Yogsar Doha (Gujarati). Gatha: 19-57 ; Yogsar Doha Gatha : 26-50; Yogsar Doha Gatha : 51-75.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 2 of 4

 

Page 11 of 58
PDF/HTML Page 21 of 68
single page version

background image
[ध्यायन्ति] ધ્યાવે છે, તેઓ [लघु] શીઘ્ર [निर्वाणं] નિર્વાણને [लभन्ते]
પામે છે. ૧૮.
જિનેન્દ્રનું સ્મરણ પરમપદનું કારણ છેઃ —
जिणु सुमिरहु जिणु चिंतवहु जिणु झायहु सुमणेण ।
सो झायंतहं परम-पउ लब्भइ एक्क-खणेण ।।१९।।
जिनं स्मरत जिनं चिन्तयत जिनं ध्यायत सुमनसा ।
तं ध्यायतां परमपदं लभ्यते एकक्षणेन ।।१९।।
જિન સમરો, જિન ચિંતવો, જિન ધ્યાવો મન શુદ્ધ;
તે ધ્યાતાં ક્ષણ એકમાં, લહો પરમપદ શુદ્ધ. ૧૯
અન્વયાર્થઃ — [सुमनसा] શુદ્ધ મનથી [जिनं स्मरत] જિનનું
સ્મરણ કરો, [जिनं चिन्तयत] જિનનું ચિંતન કરો અને [जिनं ध्यायत]
જિનનું ધ્યાન કરો; [तं ध्यायतां] તેનું ધ્યાન કરતાં, [एकक्षणेन] એક
ક્ષણમાં [परमपदं लभ्यते] પરમપદ પ્રાપ્ત થાય છે. ૧૯.
પોતાનો શુદ્ધ આત્મા અને જિનવરમાં કાંઈ પણ ભેદ
નથીઃ —
सुद्धप्पा अरु जिणवरहं भेउ म किं पि वियाणि ।
मोक्खहं कारणे जोइया णिच्छईं एउ विजाणि ।।२०।।
शुद्धात्मनि च जिनवरे भेदं मा किमपि विजानीहि ।
मोक्षस्य कारणे योगिन् निश्चयेन एतद् विजानीहि ।।२०।।
જિનવર ને શુદ્ધાત્મમાં, કિંચિત્ ભેદ ન જાણ;
મોક્ષાર્થે હે યોગીજન! નિશ્ચયથી એ માન. ૨૦
અન્વયાર્થઃ — [शुद्धात्मनि च जिनवरे] પોતાનો શુદ્ધ આત્મા
અને જિન ભગવાનમાં [किं अपि भेदं] કાંઈ પણ ભેદ [मा विजानीहि]

Page 12 of 58
PDF/HTML Page 22 of 68
single page version

background image
ન જાણ. [योगिन्] હે યોગી! [मोक्षस्य कारणे] મોક્ષના અર્થે [निश्चयेन]
નિશ્ચયથી [एतत्] એ [विजानीहि] જાણ. ૨૦.
જિન તે જ આત્મા છે, એ સિદ્ધાન્તનો સાર છેઃ —
जो जिणु सो अप्पा मुणहु इहु सिद्धंतहं सारु ।
इउ जाणेविणु जोइयहो छंडहु मायाचारु ।।२१।।
यः जिनः स आत्मा मन्यध्वं एष सिद्धान्तस्य सारः ।
इति ज्ञात्वा योगिनः त्यजत मायाचारम् ।।२१।।
જિનવર તે આતમ લખો, એ સિદ્ધાન્તિક સાર;
એમ જાણી યોગીજનો, ત્યાગો માયાચાર. ૨૧
અન્વયાર્થઃ — [यः जिनः सः आत्मा] જે જિન છે તે આત્મા
છે – [एषः] એ [सिद्धान्तस्य सारः] સિદ્ધાંતનો સાર છે, એમ તમે
[मन्यध्वं] સમજો. [इति ज्ञात्वा] એમ સમજીને [योगिनः] હે યોગીઓ!
તમે [मायाचारं] માયાચારને [त्यज] છોડો. ૨૧.
હું જ પરમાત્મા છુંઃ —
जो परमप्पा सो जि हउं जो हउं सो परमप्पु ।
इउ जाणेविणु जोइया अण्णु म करहु वियप्पु ।।२२।।
यः परमात्मा स एव अहं यः अहं स परमात्मा ।
इति ज्ञात्वा योगिन् अन्यत् मा कुरुत विकल्पम् ।।२२।।
જે પરમાત્મા તે જ હું, જે હું તે પરમાત્મા;
એમ જાણી હે યોગીજન! કરો ન કાંઈ વિકલ્પ. ૨૨
અન્વયાર્થઃ — [यः परमात्मा] જે પરમાત્મા છે [स एव] તે જ
[अहं] હું છું અને [यः अहं] જે હું છું [सः परमात्मा] તે જ પરમાત્મા

Page 13 of 58
PDF/HTML Page 23 of 68
single page version

background image
છે. [इति ज्ञात्वा] એમ જાણીને [योगिन्] હે યોગી! [अन्यत् विकल्पं]
અન્ય વિકલ્પ [मा कुरुत] ન કરો. ૨૨.
આત્મા લોકપ્રમાણ અસંખ્યાત પ્રદેશી છેઃ —
सुद्ध-पएसहं पूरियउं लोयायास-परमाणु ।
सो अप्पा अणुदिणु मुणहु पावहु लहु णिव्वाणु ।।२३।।
शुद्धप्रदेशानां पूरितः लोकाकाशप्रमाणः ।
स आत्मा (इति) अनुदिनं मन्यध्वं प्राप्नुत लघु निर्वाणम् ।।२३।।
શુદ્ધ પ્રદેશી પૂર્ણ છે, લોકાકાશપ્રમાણ;
તે આતમ જાણો સદા, શીઘ્ર લહો નિર્વાણ. ૨૩
અન્વયાર્થઃ — જે [लोकाकाशप्रमाणः] લોકાકાશપ્રમાણ
[शुद्धप्रदेशानां पूरितः] શુદ્ધ (અસંખ્યાત) પ્રદેશોથી પૂર્ણ છે [सः] તેને
[अनुदिनं] સદા [आत्मा मन्यस्वं] આત્મા જાણો અને [लघु] શીઘ્ર જ
[निर्वाणं प्राप्नुत] નિર્વાણ પ્રાપ્ત કરો. ૨૩.
નિશ્ચયથી આત્મા લોકપ્રમાણ છે અને વ્યવહારથી સ્વશરીર
પ્રમાણ છેઃ —
णिच्छइँ लोय-पमाणु मुणि ववहारें सुसरारु ।
एहउ अप्प-सहाउ मुणि लहु पावहि भव-तीरु ।।२४।।
निश्चयेन लोकप्रमाणः (इति) मन्यस्व व्यवहारेण स्वशरीरः ।
एनं आत्मस्वभावं मन्यस्व लघु प्राप्नोषि भवतीरम् ।।२४।।
નિશ્ચય લોકપ્રમાણ છે, તનુપ્રમાણ વ્યવહાર;
એવો આતમ અનુભવો, શીઘ્ર લહો ભવપાર. ૨૪
અન્વયાર્થઃ — [निश्चयेन] નિશ્ચયનયથી આત્મા [लोकप्रमाणः]

