Moksha Marg Prakashak-Gujarati (English transliteration). Anyamatakalpit Mokshamargani Mimamsa; Islamamat Sambandhi Vichar; Anyamat Niroopit Tattva Vichar; Sankhya Mat Nirakaran; Naiyayika Mat Nirakaran; Vaisheshika Mat Nirakaran; Mimamsaka Mat Nirakaran; Jaimini Mat Nirakaran; Bauddha Mat Nirakaran; Charvaka Mat-nirakaran; Anyamat Nirakaran Upsanhar; Anyamatathi Jain dharmani Tulana; Anyamatana Granthothi Prachinata Ane Samichinata.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 20

 

Page 113 of 370
PDF/HTML Page 141 of 398
single page version

vaLI teo koIne ghaNAn tapashcharaNAdi vaDe mokShanun sAdhan kaThaN batAve chhe. tyAre koIne
sugamapaNe ja mokSha thayo kahe chhe. uddhavAdikane param bhakta kahI tene to tapano upadesh Apyo
kahe chhe, tyAre veshyAdikane pariNAm vinA kevaL nAmAdikathI ja taravun batAve chhe. kAI ThekANun
ja nathI.
e pramANe teo mokShamArganun anyathA prarUpaN kare chhe.
anyamatakalpit mokShamArganI mImAnsA
keTalAk mokShasvarUpanun paN anyathA prarUpaN kare chhe. tyAn mokSha anek prakAre batAve
chhe
ek to mokSha evo kahe chhe ke‘‘vaikunThadhAmamAn ThAkorajI ThakurANIsahit nAnA
bhogavilAs kare chhe, tyAn jaI prApta thAy ane temanI Tahel (sevA) karyA kare te mokSha chhe.’’
paN e to viruddha chhe, kAraN ke pratham to ThAkorajI paN sansArIvat viShayAsakta thaI rahyA
chhe, to jem rAjAdik chhe tevA ja ThAkorajI thayA. vaLI anyanI pAse sevA karAvavI thaI,
tyAre to ThAkorajIne parAdhInapaNun thayun. ane A mokSha pAmI tyAn paN sevA karyAn kare, to
jevI rAjAnI chAkarI karavI, tevI A paN chAkarI ja thaI. to tyAn parAdhInatA thatAn sukh
kevI rIte hoy? tethI te paN banatun nathI.
ek mokSha evo kahe chhe ke‘‘tyAn IshvaranI samAn pote thAy chhe.’’ e paN mithyA
chhe. jo IshvaranI samAn anya paN judAn hoy to ghaNA Ishvar thatAn lokano kartAhartA koN
Tharashe? badhAy Tharashe to temAn judIjudI ichchhA thatAn paraspar virodh thAy. tathA Ishvar ek
ja chhe to samAnatA na thaI, ane tethI nyUn chhe tenAmAn nIchApaNAthI uchchatA pAmavAnI
vyAkulatA rahI, tyAre te sukhI kem hoy? jem sansAramAn nAnA
moTA rAjAo hoy chhe, tem
mokShamAn paN nAnAmoTA Ishvar thayA. em paN bane nahi.
ek mokSha evo kahe chhe kevaikunThamAn dIpakanA jevI jyoti chhe, tyAn e jyotamAn
jyot jaI maLe chhe,’’ e paN mithyA chhe. kAraN kedIpakanI jyoti to mUrtikachetan chhe
evI jyoti tyAn kem sambhave? vaLI jyotamAn jyot maLatAn A jyot rahe chhe ke nAsh pAme
chhe? jo rahe chhe to jyot vadhatI jashe; ane tethI jyotimAn hInAdhikapaNun thashe tathA jo viNasI
jAy chhe to jyAn potAnI ja sattA nAsh thAy, evun kArya upAdey kem mAnIe? mATe em
paN banatun nathI.
ek mokSha evo kahe chhe ke‘‘AtmA brahma ja chhe, mAyAnun AvaraN maTatAn mukti ja
chhe.’’ e paN mithyA chhe. kAraN ke te mAyAnA AvaraNasahit hato; tyAre brahmathI ek hato

