેકવ્યક્તિના” સ્વ
(વ્યતિરેક એટલે) ભિન્ન વ્યક્તિ નામ પ્રગટને “કાળે જ સત્” છે. એ કાળે જ તે પર્યાય સત્ છે.
પહેલાં નો’ તી ને થઈ માટે અસત્-ઉત્પાદ (કહ્યો પણ) તે કાળે જ સત્ છે. આહા... હા!
હજાર દેવ સેવા (કરતા હોય). ઈ આમ પડયો હોય (રતનને ઢોલિયે). બહારની દશાની વાત નથી
આ તો અંતરની (કે) એ બીજે સમયે સાતમી નરકનો નારકી (થાય.) આહા... હા! (એકદમ)
અનેરી-અનેરી પર્યાયપણે! (તો) કહે છે કે આટલો બધો ફેર પડે છે તેથી કોઈ સંયોગને કારણે તે
(ફેર) છે એમ નથી ઈ કહેશે હમણાં (ટીકામાં) સમજાણું કાંઈ?
પર્યાયની અપેક્ષાએ (અસત્-ઉત્પાદ છે) દ્રવ્યની અપેક્ષાએ સત્-ઉત્પાદ કહ્યો’ તો. છે તે ઊપજે છે
અહીંયાં તો નથી તે ઊપજે છે, પર્યાય નો’ તી ન ઊપજે છે. આહા... હા! આ વીતરાગનો અનેકાંત
મારગ!! એ વસ્તુની સ્થિતિ એવી છે. કેટલાક લોકો એમ કહે છે (કે) બધા મારગો ભેગાં કરીને
ભગવાને આવું અનેકાંતપણું પ્રરૂપ્યું!! આહા... હા... હા! એમ કહે છે પંડિતો અત્યારે (કેટલાક) કે
એકાંત- (વેદાંત) દ્રવ્યનું એકાંત (બૌદ્ધ) પર્યાયનું એકાંત-એમ બધાનું ભેગું કરીને અનેકાંત કર્યું!
(પણ એમ નથી ભાઈ!) એમને તો કેવળજ્ઞાન થયું ત્યારે વસ્તુ જે પ્રમાણે છે તે પ્રમાણે
(કેવળજ્ઞાનમાં) જણાણી છે. જણાણી એવી વસ્તુ આ વાણી દ્વારા આવી છે. એમાંથી આગમ રચાણા
છે. (એ) આગમને સાંભળીને (સમજીને) ભવ્ય જીવો સંશય નિવારે (છે.) આહા... હા!
Page 486 of 540
PDF/HTML Page 495 of 549
single page version
દ્રવ્યત્વભૂત-દ્રવ્યપણું (અર્થાત્) સત્નું સત્પણું, ભાવનું ભાવવાનપણું જે આગળ આવી ગયું છે તે
દ્રવ્યત્વભૂત “અન્વયશક્તિ સાથે ગૂંથાયેલો (–એકરૂપપણે જોડાયેલો) જે ક્રમાનુંપાતી ક્રમાનુસાર
(એટલે) એ અન્વયની સાથે પર્યાય (વ્યતિરેક) જોડાયેલી છે. (પર્યાય) તદ્ન અધ્ધરથી આમ
(આધાર વિના) થઈ છે એમ નથી. આહા... હા! પહેલી નો’ તી ને થઈ માટે અન્વય સાથે કાંઈ
સંબંધ જ નથી એમ નહીં. આહા... હા! અન્વય એટલે ગુણો. આહા! આ બધી ભાષા જુદી જાત છે.
પર્યાયપણે અસત્ છતાં તે વ્યતિરેકો પર્યાય
ઉત્પન્ન થાય. આહા... હા!
એમાં પણ એની પર્યાય પણ પરથી નથી. સ્વકાળે જે ઉત્પન્ન (પર્યાય) એની અન્વયશક્તિઓ - જે
તેના ગુણો છે તેના સંબંધેથી પર્યાય ઉત્પન્ન થાય છે, પોતે થાય છે પણ અન્વયશક્તિ સાથે સંબંધ છે.