Page 14 of 58
PDF/HTML Page 24 of 68
single page version

background image
લોકપ્રમાણ (લોકાકાશના માપ જેટલા માપવાળો) અને [व्यवहारेण]
વ્યવહારનયથી [स्व शरीरः] સ્વ-શરીરપ્રમાણ (પોતાના શરીરના માપ
જેટલા માપવાળો) [मन्यस्व] તું જાણ. [एनं आत्मस्वभावं मन्यस्व] આ
આત્મસ્વભાવ તું જાણ અને [लघु] શીઘ્ર જ [भवतीरं प्राप्नोषि]
સંસારને પાર પામ. ૨૪.
અનાદિકાલથી જીવ સમ્યક્ત્વ પામ્યો નથીઃ —
चउरासी लक्खहिं फि रिउ कालु अणाइ अणंतु ।
पर सम्मत्तु ण लद्धु जिय एहउ जाणि णिभंतु ।।२५।।
चतुरशीतिलक्षेषु भ्रामितः कालं अनादि अनन्तम् ।
परं सम्यकत्वं न लब्धं जीव एतत् जानीहि निर्भ्रान्तम् ।।२५।।
લક્ષચોરાશીયોનિમાં, ભમિયો કાળ અનંત;
પણ સમકિત તેં નવ લહ્યું એ જાણો નિર્ભ્રાન્ત. ૨૫
અન્વયાર્થઃ — [अनादिकालं अनन्तं] અનાદિ કાલમાં
અનંતકાલ જીવ [चतुरशीतिलक्षेषु] ચોરાશી લાખ યોનિમાં [भ्रामितः]
ભટક્યો [परं] પણ [सम्यकत्वं] સમ્યકત્વ [न लब्धं] પામ્યો નહિ. [जीव]
હે જીવ! [एतत्] આ [निर्भ्रातं] નિસ્સંદેહ [जानीहि] જાણ. ૨૫.
મોક્ષ પામવા માટે શું કરવું?
सुद्धु सचेयणु बुद्धु जिणु केवल – णाण – सहाउ ।
सो अप्पा अनुदिणु मुणहु जइ चाहहु सिव-लाहु ।।२६।।
शुद्धः सचेतनः बुद्धः जिनः केवलज्ञानस्वभावः ।
स आत्मा (इति) अनुदिनं मन्यध्वं यदि इच्छत शिवलाभम् ।।२६।।
શુદ્ધ સચેતન, બુદ્ધ, જિન, કેવલજ્ઞાનસ્વભાવ;
એ આતમ જાણો સદા, જો ચાહો શિવલાભ. ૨૬

Page 15 of 58
PDF/HTML Page 25 of 68
single page version

background image
અન્વયાર્થઃ — [यदि] જો [शिवलाभं] મોક્ષ પામવાની [इच्छत]
ઇચ્છા કરતા હો તો જે [शुद्धः] શુદ્ધ, [सचेतनः] સચેતન [बुद्धः] બુદ્ધ,
[जिनः] જિન, [केवल ज्ञानस्वभावः] કેવળજ્ઞાન સ્વભાવમય છે [सः
आत्मा] તે આત્મા છે એમ [अनुदिनं] સદાય [मन्यध्वं] જાણો. ૨૬
નિર્મલ આત્માની ભાવના કરવાથી જ મોક્ષ થશેઃ —
जाम ण भावहि जीव तुहुं णिम्मल अप्प सहाउ ।
ताम ण लब्भइ सिव-गमणु जहिं भावइ तहि जाउ ।।२७।।
यावत् न भावयसि जीव त्वं निर्मलं आत्मस्वभावम् ।
तावत् न लभ्यते शिवगमनं यत्र भाव्यते तत्र यात ।।२७।।
જ્યાં લગી શુદ્ધસ્વરૂપનો, અનુભવ કરે ન જીવ;
ત્યાં લગી મોક્ષ ન પામતો, જ્યાં રુચે ત્યાં જાવ. ૨૭
અન્વયાર્થઃ — [यावत्] જ્યાં સુધી [त्वं] તું [निर्मलं
आत्मस्वभावं] નિર્મલ આત્મસ્વભાવની [न भावयसि] ભાવના નહીં કરે
[तावत्] ત્યાં સુધી [शिवगमनं न लभ्यते] મોક્ષની પ્રાપ્તિ નહિ થાય,
[जीव] હે જીવ! [यत्र भाव्यते तत्र यात] જ્યાં રુચે ત્યાં જાઓ. ૨૭.
જિન તે જ આત્મા છેઃ —
जो तइलोयहं झेउ जिणु सो अप्पा णिरु वुत्तु ।
णिच्छय-णइँ एमइ एहउ णाणि णिभंतु ।।२८।।
य त्रिलोकस्य ध्येयः जिनः स आत्मा निश्चयेन उक्त : ।
निश्चयनयेन एवं भणितः एतत् जानीहि निर्भ्रान्तम् ।।२८।।
ધ્યાનયોગ્ય ત્રિલોકના, જિન તે આતમ જાણ;
નિશ્ચયથી એમ જ કહ્યું, તેમાં ભ્રાન્તિ ન આણ. ૨૮
અન્વયાર્થઃ — [त्रिलोकस्य ध्येयः] ત્રણ લોકના ધ્યેય [यः