Page 114 of 370
PDF/HTML Page 142 of 398
single page version

ke judo? jo ek hato to brahma ja mAyArUp thayo, tathA jo judo hato to mAyA dUr thatAn
e brahmamAn maLe chhe, tyAre tenun astitva rahe chhe ke nahi? jo rahe chhe to sarvagnane to tenun
astitva judun bhAse, eTale sanyog thavAthI maLyA bhale kaho, parantu paramArthathI maLyA nathI. tathA
jo astitva nathI rahetun, to potAno ja abhAv thavo koN ichchhe? mATe em paN banatun nathI.
vaLI ek prakAre koI mokShanun svarUp A pramANe paN kahe chhe ke‘buddhi Adino
nAsh thatAn mokSha thAy chhe.’’ paN ‘sharIranA angabhUt manindriyane AdhIn gnAn na rahyun’
e pramANe kahevun to kAmkrodhAdik dUr thatAn ja bane chhe tathA tyAn chetanatAno abhAv paN
thayo mAnIe; to evI pAShANAdi samAn jaD avasthAne bhalI kem mAnIe? vaLI rUDun sAdhan
karatAn to jANapaNun vadhe chhe chhatAn rUDun sAdhan karatAn jANapaNAno abhAv thavo kem manAy?
lokamAn paN gnAnanI mahattAthI jaDapaNAnI mahattA nathI. mATe e paN banatun nathI.
e ja pramANe anek prakAranI kalpanA vaDe teo mokSha batAve chhe, paN kAI yathArtha jANatA
nathI. mAtra sansAraavasthAnI mokShaavasthAmAn kalpanA karI potAnI ichchhAnusAr bole chhe.
e pramAe vedAntAdi matomAn anyathA nirUpaN kare chhe.
£slAmamat sambandhI vichAr
vaLI e ja pramANe musalamAnonA matanun anyathApaNun nirUpaN karIe chhIe. jem teo
brahmane sarvavyApI, ek niranjan, sarvano kartA mAne chhe, tem A khudAne mAne chhe. jem teo
avatAr thayA mAne chhe, tem A pegambar thayA mAne chhe. jem teo puNya
pApanA hisAb
levA tathA yathAyogya danDAdik devA TharAve chhe, tem A khudAne TharAve chhe. jem teo gAy
Adine pUjya kahe chhe, tem A suvar Adine kahe chhe. e badhAn tiryanchAdik ja chhe. jem
teo IshvaranI bhaktithI mukti thavI kahe chhe, tem A khudAnI bhakti kahe chhe. jem teo
koI ThekANe dayAne poShe chhe, tathA koI ThekANe hinsAne poShe chhe tem A paN koI ThekANe
‘‘raham’’ (-dayA) karavI poShe chhe, tathA koI ThekANe ‘‘katal’’ karavI poShe chhe. jem teo koI
ThekANe tapashcharaN karavun poShe chhe, tyAre koI ThekANe viShayasevan poShe chhe. te ja pramANe A
paN poShe chhe. tathA jem teo koI ThekANe mAns, madirA ane shikAr Adino niShedh kare
chhe tyAre koI ThekANe uttam puruSho dvArA teno ja angIkAr karavo batAve chhe; tem A paN
teno niShedh vA angIkAr karavo batAve chhe; e pramANe anek prakArathI temAn samAnatA chhe joke
nAmAdik judAn
judAn chhe topaN prayojanabhUt arthanI temAn ekatA chhe.
vaLI ishvar, khudA vagere mUL shraddhAnanI to ekatA chhe, paN uttarashraddhAnamAn ghaNA ja
bhedo chhe, tyAn teothI paN viparItarUp viShaykaShAyhinsAdi pApanA poShak pratyakShAdi
pramANathI viruddha nirUpaN kare chhe, mATe musalamAnono mat mahAviparItarUp jANavo.

Page 115 of 370
PDF/HTML Page 143 of 398
single page version

e pramANe A kShetrakALamAn je je matonI ghaNI pravRutti chhe tenun mithyApaNun darshAvyun.
prashnajo e mato mithyA chhe, to moTA moTA rAjAdiko vA moTA vidyAvAn
e matomAn kevI rIte pravarte chhe?
uttarajIvone mithyAvAsanA anAdithI chhe, have e matomAn mithyAtvanun ja poShaN
chhe, vaLI jIvone viShaykaShAyarUp kAryonI ichchhA varte chhe ane temAn viShaykaShAyarUp kAryonun
ja poShaN chhe. tathA rAjAdiko ane vidyAvAnonun evA dharmamAn viShaykaShAyarUp prayojan siddha
thAy chhe, ane jIv to lokanindyapaNAne paN ullanghI pAp paN jANIne te je kAryone karavA
ichchhe te kAryo karatAn koI dharma batAve to evA dharmamAn koN na joDAy? tethI e dharmonI
pravRutti visheSh chhe.
prashnae dharmamatomAn paN virAgatA ane dayA ityAdik kahyAn chhe?
uttarajem jhamak ApyA vinA khoTun dravya (nANun) chAle nahi, tem sAch meLavyA
vinA jUTh chAle nahi; parantu sarvanA hitarUp prayojanamAn viShaykaShAyanun ja poShaN karyun chhe.
jem gItAmAn upadesh ApIne yuddha karAvavAnun prayojan pragaT karyun, tathA vedAntamAn shuddhanirUpaN
karI svachchhandI thavAnun prayojan darshAvyun, tem anya paN jANavun. vaLI A kAL to nikRuShTa chhe,
tethI A kALamAn nikRuShTadharmanI ja pravRutti visheSh hoy chhe.
juo! A kALamAn musalamAn ghaNA pradhAn thaI gayA ane hinduo ghaTI gayA, tathA
hinduomAn paN anya to vadhI gayA ane jaino ghaTI gayA, e badho kALano doSh chhe.
e pramANe A kShetramAn, A kALamAn mithyAdharmanI pravRutti ghaNI jovAmAn Ave chhe.
anyamat nirupit tattva vichAr
have panDitapaNAnA baLathI kalpit yuktivaDe judAjudA mat sthApit thayA chhe, temAn je
tattvAdik mAne chhe, tenun nirUpaN karIe chhIe.
sAnkhyamat nirAkaraN
sAnkhyamatamAn pachIs tattva mAne chhe, te ahIn kahIe chhIesattva, raj ane tama e
traN guN kahe chhe. sattvavaDe prasAd (prasannatA) thAy chhe, rajoguNavaDe chittanI chanchaLatA thAy chhe,
tathA tamoguNavaDe mUDhatA thAy chhe ityAdi lakShaN teo kahe chhe. e rUp avasthAnun nAm prakRiti
chhe tenAthI buddhi Upaje chhe. tenun ja nAm mahattva chhe. tenAthI ahankAr Upaje chhe, ahankArathI
soL mAtrA thAy chhe, pAnch gnAnaindriy thAy chhe
sparshan, rasanA, ghrAN, chakShu ane shrotra tathA