આહા... હા! અન્વયશક્તિ સાથે સંબંધ તૂટીને - નો’ તી ને થઈ છે માટે સંબંધ તૂટીને થઈ છે (એમ
નહીં) આહા... હા! ગજબ વાત છે!!
કહેવાય. જેના શબ્દોમાં ગંભીરતાનો પાર નથી! થોડામાં ઘણું કરીને સમાડી દીધું છે! આહા... હા!
દિગંબર સંતોએ ભરતક્ષેત્રમાં કેવળજ્ઞાનના બીજડાં રોપ્યાં છે આહા...! અન્વયશક્તિ સાથે
એકરૂપપણે જોડાયેલો જે ક્રમાનુપાતી (એટલે) ક્રમે થતો - જે થવાથી તે જ થાય તે ક્રમે અનુપાતી -
આહા..હા! સાધારણ અધિકાર છે, આ પ્રવચનસાર ને જ્ઞેય અધિકાર એમ કરીને કાઢી નાખે. બાપુ!
એમ નથી ભાઈ! આ તો વીતરાગની વાણી છે!! આહા... પરમાગમ છે!! દિવ્યધ્વનિમાં આવેલો સાર
છે!! આહા...હા! ભલે કહે છે એકદમ પર્યાયનો પલટો ખાય, સિદ્ધની પર્યાય પલટે એકદમ! છતાં
એની અન્વયશક્તિના સંબંધમાં રહીને થઈ છે. આહા...હા...હા! સત્-ઉત્પાદમાં તો તે હોય જ તે. છે ઈ
થઈ છે એમ. પણ અસત્-ઉત્પાદમાં પણ નો’ તી ને થઈ માટે અસત્- (ઉત્પાદ) છતાં એ પર્યાયને
ક્રમાનુપાતી જે અન્વયશક્તિઓ છે-ગુણો છે-દ્રવ્યનું દ્રવ્યપણું છે. દ્રવ્યનું દ્રવ્યત્વપણું - એની શક્તિપણું
જે છે એનો સંબંધ રાખીને પર્યાયો ક્રમાનુપાતી થાય છે. આહા... હા! હવે આવું બધું ક્યારે યાદ રહે?
આહા... હા! હાલ્યા જાય જુઓને આમ અકસ્માત! ખબર ન પડી કહે છે આજે સવારે વળી એવું
સાંભળ્યું! સવારે ઓલી દૂધવાળી આવી ત્યારે ખબર પડી! દૂધવાળી કહે કે આ કાન્તિભાઈનું માથું
આમ કેમ છે? થઈ ગયેલું (મૃત્યુ) જોવે ત્યાં કાંઈ ન મળે, આ દેહની સ્થિતિ! રાત્રે ત્યાં ક્યારે થયું
એકલા! આહા.. હા! એ જ સમય તે પરિણામ છૂટવાનો કાળ. છતાં તે પરિણામ અન્વયશક્તિઓને
સાથે ગૂંથાયેલ છે. અધ્ધરથી થયેલ છે (એમ નહીં) ઈ
Page 487 of 540
PDF/HTML Page 496 of 549
single page version
અન્વયશક્તિનો સંબંધ રાખીને થઈ છે. એ (તેની સાથે) ગૂંથાયેલી છે. આહા... હા! કો’ દેવીલાલજી!
આવું કથન ક્યાં છે?