Page 16 of 58
PDF/HTML Page 26 of 68
single page version

background image
जिनः] જે જિન ભગવાન છે [सः] તે [निश्चयेन] નિશ્ચયથી [आत्मा
उक्त :] આત્મા છે, [एवं] એ પ્રમાણે [निश्चयनयेन भणितः] શ્રી
જિનેશ્વરદેવે નિશ્ચયનયથી કહ્યું છે, [एतत् निर्भ्रान्तं जानीहि] એ વાતને
તું નિસ્સંશય જાણ. ૨૮.
આત્મજ્ઞાન વિના વ્રતાદિ મોક્ષનાં કારણ થતાં નથીઃ —
वय-तव-संजम-मुल-गुण मूढहं मोक्ख ण वुत्तु ।
जाव ण जाणइ इक्क पर सुद्धउ भाउ पवित्तु ।।२९।।
व्रततपः संयम मूलगुणाः मूढानां मोक्षः (इति) न उक्त : ।
यावत् न ज्ञायते एकः परः शुद्धः भावः पवित्रः ।।२९।।
જ્યાં લગી એક ન જાણીયો, પરમ પુનિત શુદ્ધ ભાવ;
મૂઢતણા વ્રત – તપ સહુ, શિવહેતુ ન કહાય. ૨૯
અન્વયાર્થઃ — [यावत्] જ્યાં સુધી [एकः परः शुद्धः पवित्रः
भावः] એક પરમ, શુદ્ધ, પવિત્ર, ભાવ [न ज्ञायते] જાણવામાં આવતો
નથી, ત્યાં સુધી [मूढानां] મૂઢ અજ્ઞાની જીવોને [व्रततपः संयममूलगुणाः
मोक्षः न उक्त :] વ્રત, તપ, સંયમ અને મૂલગુણોને મોક્ષનાં કારણ કહી
શકાતાં નથી.
આત્માને જાણવો તે મોક્ષનું કારણ છેઃ —
जइ णिम्मल अप्पा मुणइ वय-संजम-संजुत्तु ।
तो लहु पावइ सिद्धि-सुह इउ जिण-णाहहं उत्तु ।।३०।।
यदि निर्मलं आत्मानं मन्यते व्रत-संयम संयुक्त : ।
तर्हि लघु प्राप्नोति सिद्धिसुखं इति जिननाथस्य उक्त म् ।।३०।।
જે શુદ્ધાત્મ અનુભવે, વ્રત – સંયમસંયુક્ત;
જિનવર ભાખે જીવ તે, શીઘ્ર લહે શિવસુખ. ૩૦

Page 17 of 58
PDF/HTML Page 27 of 68
single page version

background image
અન્વયાર્થઃ — [यदि] જો જીવ [व्रतसंयम संयुक्त :] વ્રત
સંયમથી સંયુક્ત થઈને [निर्मलं आत्मानं] નિર્મલ આત્માને [मन्यते]
જાણે છે – અનુભવે છે, [तर्हि] તો તે [लघु] શીઘ્ર જ [सिद्धिसुखं] સિદ્ધિ-
સુખને [प्राप्नोति] પામે છે; [इति] એમ [जिननाथस्य उक्तं ] જિનનાથનું
કથન છે. ૩૦.
આત્મજ્ઞાન વિના એકલું વ્યવહાર ચારિત્ર વૃથા છેઃ —
वढ तव संजमु सीलु जिय ए सव्वई अकयत्थु ।
जांव ण जाणइ इक्क परु सुद्धउ भाउ पवित्तु ।।३१।।
व्रतं तपः संयमः शीलं जीव एतानि सर्वाणि अकृतार्थानि ।
यावत् न ज्ञायते एकः परः शुद्धः भावः पवित्रः ।।३१।।
જ્યાં લગી એક ન જાણિયો, પરમ પુનિત શુદ્ધ ભાવ;
વ્રત – તપ – સંયમ – શીલ સહુ, ફોગટ જાણો સાવ. ૩૧
અન્વયાર્થઃ — [यावत्] જ્યાં સુધી [एकः परः शुद्धः पवित्रः
भावः] એક પરમ, શુદ્ધ, પવિત્ર, શુદ્ધ ભાવ [न ज्ञायते] જાણવામાં
આવતો નથી; ત્યાં સુધી [जीव] હે જીવ! [व्रतं तपः संयमः शीलं] વ્રત,
તપ, સંયમ અને શીલ [एतानि सर्वाणि] એ સર્વ [अकृतार्थानि] અકૃતાર્થ
છે (અસફલ છે, વ્યર્થ છે). ૩૧.
પુણ્ય, પાપ બન્ને સંસાર છે, આત્મજ્ઞાન જ મોક્ષનું કારણ છે.
पुण्णिं पावइ सग्ग जिउ पावएं णरय-णिवासु ।
वे छंडिवि अप्पा मुणइ तो लब्भइ सिववासु ।।३२।।
पुण्येन प्राप्नोति स्वर्गं जीवः पापेन नरकनिवासम् ।
द्वे त्यक्त्वा आत्मानं मन्यते ततः लभते शिववासम् ।।३२।।