Page 116 of 370
PDF/HTML Page 144 of 398
single page version

ek man thAy chhe, pAnch karmendriy thAy chhevachan, pag, hAth, gudA ane ling, pAnch tanmAtrA
thAy chherUp, ras, gandh, sparsha ane shabda. vaLI rUpathI agni, rasathI jaL, gandhathI pRithvI,
sparshathI pavan, shabdathI AkAsh e pramANe thayAn kahe chhe. e rIte chovIs tattva to prakRitisvarUp
chhe, enAthI bhinna nirguN kartA
bhoktA puruSh ek chhe.
e pramANe pachIs tattva kahe chhe, paN e kalpit chhe. kAraN kee rAjasAdi guN Ashray
vinA kevI rIte hoy? eno Ashray to chetanadravya ja sambhave chhe. vaLI enAthI buddhi thaI kahe
chhe, paN buddhi nAm to gnAnanun chhe, koI gnAnaguNadhArI padArthamAn ja e thatI dekhAy chhe, to
enAthI gnAn thayun kem manAy? ahIn koI kahe ke
‘‘buddhi judI chhe ane gnAn judun chhe’’ to
man to AgaL soL mAtrAmAn kahyun, tathA gnAn judun kahesho to buddhi konun nAm TharAvasho? vaLI
tenAthI ahankAr thayo kahyo. have par vastumAn ‘‘hun karun chhun’’ evun mAnavAnun nAm ahankAr chhe,
paN sAkShIbhUtapaNe jANavAthI to ahankAr thato nathI, to te gnAnavaDe Upajyo kem kahevAy?
vaLI ahankAravaDe soL mAtrA UpajI kahI. temAn pAnch gnAnendriyo kahI, have sharIramAn
netrAdi AkArarUp dravyaindriyo chhe, te to pRithvIAdivat dekhAy chhe, ane anya varNAdikane
jANavArUp bhAvaindriy chhe te gnAnarUp chhe, tyAn ahankAranun shun prayojan chhe? shun ahankAr buddhirahit
koIne dekhAy chhe? to ahankAravaDe nIpajavAn kem sambhave?
vaLI man kahyun, paN e man indriyavat ja chhe. kAraN ke dravyaman sharIrarUp chhe, tathA
bhAvaman gnAnarUp chhe. pAnch karmendriyo kahI, paN e to sharIranAn ja ang chhe, mUrtik chhe. amUrtik
ahankArathI tenun Upajavun kevI rIte manAy?
vaLI pAnch ja karmendriyo nathI, paN sharIranAn badhay ango kAryakArI chhe. tathA varNan to
sarvajIvAshrit chhe. kevaL manuShyaparyAyAshrit ja nathI, tethI sUnDhpUnchh ityAdi ang paN karmendriyo
ja chhe. to ahIn pAnchanI ja sankhyA kem kaho chho?
vaLI sparshAdik pAnch tanmAtrA kahI, paN rUpAdik kAI judI vastu nathI, e to
paramANuothI tanmay guN chhe, to e judA kevI rIte nIpajyA? vaLI ahankAr to amUrtik
jIvano pariNAm chhe, tethI e mUrtikaguN tenAthI nIpajyo kevI rIte mAnIe?
tathA e pAnchethI agni Adi nIpajyA kahe chhe, te paN pratyakSha jUTh chhe, kAraN ke
rUpAdik ane agni Adine sahabhUt guNaguNIsambandh chhe, mAtra kahevAmAn bhinnatA chhe; paN
vastumAn bhed nathI. koI prakAre judA thatA bhAsatA nathI, kahevAmAtra vaDe ja temAn bhed upajAvIe
chhIe, to rUpAdikavaDe agni Adi UpajyA kevI rIte mAnIe? kahevAmAn paN guNImAn guN
chhe. paN guNathI guNI nIpajyo kevI rIte manAy?