કર્યો છે! આવ્યું’ તું આમાં ક્યાં’ ક છે, આમાં છાપું છે ને...! (તેમાં છાપ્યું છે કે) શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર
પણ એમ કે સમયસાર ને પ્રવચનસારનો અભ્યાસ કરતા અને એમને કો’ કે પૂછયું કે આ સ્થિતિ ક્યારે
થશે? (કે આ જ્ઞાનનો પ્રચાર ક્યારે થશે?) તેઓએ કહ્યું કે પચાસ વરસ પછી તેનો પ્રકાશ વધારે
થશે. (શ્રોતાઃ તાળીઓ) આમા ક્યાં’ ક છાપામાં (લખાણ) છે. (આ છાપું) કે’ દુનું પડયું છે ઈ
તો આમાં મેં તો આ જ વાંચ્યું અંદરથી.
સંપ્રદાયની માન્યતાની કોઈપણને જરા પણ ખબર નહોતી. તે આ પ૦ વર્ષ પર નિર્વાણપદને પામેલા
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી એકલા દિગંબર સંપ્રદાયના સિદ્ધાંતો કેવળ પોતાના અથાગ બુદ્ધિબળે યથાર્થ સમજ્યાં
હતા. એણે દેશકાળ જોઈને દિગંબરના પવિત્ર સિદ્ધાંતોનું સૌરાષ્ટ્રમાં કે ગુજરાતમાં કોઈને ખાસ શિક્ષણ
આપ્યું નહોતું. એનો શિષ્યવર્ગ એટલું જાણતો હતો કે શ્રીમદ્-કૃપાળુંદેવ દિગંબર જૈન સંપ્રદાયના
સમયસાર, પ્રવચનસાર, ભગવતી આરાધના વગેરે આગમો-પરમાગમોનું અવલોકન કરે છે. પણ એ
સં. ૧૯પ૭ ની સાલમાં રાજકોટ મધ્યે શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીનું અવસાન થયું. ત્યારે એની આગળ કોઈ
કોઈ જિજ્ઞાસુએ પૂછેલું આપનું - પવિત્ર જ્ઞાન - ખરેખરું ક્યારે પ્રસાર પામશે? ત્યારે (તેઓશ્રી) એક
જ ઉત્તર આપતા હતા કે અમારા નિર્વાણ પછી પચાસ વર્ષે આ પવિત્ર જ્ઞાનનો પ્રચારક નીકળશે.
(તાળીઓ-હર્ષનાદ).
મોકલ્યો’ તો. કયા શેઠ? હા, જયસુખ શેઠ! એને માણસને મોકલ્યો’ તો. પાંચ હજાર રૂપિયા દઈને કે
શ્રીમદ્નો ફોટો! કે અહીંથી શરૂઆત... (થાય એમ ધારીને.) ઘણું આ લખ્યું છે આમાં હોં! અને
પ્રસાર કરશે. અને હાલમાં જ્ઞાનનો પ્રચાર સોનગઢના સંત પૂજ્ય કાનજીસ્વામી સૌરાષ્ટ્રમાં કરે છે.
સૌરાષ્ટ્રમાં ચારે બાજુ - ગામે - ગામ દિગંબર જૈન સંપ્રદાયના મંદિરો તૈયાર થઈ રહ્યાં છે. પ્રતિષ્ઠા
અને અંજનશલાકાઓ ધામ-ધૂમપૂર્વક થાય છે. ભાગ્યશાળી હજારો લોકો ગામો-ગામ ધનનો સદુપયોગ
કરે છે. આ રીતે પૂ. કાનજીસ્વામીના અથાગ પ્રયત્ન વડે સૌરાષ્ટ્રભરમાં દિગંબર જૈન ધર્મની
Page 488 of 540
PDF/HTML Page 497 of 549
single page version
કેવું કહે છે? (ગાથામાં)
અન્વયશક્તિ સાથે ગૂંથાયેલો (–એકરૂપપણે જોડાયેલો) જે ક્રમાનુપાતી - ક્રમે થતો સ્વકાળે ઉત્પાદ
થાય છે.” આહા...! કેટલું મૂકયું છે? અસત્-ઉત્પાદ છે છતાં તદ્રન અધ્ધરથી - આમ આકાશના
ફૂલની જેમ છે એમ નહીં. ઈ (અસત્-ઉત્પાદ) અન્વયની સાણે જોડાણની ઉત્પન્ન થાય છે. અને તે
સ્વકાળે પર્યાય ઉત્પન્ન થાય છે. આહા... હા! આમાં હવે વાદ-વિવાદે એકાંત છે, સોનગઢનું એકાંત!