Page 18 of 58
PDF/HTML Page 28 of 68
single page version

background image
પુણ્યે પામે સ્વર્ગ જીવ, પાપે નરકનિવાસ;
બે તજી જાણે આત્માને, તે પામે શિવવાસ. ૩૨
અન્વયાર્થઃ — [पुण्येन] પુણ્યથી [जीवः] જીવ [स्वर्गं
प्राप्नोति] સ્વર્ગ પામે છે અને [पापेन] પાપથી [नरकनिवासं]
નરકવાસ પામે છે [द्वे त्यक्त्वा] પુણ્ય-પાપ એ બન્નેને છોડીને જો
[आत्मानं] આત્માને [मन्यते] જાણે, [ततः] તો [शिववासं लभते]
શિવવાસ પામે. ૩૨.
પરમાર્થનો પંથ એક જ છેઃ —
वउ तउ संजमु सील जिया इउ सव्वइं ववहारु ।
मोक्खहं कारणु एक्कु मुणि जो तइ लोयहं सारु ।।३३।।
व्रतं तपः संयमः शीलं जीव ! इति सर्वाणि व्यवहारः ।
मोक्षस्य कारणं एकं मन्यस्व यः त्रिलोकस्य सारः ।।३३।।
વ્રત – તપ – સંયમ – શીલ જે તે સઘળાં વ્યવહાર;
શિવ કારણ જીવ એક છે, ત્રિલોકનો જે સાર. ૩૩
અન્વયાર્થઃ — [जीव] હે જીવ! [व्रतं तपः संयमः शीलं इति
सर्वाणि] વ્રત, તપ, સંયમ અને શીલ એ સર્વ [व्यवहारः] વ્યવહાર છે –
વ્યવહારથી કહેવામાં આવે છે, [मोक्षस्य कारणं] મોક્ષનું કારણ તો [एकं
मन्यस्व] એક જ જાણો. [यः] કે જે [त्रिलोकस्य सारः] ત્રણ લોકનો સાર
છે. ૩૩.
પોતાનું શુદ્ધ સ્વરૂપ જાણવાથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છેઃ —
अप्पा अप्पई जो मुणइ जो परभाउ चएइ ।
सो पावइ सिवपुरि-गमणु जिणवरु एम भणेइ ।।३४।।

Page 19 of 58
PDF/HTML Page 29 of 68
single page version

background image
आत्मानं आत्मना यः मन्यते यः परभाव त्यजति ।
स प्राप्नोति शिवपुरीगमनं जिनवरः एवं भणति ।।३४।।
આત્મભાવથી આત્મને, જાણે તજી પરભાવ;
જિનવર ભાખે જીવ તે, અવિચળ શિવપુર જાય. ૩૪
અન્વયાર્થઃ — [यः] જે [आत्मना आत्मानं मन्यते] આત્માથી
આત્માને જાણે છે (પોતાથી પોતાને જાણે છે) અને [यः] જે [परभावं]
પરભાવને [त्यजति] છોડી દે છે [सः] તે [शिवपुरीगमनं प्राप्नोति]
શિવપુરીમાં જાય છે, [एवं] એમ [जिनवरः भणति] જિનવર કહે છે. ૩૪.
વ્યવહારથી નવતત્ત્વને જાણોઃ —
छह दव्वईं जे जिण – कहिया णव पयत्थ जे तत्त ।
विवहारेण य उत्तिया ते जाणियहि पयत्त ।।३५।।
षड् द्रव्याणि ये जिनकथिताः नव पदार्थाः यानि तत्त्वानि ।
व्यवहारेण च उक्तानि तानि जानिहि प्रयतः (सन्) ।।३५।।
ષડ્ દ્રવ્યો જિન – ઉક્ત જે, પદાર્થ નવ જે તત્ત્વ;
ભાખ્યાં તે વ્યવહારથી, જાણો કરી પ્રયત્ન. ૩૫
અન્વયાર્થઃ — [जिनकथिताः] જિનવરદેવે કહેલાં [यानि षड्
द्रव्याणि नव पदार्थाः तत्त्वानि च] જે છ દ્રવ્યો, નવ પદાર્થો અને સાત
તત્ત્વો છે [ये] કે જે [व्यवहारेण उक्तानि] વ્યવહારથી કહેવામાં આવ્યાં
છે; [तानि] તેમને તું [प्रयतः] પ્રયત્નશીલ થઈને [जानीहि] જાણ (તેમને
તું નિર્ણયપૂર્વક જાણ). ૩૫.
સર્વ પદાર્થોમાં એક જીવ જ સારભૂત છેઃ —
सव्व अचेयण जाणि जिय एक्क सचेयणु सारु ।
जो जाणेविणु परम-मुणि लहु पावइ भवपारु ।।३६।।

Page 20 of 58
PDF/HTML Page 30 of 68
single page version

background image
सर्वं अचेतनं जानीहि जीव एकः सचेतनः सारः ।
यं ज्ञात्वा परममुनिः लघु प्राप्नोति भवपारम् ।।३६।।
શેષ અચેતન સર્વ છે, જીવ સચેતન સાર;
જાણી જેને મુનિવરો, શીઘ્ર લહે ભવપાર. ૩૬
અન્વયાર્થઃ — [सर्वं अचेतनं जानीहि] (પુદ્ગલાદિ) સર્વને
(પાંચ દ્રવ્યોને) અચેતન જાણો. [सारः एकः जीवः सचेतनः] સારભૂત
કેવલ એક જીવ જ સચેતન છે. [यं ज्ञात्वा] કે જેને જાણીને [परममुनिः]
પરમ મુનિ [लघु] શીઘ્ર જ [भवपारं प्राप्नोति] સંસારનો પાર પામે છે. ૩૬.
વ્યવહારનો મોહ ત્યાગવો જરૂરી છે. શુદ્ધ આત્માને જાણવાથી
જ સંસારનો પાર પમાય છેઃ —
जइ णिम्मलु अप्पा मुणहि छंडिवि सहु व्यवहारु ।
जिण-सामिउ एमइ भणइ लहु पावइ भवपारु ।।३७।।
यदि निर्मलं आत्मानं मन्यसे त्यक्त्वा सर्वं व्यवहारम् ।
जिनस्वामी एवं भणति लघु प्राप्यते भवपारः ।।३७।।
જો શુદ્ધાતમ અનુભવો, તજી સકલ વ્યવહાર;
જિનપ્રભુજી એમ જ ભણે, શીઘ્ર થશો ભવપાર. ૩૭
અન્વયાર્થઃ — [यदि] જો [सर्वं व्यवहारं] સર્વ વ્યવહારને
[त्यक्त्वा] છોડીને [निर्मलं आत्मानं] નિર્મલ આત્માને [मन्यसे] તું જાણીશ
તો તું [लघु] શીઘ્ર જ [भवपारः प्राप्यते] સંસારથી પાર પામીશ, [एवं]
એમ [जिनस्वामी भणति] જિનેશ્વર ભગવાન કહે છે. ૩૭.
ભેદ જ્ઞાન સર્વસ્વ છેઃ —
जीवाजीवहं भेउ जो जाणइ तिं जाणियउ ।
मोक्खहं कारण एउ भणई जोइ जइहिं भणिउं ।।३८।।