Page 117 of 370
PDF/HTML Page 145 of 398
single page version

vaLI e sarvathI bhinna ek puruSh kahe chhe, paN tenun svarUp avaktavya kahI kAI pratyuttar
karatA nathI. to koN samaje? jo pUchhIe kete kevo chhe? kyAn chhe? kevI rIte kartAhartA chhe?
te batAv. je batAve temAn vichAr karatAn anyathApaNun bhAse.
e pramANe sAnkhyamatamAn kahelAn kalpit tattva mithyA jANavAn.
vaLI teo puruShane prakRitithI bhinna jANavAnun nAm mokShamArga kahe chhe; paN pratham to
prakRitipuruSh koI chhe ja nahi. tathA kevaL jANavAmAtrathI to siddhi thatI nathI. paN jANapaNAvaDe
rAgAdik maTADatAn siddhi thAy chhe. kevaL jANavAmAtrathI to kAI rAgAdik ghaTe nahi. kAraN ke
prakRitinun kartavya mAne ane pote akartA rahe, tyAre rAgAdi shAmATe ghaTADe? mATe e mokShamArga
nathI.
vaLI prakRitithI puruShanun bhinna thavun tene mokSha kahe chhe. have pachIs tattvomAn chovIs tattva
to prakRiti sambandhI kahyAn ane ek puruSh bhinna kahyo, have te to judo ja chhe. koI jIvapadArtha
e pachIs tattvomAn kahyo ja nathI, vaLI puruShane ja prakRiti sanyog thatAn jIvasangnA thAy chhe, to
judA
judA puruSh prakRitisahit chhe, temAn pAchhaLathI sAdhan vaDe koI puruSh prakRitirahit thAy chhe
em siddha thayun, puruSh ek to na Tharyo!
vaLI prakRiti e puruShanI bhUl chhe ke koI vyantarIvat judI ja chhe? ke je jIvane AvI
vaLage chhe? jo tenI bhUl chhe, to prakRitithI indriyAdik vA sparshAdik tattva UpajyAn kevI rIte
mAnIe? tathA jo judI chhe, to te paN ek vastu thaI, sarva kartavya tenun Tharyun, puruShanun kAI
kartavya ja rahyun nahi, pachhI upadesh shA mATe Apo chho?
e pramANe mokShamArgapaNun mAnavun mithyA chhe.
vaLI tyAn pratyakSha, anumAn ane Agam traN pramAN kahe chhe, paN tenA satya
asatyano
nirNay jainanA nyAyagranthothI jANavo.
e sAnkhyamatamAn koI to Ishvarane mAnatA nathI, koI ek puruShane Ishvar mAne chhe, koI
shivane tathA koI nArAyaNane dev mAne chhe. em teo potAnI ichchhAnusAr kalpanA kare chhe, kAI
nishchay nathI. e matamAn koI jaTA dhAraN kare chhe, koI choTI rAkhe chhe, koI munDit thAy chhe.
tathA koI kaththaI vastra pahere chhe. ityAdik anek prakAranA veShadhArI tattvagnAnanA AshrayavaDe potAne
mahant kahevaDAve chhe.
te pramANe sAnkhyamat nirUpaN karyun.
naiyAyik matnirAkaraN
shivamatamAn naiyAyik ane vaisheShik evA be bhed chhe.

Page 118 of 370
PDF/HTML Page 146 of 398
single page version

temAn naiyAyikamAn pramAN, pramey, sanshay, prayojan, draShTAnt, siddhAnt, avayav, tarka, nirNay,
vAd, jalpa, vitanDA, hetvAbhAs, chhaL, jAti ane nigrahasthAne soL tattva kahe chhe.
pratyakSha, anumAn, shabda ane upamA e chAr prakAranA pramAN kahe chhe; AtmA, deh,
artha ane buddhi ityAdine pramey kahe chhe; ‘‘A shun chhe’’ tenun nAm sanshay chhe; jenA arthe pravRutti
thAy te prayojan chhe; jene vAdI
prativAdI mAne te draShTAnt chhe, draShTAnt vaDe jene TharAvIe te siddhAnt
chhe; anumAnanAn pratignA Adi pAnch ang te avayav chhe, sanshay dUr thatAn koI vichArathI ThIk
thAy te tarka chhe. te pachhI pratItirUp jANavun thAy te nirNay chhe, AchArya
shiShyamAn pakSha pratipakSha
vaDe abhyAs te vAd chhe, jANavAnI ichchhArUp kathAmAn je chhaLjAti Adi dUShaN te jalpa chhe,
pratipakSharahit vAd te vitanDA chhe, sAchA hetu nahi evA asiddha Adi bhedasahit te hetvAbhAs
chhe, chhaLapUrvak vachan te chhal chhe, kharAn dUShaN nathI evA dUShaNAbhAs te jAti chhe, ane jenAthI
paravAdIno nigrah thAy te nigrahasthAn chhe.
e pramANe sanshayAdi tattva kahe chhe, paN e koI vastusvarUp tattva to nathI. gnAnano
nirNay karavAne vA vAdavaDe pAnDitya pragaT karavAnA kAraNabhUt vichArone tattva kahe chhe, paN enAthI
paramArthakArya kevI rIte thAy? kAm
krodhAdi bhAvone maTADI nirAkuL thavun e kArya chhe. have e
prayojan to ahIn kAI paN dekhADyun ja nahi. pAnDityanI anek yuktio banAvI, e paN ek
chAturya chhe. tethI e tattva tattvabhUt nathI.
tame kahesho ke‘‘ene jANyA vinA prayojanabhUt tattvano nirNay karI shakAto nathI, mATe
ene tattva kahe chhe.’’ have evI paramparA to vyAkaraNavALA paN kahe chhe kevyAkaraN bhaNavAthI
arthano nirNay thAy chhe, tathA bhojanAdikanA adhikArI paN kahe chhe kebhojan karavAthI sharIranI
sthiratA thatAn tattvanirNay karavAne samartha thAy, paN evI yukti kAryakArI nathI.
ahIn jo em kahesho ke‘‘vyAkaraNbhojanAdik to avashya tattvagnAnanAn kAraN nathI,
e to laukikakArya sAdhavAnAn kAraN chhe.’’ to jem e chhe tem kahelAn tattvo paN laukik kArya
sAdhavAnAn ja kAraNo chhe. jem indriyAdikathI jANavAne pratyakShAdi pramAN kahe chhe vA sthANu
puruShAdimAn sanshayAdikanun nirUpaN karyun. tethI jene jANavAthI kAmkrodhAdik avashya dUr thAy,
nirAkuLatA Upaje te ja tattva kAryakArI chhe.
tame kahesho ke‘‘pramey tattvamAn AtmAdikano nirNay thAy chhe, tethI te kAryakArI chhe,’’
paN pramey to badhIy vastuo chhe, pramItino viShay nathI evI koI paN vastu nathI, mATe prameyane
tattva shA mATe kahyun? AtmA Adi tattva kahevAn hatAn.
vaLI AtmAdikanun svarUpapaNun anyathA prarUpaN karyun chhe, em pakShapAtarahit vichAr
karavAthI bhAse chhe. jem keAtmAnA be bhed teo kahe chheparamAtmA ane jIvAtmA. have