કહો બાપુ! તું શું કરી રહ્યો છે? પ્રભુ! તમે ય પ્રભુ છો બાપુ! ભગવાન! બાપુ, આ તો ભગવાન
થવાની કળા છે! ઈ ભગવાનસ્વરૂપ છે. છે તે થાય છે. (ઈ સત્-ઉત્પાદ) અને અસત્-ઉત્પાદની
પર્યાય કીધી તો તે પણ અન્વયશક્તિ હારે ગૂંથાયેલી કીધી (છે.) ચેતનજી! આંહી બહારમાં તો સત્-
ઉત્પાદ કીધો અને (વળી) અસત્-ઉત્પાદ કીધો, નથી પહેલી ને થઈ, એ પર્યાય અપેક્ષાએ (કીધું)
છતાં પહેલી નહોતી ને થઈ તેને અસત્-ઉત્પાદ કીધો, પણ અન્વયશક્તિ સાથે તેને સંબંધ છે -
જોડાયેલી છે. આહા... હા! આવી વાત! ક્યાં છે બાપા! ભાગ્યશાળીને કાને પડે એવી વાતો છે આ
તો!
તે સત્ - ઉત્પાદ છે. છે તે થાય છે. અંદર -માં છે (તે આવે છે.) અંદરમાં યોગ્યતા, એ જાતની પડી
છે. ભગવાને તો જોઈ છે ને કે આ પર્યાય થાશે, અહીંયાં. આહા... હા! અન્વયશક્તિમાંથી - ભગવાને
તો જોયું છે કે આ પર્યાય છે ઈ આમાંથી આવશે. અહીંયા હવે અસત્-ઉત્પાદમાં પણ ભગવાન! વાત
ઝીણી બહુ પ્રભુ! એ પર્યાય નો’ તી ને થઈ, તો પણ જે દ્રવ્ય - જે વસ્તુ છે એની અન્વયશક્તિ-
દ્રવ્યત્વપણું-ગુણપણું-ભાવપણું જે છે એની સાથે નથી ને થઈ તે (અસત્-ઉત્પાદ) પણ ગૂંથાયેલી છે.
શશીભાઈ! આહા...હા! જુઓ! આ પ્રવચનસાર! આહા...! ગજબ વાત છે!! એની રીતે અને પદ્ધતિ
અલૌકિક છે! આહા...હા! એમાં દુનિયાના વિસ્મયો અને અચિંત્યતા ક્યાં રહે એમાં? આહા... હા!
(ખરેખર અલૌકિક તો) એના દ્રવ્યને પર્યાય - બેની સમજણમાં, એની વિસ્મયતા લાગે. (અને
બાકીની સર્વ) બીજી ચીજો - ગમે તેટલી અનુકૂળતા (વાળી) - કરોડો પ્રકારની હો,
Page 489 of 540
PDF/HTML Page 498 of 549
single page version
કહેવાય, ઈ અન્વયશક્તિ કહેવાય (ઈ ગુણ કહેવાય.) આહા... હા! એ (પર્યાય) નથી ને ઉત્પન્ન થઈ
(છતાં એ) અસત્-ઉત્પાદને સંબંધ છે અન્વયશક્તિ સાથે. એ (અસત્-ઉત્પાદ કીધો) અધ્ધરથી
સાધન થઈ ગઈ છે- નથી ને થઈ માટે પણ એમ નથી. આવી વાતું છે હવે! આ બેનું-દીકરિયું ને
સાધારણ ને અભ્યાસ (કંઈક) હોય એને તો ઠીક, પણ આ રોટલા રાંધે ને ખાય ને... એમાં આ વાતું
(બેસારવી)! શું કહે છે આ? બેસવું કઠણ પડે! આહા... હા!