Page 21 of 58
PDF/HTML Page 31 of 68
single page version

background image
जीवा जीवयोः भेदं यः जानाति तेन ज्ञातम् ।
मोक्षस्य कारणं एतत् भण्यते योगिन् योगिभिः भणितम् ।।३८।।
જીવ – અજીવના ભેદનું જ્ઞાન તે જ છે જ્ઞાન;
કહે યોગીજન યોગી હે! મોક્ષહેતુ એ જાણ. ૩૮
અન્વયાર્થઃ — [योगिन्] હે યોગી! [यः] જે [जीवाजीवयोः
भेदं] જીવ-અજીવનો ભેદ [जानाति] જાણે છે [तेन ज्ञातं] તેણે સર્વસ્વ
જાણ્યું છે, [एतत्] એને [मोक्षस्य कारणं] મોક્ષનું કારણ [भण्यते] કહ્યું
છે એમ [योगिभिः भणितं] યોગીશ્વરોએ કહ્યું છે. ૩૮.
આત્મા કેવલજ્ઞાનસ્વભાવી છેઃ —
केवल-णाण-सहाउ सो अप्पा मुणि जीव तुहुं ।
जइ चाहहि सिव-लाहु भणइ जोइ जोइहिं भणिउं ।।३९।।
केवलज्ञानस्वभावः स आत्मा (इति) मन्यस्व जीव त्वम् ।
यदि इच्छसि शिवलाभं भण्यते योगिन् योगिभिः भणितम् ।।३९।।
યોગી કહે રે જીવ તું, જો ચાહે શિવલાભ;
કેવલજ્ઞાનસ્વભાવી આ આત્મતત્ત્વને જાણ. ૩૯
અન્વયાર્થઃ — [योगिन्] હે યોગી! [यदि] જો [त्वं] તું [शिव-
लाभं इच्छसि] મોક્ષ પામવા ચાહતો હો તો [केवलज्ञानस्वभावः आत्मा सः
जीवः भण्यते] કેવલજ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા છે તેને જીવ કહ્યો છે [मन्यस्व]
એમ તું જાણ, [योगिभिः भणितं] એમ યોગીશ્વરોએ કહ્યું છે. ૩૯.
જ્ઞાનીને દરેક જગ્યાએ એક આત્મા જ દેખાય છેઃ —
को (?) सुसमाहि करउ को अंचउ छोपु-अछोपु करिवि को वंचउ ।
हल सहि कलहु केण समाणउ
जहिं कहिं जोवउ तहिं अप्पाणउ ।।४०।।

Page 22 of 58
PDF/HTML Page 32 of 68
single page version

background image
कः (अपि) सुसमाधिं करोतु कः अर्चयतु स्पर्शास्पर्श कृत्वा कः वञ्चयतु ।
मैत्रीं सह कलहं केन समानयतु यत्र कुत्र पश्यतु तत्र आत्मा ।।४०।।
કોણ કોની મૈત્રી કરે, કોની સાથે કલેશ;
જ્યાં દેખું ત્યાં સર્વ જીવ, શુદ્ધ બુદ્ધ જ્ઞાનેશ. ૪૦
અન્વયાર્થઃ — [कः सुसमाधिं करोतु] ભલે કોઈ સુસમાધિ
કરો. [कः स्पर्शास्पर्शं कृत्वा वञ्चयतु] કોઈ સ્પર્શાસ્પર્શ કરીને વંચના
(માયા) કરો, [केन सह मैत्रीं कलहं समानयतु] કોઈની સાથે મૈત્રી કે
કોઈની સાથે કલહ કરો, [यत्र कुत्र पश्यतु तत्र आत्मा] જ્યાં ક્યાંય જુઓ
ત્યાં એક (કેવલ) આત્મા જ આત્મા દેખો. ૪૦.
અનાત્મજ્ઞાની કુતીર્થોમાં ભમે છેઃ —
ताम कुतित्थइं परिभमइ घुत्तिम ताम करेइ ।
गुरुहु पसाए जाम णवि अप्पा-देउ मुणेइ ।।४१।।
तावत् कुतीर्थानि परिभ्रमति धूर्तत्वं तावत् करोति ।
गुरोः प्रसादेन यावत् नैव आत्मदेवं मन्यते ।।४१।।
સદ્ગુરુ વચન પ્રસાદથી, જાણે ન આતમદેવ;
ભમે કુતીર્થે ત્યાં સુધી, કરે કપટના ખેલ. ૪૧
અન્વયાર્થઃ — [गुरोः प्रसादेन] ગુરુ પ્રસાદથી [यावत्] જ્યાં
સુધી જીવ [आत्मदेवं] આત્મદેવને [न एव मन्यते] જાણતો નથી, [तावत्]
ત્યાં સુધી તે [कुतीर्थानि परिभ्रमति] કુતીર્થોમાં પરિભ્રમણ કરે છે [धूर्तत्वं
तावत् करोति] અને ત્યાં સુધી તો ધૂર્તપણું (ઢોંગ) કરે છે. ૪૧.
દેહ દેવાલયમાં જિનદેવ છેઃ —
तित्थहिं देवलि देउ णवि इम सुइकेवलि-वुत्तु ।
देहा-देवलि देउ जिणु एहउ जाणि णिरुत्तु ।।४२।।