Page 119 of 370
PDF/HTML Page 147 of 398
single page version

paramAtmAne sarvano kartA kahe chhe, tyAn teo evun anumAn kare chhe ke‘‘A jagat kartAvaDe nIpajyun
chhe kAraN keee kArya chhe, je kArya chhe te kartAvaDe nIpaje chhe, jem keghaTAdik.’’ paN e
anumAnAbhAs chhe. kAraN keahIn anumAnAntar sambhave chhe. A jagat samasta kartAvaDe nIpajyun
nathI, kAraN keeemAn koI akAryarUp padArtho paN chhe. ane je akArya chhe, te kartAvaDe nIpajyA
nathI, jem kesUryabimbAdik anek padArthonA samudAyarUp jagatamAn keTalAk padArtho kRutrim chhe,
ke je manuShyAdik vaDe karavAmAn Ave chhe. tathA keTalAk akRutrim chhe, jeno koI kartA nathI. e
pratyakShAdi pramANathI agochar chhe, tethI Ishvarane kartA mAnavo mithyA chhe.
vaLI teo jIvAtmAne pratyek bhinna-bhinna kahe chhe, te to satya chhe, parantu mokSha gayA
pachhI paN temane bhinna ja mAnavA yogya chhe. visheSh to pratham kahyun ja chhe. e ja pramANe teo
anya tattvone paN mithyA prarUpe chhe.
pramANAdikanun svarUp paN anyathA kalpe chhe, te jainagranthothI parIkShA karatAn bhAse chhe.
e pramANe naiyAyikamatamAn kahelAn tattva kalpit jANavAn.
vaisheShikamat nirAkaraN
vaisheShikamatamAn‘‘dravya, guN, karma, sAmAnya, visheSh ane samavAye chha tattvo kahe
chhe.
temAn dravyatattvapRithvI, jal, agni, pavan, AkAsh, kAl, dishA, AtmA ane man e
nav prakAre chhe. tyAn pRithvI, jaL, agni ane pavananA paramANu bhinna bhinna chhe ane te nitya
chhe, tenAthI kAryarUp pRithvI Adi thAy chhe te anitya chhe.’’ paN em kahevun pratyakShAdikathI viruddha
chhe, kAraN ke
indhanarUp pRithvI AdinAn paramANu agnirUp thatAn joIe chhIe, agninAn
paramANunI rAkharUp pRithvI thatI joIe chhIe, tathA jaLanAn paramANu muktAphal (motI) rUp pRithvI
thatAn joIe chhIe. tun kahIsh ke
‘‘e paramANu jatAn rahe chhe ane bIjAn ja paramANu te rUp
thAy chhe,’’ paN pratyakShane tun asatya TharAve chhe. koI evI prabaL yukti kahe to ame e ja
pramANe mAnIe, parantu kevaL kahevA mAtrathI ja em Thare nahi. tethI ke
sarva paramANuonI ek
pudgalarUp mUrtikajAti chhe, te pRithvI Adi anek avasthArUpe pariName chhe.
vaLI teo e pRithvI Adinun koI ThekANe judun sharIr TharAve chhe, te paN mithyA ja chhe,
kAraN tenun koI pramAN nathI. pRithvI Adi to paramANupinD chhe, enun sharIr anya ThekANe, ane
e anya ThekANe em sambhavatun ja nathI, tethI e mithyA chhe. vaLI jyAn padArtha aTake nahi evun
je polAN, tene teo AkAsh kahe chhe, tathA kShaN
paL Adine kAL kahe chhe. have e banne avastu
ja chhe. paN sattArUp padArtha nathI. mAtra padArthonA kShetrapariNaman Adikano pUrvApar vichAr karavA