(-એકરૂપપણે) જોડાયેલ છે. ક્રમાનુસાર છે. જે સમયે, જે થવાની તે ક્રમ-અનુસાર (જ) છે. આહા...
હા! (જુઓ આ) “ક્રમબદ્ધ”!! તમે ક્રમબદ્ધ માનો તો પુરુષાર્થ ઊડી જાય છે. અરે પ્રભુ! સાંભળ તો
ખરો! (એમ છે નહીં.) આ ‘ક્રમાનુપાતી’ (ક્રમબદ્ધ) નો નિર્ણય કરે છે ત્યારે સ્વદ્રવ્ય ઉપર દ્રષ્ટિ
જાય છે. (એ જ પુરુષાર્થ છે.) કારણકે (પર્યાય) નો’ તી ને થઈ, એ પર્યાય અન્વય સાથે ગૂંથાયેલી
છે. (એને) અન્વય સાથે સંબંધ છે. એ અન્વય-ગુણ છે તે, અન્વયી-દ્રવ્ય છે તેનું અન્વયપણું છે- એ
દ્રવ્યનું દ્રવ્યપણું છે. (માટે) ગૂંથાયેલી પર્યાય દ્રવ્યમાંથી- જે નહોતી ને થઈ - એમ જ્યાં નિર્ણય કરવા
જાય છે ત્યાં દ્રવ્યનો નિર્ણય થાય છે. દેવીલાલજી! આહા... હા!
નથી, તેમ જ અન્વયશક્તિઓ જે છે - ગુણો છે એની સાથે (એ અસત્ પર્યાયને) કાંઈ પણ સંબંધ
નથી ને એ વિનાની થઈ છે એમ નથી. આહા... હા! શું દ્રવ્ય-ગુણ ને પર્યાયને (અલૌકિક રીતે) સિદ્ધ
કરે છે! હેં? એક માણસ પૂછતો’ તો (કહે કે) આ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય પોતાથી જાણવા-દ્રવ્ય-ગુણ
જાણવા એમાં શું? અરે! ભગવાન! એમાં સર્વસ્વ છે! દ્રવ્યમાં સર્વસ્વ છે, એના ગુણોમાં સર્વસ્વ છે,
અને તે કાળે ક્રમાનુપાતી-ક્રમાનુસાર (ક્રમબદ્ધ) સ્વકાળે તે જ (ઉત્પાદ) થાય. આહા... હા!
(શ્રોતાઃ) આમાં જ પુરુષાર્થ છે... (ઉત્તરઃ) અનંત પુરુષાર્થ છે! ભાઈ! આવો નિર્ણય જેણે કરવો છે.
આ કહેલાનું તાત્પર્ય શું છે? (અહીંયા) એવું કહ્યું કે આમ થાય છે (સત્-ઉત્પાદ) ને આમ થાય છે
(અસત્-ઉત્પાદ) બસ એટલું - એમ જ છે! (તો કહે છે કેઃ) એનું તાત્પર્ય છે કે નહોતી ને થઈ તો
પણ ગુણ સાથે સંબંધ છે અને ગુણ છે ઈ ગુણીના છે. એના ઉપર દ્રષ્ટિ જતાં સત્ની તને ખબર -
શ્રદ્ધા પડશે. આવો સત્ પરમાત્મા! સત્ છે. આહા... હા!
Page 490 of 540
PDF/HTML Page 499 of 549
single page version
ચીજ આનંદમય છે. જેનો (આ) નમૂનો આવવાથી...!! સમજાણું કાઈ? આહા... હા!
દશ-દશ લાખ પેદા કરે છે મહિને! આમ દુકાને બેસે, તો નોકરો વીસ-પચીસ. ભાઈ! ન્યાં છે ને
શાંતિભાઈને ત્યાં, શાંતિ (ભાઈ) ઝવેરી! શું કહેવાય ઈ? ઝવેરાત, ઝવેરાત. આ હીરા ઘસે છે ને...!