Page 23 of 58
PDF/HTML Page 33 of 68
single page version

background image
तीर्थेषु देवालये देवः नैवः एवं श्रुतकेवल्युक्त म् ।
देहदेवालये देवः जिनः एतत् जानीहि निश्चितम् ।।४२।।
તીર્થ – મંદિરે દેવ – નહિ – એ શ્રુતકેવળીવાણ;
તન મંદિરમાં દેવ જિન, તે નિશ્ચયથી જાણ. ૪૨
અન્વયાર્થઃ — [तीर्थेषु देवालये] તીર્થોમાં અને દેવાલયમાં [देवः
न एव] દેવ નથી [एवं] એમ [श्रुतकेवल्युक्त ] શ્રુતકેવલીએ કહ્યું છે,
[देहदेवालये] દેહ-દેવાલયમાં [देवः जिनः] જિનદેવ છે-[एतत्] એમ
[निश्चितं] તમે નક્કી [जानीहि] જાણો. ૪૨.
દેવાલયમાં દેવ નથીઃ —
देहा-देवलि देउ जिणु जणु देवलिहिं णिएइ ।
हासउ महु पडिहाइ इहु सिद्धे भिक्ख भमेइ ।।४३।।
देहदेवालये देवः जिनः जनः देवालयेषु (तं) पश्यति ।
हास्यं मम प्रतिभाति इह सिद्धे (सति) भिक्षां भ्रमति ।।४३।।
તન – મંદિરમાં દેવ જિન, જન દેરે દેખંત;
હાસ્ય મને દેખાય આ, પ્રભુ ભિક્ષાર્થે ભમંત. ૪૩
અન્વયાર્થઃ — [देहदेवालये] દેહ-દેવાલયમાં [जिनः देवः]
જિનદેવ છે; પણ [जनः] લોકો [देवालयेषु] તેને (ઇંટ પત્થરનાં)
દેવાલયોમાં [पश्यति] દેખે છે-તે [मम] મને [हास्यं प्रतिभाति]
હાસ્યાસ્પદ લાગે છે, [इह] એ વાત એવી છે કે કોઈ મનુષ્ય [सिद्धे]
સિદ્ધિ (ધનાદિકની સિદ્ધિ) હોવા છતાં પણ [भिक्षां भ्रमति] ભિક્ષા
માટે ભટકે છે. ૪૩.
સમભાવરૂપ ચિત્તથી પોતાના દેહમાં જિનદેવને દેખઃ —

Page 24 of 58
PDF/HTML Page 34 of 68
single page version

background image
मुढा देवलि देउ णवि णवि सिलि लिप्पइ चित्ति ।
देहा-देवलि देउ जिणु सो बुज्झहि समचित्ति ।।४४।।
मूढ देवालये देवः नैव नैव शिलायां लेप्ये चित्रे ।
देहदेवालये देवः जिनः तं बुध्यस्व समचित्ते ।।४४।।
નથી દેવ મંદિર વિષે, દેવ ન મૂર્તિ, ચિત્ર;
તન - મંદિરમાં દેવ જિન, સમજ થઈ સમચિત્ત. ૪૪
અન્વયાર્થઃ — [मूढ] હે મૂઢ! [देवः] દેવ [देवालये न एव]
દેવાલયમાં પણ નથી, [शिलायां लेप्ये चित्रे न एव] એવી રીતે કોઈ
પત્થર, લેપ કે ચિત્રમાં પણ નથી. [जिनः देवः] જિનદેવ તો [देहदेवालये]
દેહ-દેવાલયમાં છે [तं] તેને તું [समचित्ते] સમચિત્તથી (શાંતભાવે)
[बुद्धस्व] જાણ. ૪૪.
જ્ઞાનથી જ દેહ-દેવાલયમાં પરમાત્માને દેખે છેઃ —
तित्थइ देउलि देउ जिणु सव्वु वि कोइ भणेइ ।
देहा-देउलि जो मुणइ स्ते बुहु को वि हवइ ।।४५।।
तीर्थे देवकुले देवः जिनः (इति) सर्वः अपि कश्चित् भणति ।
देहदेवकुले यः मन्यते सः बुधः कः अपि भवति ।।४५।।
તીર્થ – મંદિરે જિન, લોક કથે સહુ એમ;
વિરલા જ્ઞાની જાણતા, તન – મંદિરમાં દેવ. ૪૫
અન્વયાર્થઃ — [तीर्थे देवकुले] તીર્થમાં અને દેવાલયમાં [जिनः
देवः] જિન દેવ છે, એમ [सर्वः अपि कश्चित्] સર્વ કોઈ [भणति] કહે
છે પણ [यः] જે [देहदेवकुले] દેહ-દેવાલયમાં [मन्यते] જિનદેવને જાણે
[सः बुधः] એવા પંડિત તો [कः अपि भवति] કોઈ વિરલા જ હોય
છે. ૪૫.

Page 25 of 58
PDF/HTML Page 35 of 68
single page version

background image
ધર્મરસાયન પીવાથી અજર અમર થવાય છેઃ —
जइ जर-मरण-करालियउ तो जिय धम्म करेहि ।
धम्म-रसायणु पियहि तुहुं जिम अजरामर होहि ।।४६।।
यदि जरामरणकरालितः तर्हि जीव धर्मं कुरु ।
धर्मरसायनं पिब त्वं यथा अजरामरः भवसि ।।४६।।
જરા – મરણ ભયભીત જો, ધર્મ તું કર ગુણવાન;
અજરામર પદ પામવા, કર ધર્મોષધિ પાન. ૪૬
અન્વયાર્થઃ — [जीव] હે જીવ! [यदि] જો તું [जरामरण
करालितः] જરા, મરણથી દુઃખી છો-(ભયભીત હો) [तर्हि] તો [धर्मं
कुरु] ધર્મ કર, [धर्म-रसायनं] ધર્મરૂપી રસાયનનું [त्वं] તું [पिब] પાન
કર [यथा] કે જેથી [अजरामरः भवसि] તું અજર અમર થઈ જઈશ.
૪૬.
બાહ્ય ક્રિયાથી ધર્મ થતો નથીઃ —
धम्मु ण पढियइं होइ धम्मु ण पोत्था-पिच्छियइं ।
धम्मु ण मढिय – पएसि धम्मु ण मत्था – लुंचियइं ।।४७।।
धर्मः न पठितेन भवति धर्मः न पुस्तकपिच्छाभ्याम् ।
धर्मः न मठप्रवेशेन धर्मः न मस्तकलुञ्चितेन ।।४७।।
શાસ્ત્ર ભણે મઠમાં રહે, શિરના લુંચે કેશ;
રાખે વેશ મુનિતણો, ધર્મ ન થાયે લેશ. ૪૭
અન્વયાર્થઃ — [पठितेन] શાસ્ત્રો ભણવાથી [धर्मः न] ધર્મ થતો
નથી, [पुस्तक पिच्छाभ्यां] પુસ્તક અને પીંછીથી પણ [धर्म न] ધર્મ થતો
નથી, [मठप्रवेशेन] મઠમાં રહેવાથી પણ [धर्मः न] ધર્મ થતો નથી અને