Page 120 of 370
PDF/HTML Page 148 of 398
single page version

mATe enI kalpanA kare chhe. vaLI ‘‘dishA’’ e paN kAI chhe nahi. AkAshamAn khanDakalpanAvaDe dishA
mAne chhe. vaLI AtmA be prakAranA kahe chhe, paN tenun nirUpaN pahelAn karyun chhe. man koI judo
padArtha nathI. bhAvaman to gnAnarUp chhe ane te AtmAnun svarUp chhe, tathA dravyaman paramANuono
pinD chhe ane te sharIranun ang chhe. e pramANe e dravyo kalpit jANavAn.
vaLI teo guN chovIs kahe chhesparsha, ras, gandh, varNa, shabda, sankhyA, vibhAg, sanyog,
parimAN, pRuthaktva, paratva, aparatva, buddhi, sukh, dukh, ichchhA, dharma, adharma, prayatna, sanskAr,
dveSh, snigdha, gurutva ane dravyatva. have temAn sparshAdik guN to paramANuomAn hoy chhe, parantu
pRithvIne gandhavatI ja kahevI, tathA jaLane shItasparshavAn kahevun, ityAdi mithyA chhe. kAraN ke
koI
pRithvImAn gandhanI mukhyatA bhAsatI nathI, tathA koI jaL uShNa paN jovAmAn Ave chhe.ityAdik
pratyakShAdikathI viruddha chhe. vaLI teo shabdane AkAshano guN kahe chhe, e paN mithyA chhe. kAraN
ke
bhInt ityAdikathI shabda rokAy chhe mATe te mUrtik chhe, ane AkAsh to amUrtik sarvavyApI
chhe; bhIntamAn AkAsh rahe ane shabdaguN temAn pravesh karI shake nahi e kem bane? vaLI sankhyAdik
chhe, kAI vastumAn to nathI, paN anya padArthanI apekShAe anya padArthanA hInAdhikapaNAne jANavA
mATe potAnA gnAnamAn sankhyAdikanI kalpanAvaDe vichAr karIe chhIe. vaLI buddhi Adi chhe te
AtmAnun pariNaman chhe. tyAn ‘buddhi nAm to gnAnanun chhe. ane te AtmAno ja guN chhe, tathA
‘man’ nAm chhe, paN tene to dravyomAn kahyun ja hatun, to ahIn tene guN shA mATe kahyo? vaLI
sukhAdik chhe, te AtmAmAn kadAchit ja hoy chhe, tethI e guN AtmAnA lakShaNabhUt to nathI,
paN avyAptapaNAthI lakShaNAbhAs chhe. snigdhAdi to pudgalaparamANumAn hoy chhe, ane snigdha,
gurutva ityAdi to sparshanaindriyavaDe jANIe chhIe, tethI sparshanaguNamAn garbhit thayA, judAn shA
mATe kaho chho? vaLI dravyatvaguN jaLamAn kahyA, paN em to agni AdimAn paN Urdhvagamanatva
Adi hoy chhe, to kAn to e badhA kahevA hatA, agar to sAmAnyamAn garbhit kahevA hatA?
e pramANe e guNo kahyA te paN kalpit chhe.
vaLI teoutkShepaN, avakShepaN, Akunchan, prasAraN ane gaman e pAnch prakAranAn karma
kahe chhe. paN e to sharIranI cheShTAo chhe. tene judAn kahevAno sho artha? vaLI eTalI ja cheShTAo
hotI nathI, cheShTA to ghaNA ja prakAranI thAy chhe. vaLI emane judI tattvasangnA kahI, paN kAn
to judA padArtha hoy to tene judAn tattva kahevAn hatAn, agar kAn to kAm
krodhAdi maTADavAmAn
e visheSh prayojanabhUt hoy, to tattva kahevAn hatAn, paN ahIn to e banne nathI, jematem kahevun
hoy to pAShANAdikanI paN anek avasthAo thAy chhe, to tene paN kahyA karo, paN tethI kAI
sAdhya nathI.
vaLI ‘‘sAmAnya be prakAre chhepar ane apar. tyAn ‘par’ to sattArUp chhe, tathA ‘apar’
dravyatvAdirUp chhe. vaLI nityadravyamAn jenI pravRutti hoy te visheSh chhe. ayutasiddhi sambandhanun nAm
17