બધા હુશિયાર માણસ! એક-એકને મહિને ચારસે-પાંચસે-છસે મળતા હશે! (શ્રોતાઃ) વધારે મળતા
હશે... (ઉત્તરઃ) હજાર લો ને...! અમને કો’ ક વાત કરે અમે... એમાં ઈ કોઈ નવીન ચીજ નથી
બાપુ! આહા... હા! એ કંઈ વિસ્મયકારી નથી. આહા... હા! (વિસ્મયકારી ચીજ તો) પ્રભુ! તારું
(આત્મ) દ્રવ્ય ને દ્રવ્યત્વપણું અને તેની ક્રમાનુપાતી-ક્રમાનુસાર (ક્રમબદ્ધ) સ્વકાળે પરિણમન થાય
તેવું તારું સ્વરૂપ-સ્વભાવ છે!! આહા... હા! કો’ સમજાણું આમાં? આહા... હા! આ તો મારગ
બાપા! ત્રણ લોકના નાથ, તીર્થંકરદેવ (ની) વાણીમાં આવ્યું (ઈ) અલૌકિક વાતું છે. (શ્રોતાઃ)
દ્રવ્યમાં હતી તે આવી, એ વાત દ્રવ્યદ્રષ્ટિવાળા જ કહે ને...! (ઉત્તરઃ) ઈ તો દ્રવ્યદ્રષ્ટિ છે. પણ નહોતી
ને થઈ (ઈ) ઉત્પાદને અન્વય સાથે સંબંધ છે. આહા... હા! દેવીલાલજી! અધ્ધરથી - આમ અધ્ધરથી
(શું) થઈ છે! (ના.) એ તો હારે જ રાખ્યું છે. આહા... હા! ઓલી સત્ છે ઈ ઉત્પન્ન થાય છે એ
દ્રવ્યનું દ્રવ્યતત્ત્વપણું - અન્વયશક્તિઓના સંબંધમાં હતી - છે ઈ આવી છે પણ અહીંયા પર્યાય તરીકે
જુઓ કે (પહેલી) નહોતી ને આવી તો પણ અન્વય સાથે સંબંધ છે. આહા... હા!
આહા... હા! જેમ અન્વયશક્તિનું દ્રવ્ય, એકરૂપ સ્વકાળે છે, ત્રિકાળ એકરૂપ છે. અને આમાં
(પર્યાયમાં) એક સમયનો કાળ, તે સમયનો તે જ કાળ છે. આહા... હા! સ્વકાળે તે પર્યાય ઉત્પન્ન
થાય છે. કેટલી ભાષા વાપરી છે. (જુઓ!) “ક્રમાનુપાતી” છે? (પાઠમાં) “સ્વકાળે” “ઉત્પાદ”
થાય છે. “તેમાં પર્યાયભૂત સ્વવ્યતિરેક વ્યક્તિનું પૂર્વે અસત્પણું હોવાથી” એ પર્યાયભૂત - નવી
થઈ, પૂર્વે નહોતી, એથી એને અસત્પણું હોવાથી
સંબંધ વિનાની (થઈ છે) એમ નહીં. આહા... હા! આવી વાતું!! ઓલું તો કહે કે દયા પાળો... ને
છ- કાયની દયા પાળો... ને વ્રત કરો ને... ઉપવાસ કરો... ને આ કરો..... ને ધૂળમાં ય એ તો અજ્ઞાન
છે. આહા... હા!
Page 491 of 540
PDF/HTML Page 500 of 549
single page version
કરણ અને અધિકરણ હોવાને લીધે.” દેખો! શું આવ્યું? “માટે પર્યાયોના અન્યપણા વડે દ્રવ્યનો - કે
જે પર્યાયોના સ્વરૂપનું કર્તા છે” આહા... હા! એ પર્યાયનો, સ્વદ્રવ્ય કર્તા છે. પરદ્રવ્ય-કર્મની પ્રકૃતિનો
ઉદય તીવ્ર આવ્યો માટે અહીંયા વિકાર થયો ને... એ કરમ ખસી ગયું સમકિત થયું ને... એમ નહીં.