Page 26 of 58
PDF/HTML Page 36 of 68
single page version

background image
[मस्तक लुञ्चितेन] માથાનો લોચ કરવાથી પણ [धर्मः न] ધર્મ થતો
નથી. ૪૭.
રાગ-દ્વેષનો ત્યાગ કરીને આત્મામાં વસવું તે ધર્મ છેઃ —
राय – रोस बे परिहरिवि जो अप्पाणि वसेइ ।
सो धम्मु वि जिण – उत्तियउ जो पंचम-गइ णेइ ।।४८।।
रागद्वेषो द्वौ परिहृत्य यः आत्मनि वसति ।
स धर्मः अपि जिनोक्त : यः पञ्चमगतिं नयति ।।४८।।
રાગ – દ્વેષ બે ત્યાગીને, નિજમાં કરે નિવાસ;
જિનવર ભાષિત ધર્મ તે, પંચમ ગતિ લઈ જાય. ૪૮
અન્વયાર્થઃ — [यः] જે [राग-द्वेषौ द्वौ परिहृत्य] રાગ અને દ્વેષ
બન્નેને છોડીને-વીતરાગ થઈને-[आत्मनि] નિજ આત્મામાં [वसति] વસે
છે, [सः अपि] તેને જ [धर्मः] ધર્મ [जिनोक्त :] જિનદેવે કહ્યો છે [यः]
કે જે [पंचमगतिं नयति] મોક્ષમાં લઈ જાય છે. ૪૮.
આશા-તૃષ્ણા વગેરે સંસારનાં કારણો છેઃ —
आउ गलइ णवि मणु गलइ णवि आसा हु गलेइ ।
मोहु फु रइ णवि अप्प – हिउ इम संसार भमेइ ।।४९।।
आयुः गलति नैव मनः (मानः?) गलति नैव आशा खलु गलति ।
मोहः स्फु रति नैव आत्महितं एवं संसारं भ्रमति ।।४९।।
મન ન ઘટે, આયુ ઘટે, ઘટે ન ઇચ્છા મોહ;
આત્મહિત સ્ફુરે નહિ, એમ ભમે સંસાર. ૪૯
અન્વયાર્થઃ — [आयुः गलति] ક્ષણે ક્ષણે આવરદા ઘટતી જાય
છે, [मनः न एव गलति] પણ મન મરી જતું નથી, [आशा खलु नैव

Page 27 of 58
PDF/HTML Page 37 of 68
single page version

background image
गलति] અને આશા પણ જતી નથી; [मोहः] મોહ [स्फु रति] સ્ફુરે છે
પણ [आत्महितं] આત્મહિત [न एव] સ્ફુરતું નથી – [एवं] આ રીતે જીવ
[संसारं भ्रमति] સંસારમાં ભમે છે. ૪૯.
આત્મામાં રમણ કરનાર નિર્વાણને પામે છેઃ —
जेहउ मणु विसयहं रमइ तिमु जइ अप्प मुणेइ ।
जोइउ भणइ हो जोइयहु लहु णिव्वाणु लहेइ ।।५०।।
यथा मनः विषयाणां रमते तथा यदि आत्मानं मन्यते ।
योगी भणति भो योगिनः लघु निर्वाणं लभ्यते ।।५०।।
જેમ રમતું મન વિષયમાં તેમ જો આત્મે લીન;
શીઘ્ર મળે નિર્વાણપદ ધરે ન દેહ નવીન. ૫૦
અન્વયાર્થઃ — [भो योगिनः] હે યોગીજનો! [यथा] જેવી
રીતે [मनः] મન [विषयाणां रमते] વિષયોમાં રમે છે [तथा] તેવી રીતે
[यदि] જો તે [आत्मानं मन्यते] આત્માને જાણે-આત્મામાં રમે તો [लघु]
શીઘ્ર જ [निर्वाणं लभ्यते] નિર્વાણ મળે, એમ [योगी भणति] યોગી કહે
છે. ૫૦.
આત્મભાવનાથી સંસારનો પાર પમાયઃ —
जेहउ जज्जरु णरय – धरु तेहउ बुज्झि सरीरु ।
अप्पा भावहि णिम्मलउ लहु पावहि भवतीरु ।।५१।।
यथा जर्जरं नरकगृहं तथा बुध्यस्व शरीरम् ।
आत्मानं भावय निर्मलं लघु प्राप्नोषि भवतीरम् ।।५१।।
નર્કવાસ સમ જર્જરિત જાણો મલિન શરીર;
કરી શુદ્ધાતમ ભાવના, શીઘ્ર લહો ભવતીર. ૫૧
અન્વયાર્થઃ — હે જીવ! [यथा] જેવી રીતે [नरकगृहं]

Page 28 of 58
PDF/HTML Page 38 of 68
single page version

background image
નરકસ્થાન [जर्जरं] દુર્ગંધથી જર્જરિત છે [तथा] તેવી રીતે [शरीरं बुध्यस्व]
શરીરને પણ મલમૂત્ર આદિથી જર્જરિત જાણ. તેથી [निर्मलं आत्मानं
भावय] નિર્મલ આત્માની ભાવના કર, તો તું [लघु] શીઘ્ર જ [भवतीरं
प्राप्नोषि] સંસારથી પાર પામીશ. ૫૧.
વ્યવહારમાં ડૂબેલા જીવો આત્માને ઓળખી શકતા નથીઃ —
धंधइ पडियउ सयल जगि णवि अप्पा हु मुणंति ।
तहिं कारणि ये जीव फु डु ण हु णिव्वाणु लहंति ।।५२।।
धान्धे (?) पतिताः सकलाः जगति नैव आत्मानं खलु मन्यंते ।
तस्मिन् कारणे (तेन कारणेन) एते जीवाः स्फु टं न खलु निर्वाणं लभन्ते ।।५२।।
વ્યવહારિક ધંધે ફસ્યા, કરે ન આતમજ્ઞાન;
તે કારણ જગજીવ તે, પામે નહિ નિર્વાણ. ૫૨.
અન્વયાર્થઃ — [जगति] જગતના [सकलाः] સર્વ જીવો [धान्धे
पतितः] વ્યાસંગમાં વ્યાસક્ત છે (પોતાના કામમાં મશગૂલ છે, પોતાના
વ્યવસાયમાં રચ્યાપચ્યા છે) પોતાના ધંધામાં-વ્યવહારમાં-પડેલા છે-
ગૃહસ્થના કાર્યોમાં પ્રવર્તે છે-અને [आत्मानं] પોતાના આત્માને [न एव
खलु मन्यंते] જાણતા જ નથી. [तस्मिन् कारणे] તે કારણે [एते जीवाः]
આ જીવો [स्फु टं खलु निर्वाणं न लभ्यन्ते] નિશ્ચયથી નિર્વાણને પામતા
નથી, એ વાત સ્પષ્ટ છે. ૫૨.
શાસ્ત્રપઠન આત્મજ્ઞાન વિના નિષ્ફલ છેઃ —
सत्थ पढंतह ते वि जड अप्पा जे ण मुणंति ।
तहिं कारणि ए जीव फु डु ण हु णिव्वाणु लहंति ।।५३।।
शास्त्रं पठन्तः ते अपि जडाः आत्मानं ये न मन्यंते ।
तस्मिन् कारणे (तेन कारणेन) एते जीवाः स्फु टं न खलु निर्वाणं लभन्ते ।।५३।।