Page 121 of 370
PDF/HTML Page 149 of 398
single page version

samavAy chhe.’’ have e sAmAnyAdik to ghaNAne ek prakAravaDe ekavastumAn bhedakalpanAvaDe, tathA
bhedakalpanA apekShAe sambandh mAnavAvaDe potAnA vichAromAn ja thAy chhe, paN koI judA padArtho
to nathI. vaLI ene jANavAthI kAm
krodhAdik maTADavArUp visheSh prayojananI paN siddhi thatI
nathI, tethI ene tattva shA mATe kaho chho? jo e ja pramANe tattva kahevAn hatAn to prameyatvAdi
vastunA anant dharmo chhe, vA sambandh
AdhArAdi kArakonA anek prakAr vastumAn sambhave chhe, eTale
kAn to e badhA kahevA hatA athavA kAn to prayojan jANI kahevA hatA. tethI e sAmAnyAdik
tattva paN teo vRuthA ja kahe chhe.
e pramANe vaisheShikovaDe kahelAn tattva kalpit jANavAn.
vaLI teo be ja pramAN mAne chhe, pratyakSha ane anumAn. paN enA satyaasatyano
nirNay jainanA 1nyAyagranthothI jANavo.
vaLI naiyAyiko to kahe chhe ke‘‘viShay, indriy, buddhi, sharIr, sukh, dukh e sarvanA
abhAvathI AtmAnI je sthiti, te mokSha chhe.’’ ane vaisheShiko kahe chhe kechovIs guNomAnthI buddhi
Adi nav guNono abhAv thavo te mokSha chhe.’’ ahIn buddhino abhAv kahyo paN buddhi nAm
te gnAnanun chhe ane gnAnanun adhikaraNapaNun e AtmAnun lakShaN kahyun hatun. have gnAnano abhAv
thatAn, lakShaNano abhAv thavAthI lakShyano paN abhAv thatAn, AtmAnI sthiti kevI rIte rahI?
tathA jo buddhi nAm mananun chhe, to bhAvaman gnAnarUp ja chhe, ane dravyaman sharIrarUp chhe. have
mokSha thatAn dravyamanano sambandh avashya chhUTe chhe, eTale jaD evA dravyamananun nAm buddhi kevI rIte
hoy? vaLI manavat ja indriyo paN jANavI. tathA jo viShayano abhAv thAy, vA sparshAdik
viShayonun jANavun maTe, to gnAn konun nAm TharAvasho? tathA e viShayano abhAv thashe, to lokano
paN abhAv thashe! vaLI tyAn sukhano abhAv kahyo; paN sukhanA ja arthe to upAy karIe chhIe
to teno jyAn abhAv hoy, te upAdey kevI rIte hoy? tathA AkuLatAmay indriyajanit sukhano
tyAn abhAv kaho to e satya chhe, kAraN ke
nirAkuLatAlakShaN atIndriyasukh to tyAn sampUrNa
sambhave chhe, tethI tyAn sukhano abhAv nathI. vaLI sharIr, dukh ane dveShAdikano tyAn abhAv kahe
chhe, te satya chhe.
vaLI shivamatamAn kartA nirguNaIshvar shiv chhe. tene dev mAne chhe. tenA svarUpanun anyathApaNun
pUrvokta prakArathI jANavun. teomAn bhasma, kopIn, jaTA, janoI ityAdi chihna sahit veSh hoy
chhe, tenA AchArAdibhedathI chAr prakAr chhe
sheSh pAshupat, mahAvratI ane kAlamukh. e badhA
1. AptamImAnsA (devAgam stotra) yukatpanushAsan, aShTasahastrI, nyAy vinishchay, siddhivinishchay
pramANasangrah, tattvArthashlokavArttik, rAjavArttik, prameyakamalamArtanD ane nyAyakumudachandroday Adi dArshanik
granthothI jANavun joIe.

Page 122 of 370
PDF/HTML Page 150 of 398
single page version

rAgAdik sahit chhe, mATe te suling nathI.
e pramANe shivamatanun nirUpaN karyun. have mImAnsakamatanun svarUp kahIe chhIe.
mImAnsakamatnirAkaraN
mImAnsakanA be prakAr chhebrahmavAdI ane karmavAdI.
temAn brahmavAdI to ‘A sarva brahma chhe, bIjun kAI nathI’’e pramANe vedAntamAn
advaitabrahmane nirUpaN kare chhe. teo ‘‘AtmAmAn lIn thavun te mukti’’ kahe chhe. enun mithyApaNun
pUrve darshAvyun chhe te vichAravun.
tathA karmavAdIkriyA, AchAr ane yagnAdik kAryonA kartavyapaNAne prarUpaN kare chhe, paN
e kriyAomAn rAgAdikano sadbhAv hovAthI e kAryo koI kAryakArI nathI.
vaLI tyAn ‘‘bhaTTa’’ ane ‘‘prabhAkar’’ vaDe karelI be paddhati chhe. temAn bhaTTa to pratyakSha,
anumAn, ved, upamA, arthApatti ane abhAv e chha pramAN mAne chhe ane prabhAkar abhAv
vinA pAnch ja pramAN mAne chhe, paN tenun satyAsatyapaNun jainashAstrothI jANavun.
vaLI tyAn ShaTkarma sahit, brahmasUtranA dhArak ane shUdraannAdikanA tyAgI, gRuhasthAshram
chhe nAm jenun, evA bhaTTa chhe, tathA vedAntamAn yagnopavIt rahit, vipraannAdikanA grAhak ane
bhAgavat chhe nAm jemanun, temanA chAr prakAr chhe
kuTIyar, bahUdak, hans ane paramahans. have
e k ktyAg vaDe santuShTa thayA chhe, parantu gnAnshraddhAnanun mithyApaNun ane rAgAdikano sadbhAv
temane hoy chhe, tethI e veSh kAryakArI nathI.
jaiminIyamatnirAkaraN
jaiminIyamatamAn em kahe chhe ke‘‘sarvagnadev koI chhe nahi; vedavachan nitya chhe; tenAthI
yathArtha nirNay thAy chhe; mATe pahelAn vedapATh vaDe kriyAmAn pravartavun evun, ‘‘nodanA’’ (preraNA) chhe
lakShaN jenun, evA dharmanun sAdhan karavun. jem kahe chhe ke
‘‘स्वःकामोऽग्नि यजेत्svargAbhilAShI
agnine pUje,’’ ityAdi teo nirUpaN kare chhe.
ahIn pUchhIe chhIe keshaiv, sAnkhya, naiyAyikAdik badhA vedane mAne chhe, ane tame paN
mAno chho, to tamArA ane teo badhAnA tattvAdik nirUpaNamAn paraspar viruddhatA dekhAy chhe,
tenun shun kAraN? vedamAn ja koI ThekANe kaI ane koI ThekANe kaI nirUpaN karyun, to tenI pramANatA
kevI rIte rahI? tathA jo matavALA ja evun nirUpaN kare chhe, tame paraspar jhaghaDI, nirNay karI,
ekane vedanA anusAr tathA anyane vedathI viruddha TharAvo. amane to em bhAse chhe ke
vedamAn
ja pUrvApar viruddhatA sahit nirUpaN chhe, tethI teno potapotAnI ichchhAnusAr artha grahaN karI