આહા... હા! એ સમકિતની પર્યાયને કાળે- પહેલી નહોતી ને થઈ - અરે! સિદ્ધપણું પહેલું નો’ તું.
એ સિદ્ધપણું થયું- એ અભૂતપૂર્વ થયું છતાં- અન્વયશક્તિનો સંબંધ રાખીને થયું છે. અને તે
ક્રમાનુસારી (ક્રમબદ્ધ) તે પર્યાય તે કાળે, સિદ્ધની પર્યાય તે (સ્વકાળે) થાય છે. આહા... હા... હા!
એ પર્યાયને તેનું દ્રવ્યત્વ - અન્વયશક્તિ સાથે સંબંધ છે. અન્વયશક્તિ છે તે દ્રવ્યની છે. આહા... હા!
ત્રણે ય ભેગું થયું!! આહા... હા! ભલે! નરકની પર્યાય, થાય પણ કહે છે કે પર્યાય છે તો એની -
એનામાં -એનાથી છે ને...! એમાં દ્રવ્ય વર્તે છે ને...! દ્રવ્ય વર્તે છે તે દ્રવ્યની અન્વયશક્તિઓ સાથે તે
(પર્યાય) ગૂંથાયેલી છે ને...! અધ્ધરથી થઈ નથી (કાંઈ એ પર્યાય) આહા... હા!
બહુ મુશ્કેલ પડે! આહા... હા! હીરાલાલજી! તમે આવી ગયા ઠીક રવિવાર છે ને...! વાત આવી ગઈ.
ભાગ્યશાળીને કાને પડે એવું છે! આહા... હા!
(પાઠમાં) “માટે પર્યાયોના અન્યપણા વડે દ્રવ્યને કે જે પર્યાયોના સ્વરૂપનું કર્તા.” એ દ્રવ્ય છે ઈ
પર્યાયોના સ્વરૂપનું કર્તા (છે.) આહા... હા... હા... હા! એ દ્રવ્ય છે એ પર્યાયોના સ્વરૂપનું કરણ -
સાધન (ઈ દ્રવ્ય). એ પર્યાયનું સાધન દ્રવ્ય (છે.) આહા... હા! કરમનો (ઉદય) આકરો આવ્યો ને
કરમ ઘટયાં માટે (પર્યાય આમ થઈ એની ના પાડે છે.) આહા... હા!
સાધન ને અધિકરણ!! (અસત્-ઉત્પાદ) અનેરાપણે થઈ - સ્વકાળે થઈ - પહેલી નો’ તી ને થઈ,
એ અન્વયશક્તિનો સંબંધ રાખીને થઈ (એટલું કહ્યા પછી) દ્રવ્ય લીધું. આ પર્યાયને અન્વયશક્તિ
સાથે રાખીને કીધું. હવે દ્રવ્ય લીધું. આહા... હા! કે દ્રવ્ય જે છે તે તેની પર્યાયનું કર્તા - તે સ્વકાળ
પર્યાય થાય તેનું સાધન-સ્વકાળે પર્યાય થાય તેનો આધાર (દ્રવ્ય) હોવાને લીધે “પર્યાયોથી અપૃથક
છે.” પર્યાયોથી જુદું (દ્રવ્ય) નથી. “તેનો - અસત્ - ઉત્પાદ નકકી થાય છે.” દ્રવ્ય (કાંઈ) પર્યાયોથી
જુદું નથી. આહા... હા! અપૃથક છે. પર્યાયો દ્રવ્યથી અપૃથક છે. આહા... હા! તેનો અસત્-ઉત્પાદ
નકકી થાય છે.