Page 29 of 58
PDF/HTML Page 39 of 68
single page version

background image
શાસ્ત્રપાઠી પણ મૂર્ખ છે, જે નિજતત્ત્વ અજાણ;
તે કારણ એ જીવ ખરે, પામે નહિ નિર્વાણ. ૫૩.
અન્વયાર્થઃ — [शास्त्रं पठन्तः] શાસ્ત્ર ભણવા છતાં પણ [ये]
જેઓ [आत्मानं] આત્માને [न मन्यन्ते] જાણતા નથી [ते अपि] તેઓ
પણ [जडाः] જડ છે; [तस्मिन् कारणे] તે કારણે [एते जीवाः] આ જીવો
[स्फु टं न खलु निर्वाणं लभन्ते] નિશ્ચયથી નિર્વાણને પામતા નથી, એ વાત
સ્પષ્ટ છે. ૫૩.
ઇન્દ્રિય અને મનના નિરોધથી સહજ સ્વરૂપ ઉત્પન્ન થાય
છેઃ —
मणु-इंदिहि वि छोडियइ (?) बुहु पुच्छियइ ण कोइ ।
रायहं पसरु णिवारियइ सहज उपज्जइ सोइ ।।५४।।
मनइन्द्रियेभ्यः अपि मुच्यते बुधः पृच्छयते न कः अपि ।
रागस्य प्रसरः निवार्यते सहजः उत्पद्यते स अपि ।।५४।।
મન – ઇન્દ્રિયથી દૂર થા, શી બહુ પૂછે વાત?
રાગપ્રસાર નિવારતાં, સહજ સ્વરૂપ ઉત્પાદ. ૫૪.
અન્વયાર્થઃ — [मनइन्द्रियेभ्यः अपि मुच्यते] જો, મન અને
ઇન્દ્રિયોથી છૂટી જવાય તો [कः बुधः अपि न पृच्छयते] કોઈ પણ
પંડિતને પૂછવાની જરૂર રહેતી નથી; [रागस्य प्रसरः निवार्यते] જો રાગનો
પ્રસર રોકાઈ જાય તો [सः अपि सहजः उत्पद्यते] તે સહજ સ્વરૂપ (તે
સહજ આત્મસ્વરૂપ) ઉત્પન્ન થાય છે. ૫૪.
ભેદ જ્ઞાનથી ભવપારતાઃ —
पुग्गलु अण्णु जि अण्णु जिउ अण्णु वि सहु ववहारु ।
चयहि वि पुग्गलु गहहि जिउ लहु पावहि भवपारु ।५५।

Page 30 of 58
PDF/HTML Page 40 of 68
single page version

background image
पुद्गलः अन्यः एव अन्यः जीवः अन्यः अपि सर्वः व्यवहारः ।
त्यज अपि पुद्गलं गृहाण जीवं लघु प्राप्नोषि भवपारम् ।।५५।।
જીવ-પુદ્ગલ બે ભિન્ન છે, ભિન્ન સકળ વ્યવહાર;
તજ પુદ્ગલ ગ્રહ જીવ તો, શીઘ્ર લહે ભવપાર. ૫૫
અન્વયાર્થઃ — [पुद्गलः अन्यः एव] પુદ્ગલ ભિન્ન છે, [जीवः
अन्यः] જીવ અન્ય છે [अपि] અને [सर्वः व्यवहारः अन्यः] સર્વવ્યવહાર
અન્ય છે. તેથી [पुद्गलं अपि त्यज] પુદ્ગલને તું છોડ અને [जीवं गृहाण]
જીવને ગ્રહણ કર, તો તું [लघु] શીઘ્ર જ [भवपारं प्राप्नोषि] ભાવપારને
પામીશ. ૫૫.
કોણ સંસારથી છુટકારો પામતા નથી?
जे णवि मण्णहिं जीव फु डु जे णवि जीउ मुणंति ।
ते जिण-णाहहं उत्तिया णउ संसार मुचंति ।।५६।।
ये नैव मन्यते जीवं स्फु टं ये नैव जीवं मन्यते ।
ते जिननाथस्य उक्त या न तु (नैव?) संसारात् मुच्यन्ते ।।५६।।
સ્પષ્ટ ન માને જીવને, જે નહિ જાણે જીવ;
છૂટે નહિ સંસારથી, ભાખે છે પ્રભુ જિન. ૫૬
અન્વયાર્થઃ — [ये] જેઓ [जीवं] જીવને [स्फु टं] નિશ્ચયથી [न
एव मन्यते] માનતા જ નથી [ये] જેઓ [जीवं] જીવને [न एव जानन्ति]
જાણતા જ નથી [ते तु] તેઓ તો [संसारात् न मुच्यते] સંસારથી છૂટતા
જ નથી, [जीननाथ उक्त या] એમ જિનવરે કહ્યું છે. ૫૬.
મોક્ષ સંબંધી નવ દ્રષ્ટાંતો.
रयण दीउ दिणयर दहिउ दुध्यु घीवं पाहाणु ।
सुण्णउ रूउ फलिहउ अगिणि णव दिट्ठंता जाणु ।।५७।।