Page 123 of 370
PDF/HTML Page 151 of 398
single page version

judAjudA matanA adhikArI thayA chhe. have evA vedane pramAN kevI rIte mAnIe? vaLI agni
pUjavAthI svarga thAy, paN agnine manuShyathI uttam kem mAnIe? e to pratyakShaviruddha chhe. e
svargadAtA kevI rIte hoy? e ja pramANe anya vedavachan paN pramANaviruddha chhe. vaLI vedamAn
brahma kahyo chhe, to sarvagna kem mAnatA nathI? ityAdi prakArathI jaiminIyamat kalpit jANavo.
bauddhamatnirAkaraN
bauddhamatamAn 1chAr Aryasatya prarUpaN kare chhedukh, Ayatan, samudAy ane mArga. tyAn
sansArIne bandharUp te dukh chhe. tenA 2pAnch prakAr chhevignAn, vedanA, sangnA, sanskAr ane rUp.
rUpAdikane jANavun te vignAn chhe, sukhdukhane anubhavavun te vedanA chhe, sUtelAnun jAgavun
te sangnA chhe, bhaNelAne yAd karavun te sanskAr chhe, tathA rUpane dhAraN karavun te rUp chhe. have ahIn
vignAnAdikane dukh kahyun te mithyA chhe, kAraN ke
dukh to kAmkrodhAdik chhe, gnAn kAI dukh
nathI. pratyakSha joIe chhIe kekoIne gnAn thoDun chhe, paN krodhlobhAdik ghaNA chhe, to te dukhI
chhe, tathA koIne gnAn ghaNun chhe paN krodhlobhAdik alpa chhe, vA nathI, to te sukhI chhe. tethI
vignAnAdik dukh nathI.
vaLI Ayatan bAr kahe chhepAnch indriyo, tenA shabdAdik pAnch viShayo, ek man, ane
ek dharmAyatan. have e Ayatan shAmATe kahe chhe? kAraN keteo sarvane kShaNik kahe chhe. to
tenun shun prayojan chhe?
vaLI jenAthI rAgAdikano samUh nIpaje, evo AtmA ane AtmIy e chhe nAm jenun,
te samudAy chhe. tyAn ahanrUp AtmA ane mamarUp AtmIy jANavA. paN tene kShaNik mAne chhe
eTale ene kahevAnun paN kAI prayojan nathI.
tathA sarva sanskAr kShaNik chhe, evI je vAsanA te mArga chhe. have ghaNA kAL sudhI sthAyI
hoy, evI keTalIk vastuo pratyakSha joIe chhIe. tame kahesho keek avasthA rahetI nathI
te to ame paN mAnIe chhIe. sUkShma paryAy kShaNasthAyI chhe. vaLI e vastuno ja nAsh mAno,
to e nAsh thato dekhAto nathI, to ame kevI rIte mAnIe? kAraN ke
bAL, vRuddhAdi avasthAmAn
ek AtmAnun astitva jaNAy chhe. jo te ek nathI, to pahelAn ane pachhInA kAryano ek kartA
kem mAne chhe? tun kahIsh ke
‘‘sanskArathI em chhe.’’ to e sanskAr kone chhe? jene (e sanskAr)
१.दुःखमायतनं चैव ततः समुदयो मतः
मार्गश्चेत्यस्य च व्याख्या क्रमेण श्रूयतामतः ।।३६।।
२.दुःखं संसारिणः स्कंधास्ते च पंञ्चप्रकीर्तिताः
विज्ञानं वेदना संज्ञा संस्कारोरूपमेव च ।।३७।। वि. वि. ।।३७।।

Page 124 of 370
PDF/HTML Page 152 of 398
single page version

chhe te nitya chhe ke kShaNik? jo nitya chhe, to sarva kShaNik shAthI kahe chhe? tathA jo kShaNik chhe,
to jeno AdhAr ja kShaNik chhe, te sanskAronI paramparA kevI rIte kahe chhe? vaLI sarva kShaNik
thayun tyAre pote paN kShaNik thayo, to tun evI vAsanAne mArga kahe chhe, paN e mArganA phaLane
pote to pAmato ja nathI, to pachhI e mArgamAn shA mATe pravarte chhe? vaLI tArA matamAn nirarthak
shAstra shA mATe karyAn? kAraN ke
upadesh to kAI kartavyavaDe phaL pAmavA mATe ApIe chhIe.
e pramANe A mArga paN mithyA chhe.
vaLI rAgAdik gnAnasantAnavAsanAno uchchhed arthAt nirodh, tene mokSha kahe chhe. paN kShaNik
thayo tyAre mokSha kone kahe chhe? rAgAdikano abhAv thavo ame paN mAnIe chhIe, paN potAnA
gnAnAdik svarUpano abhAv thatAn to potAno abhAv thAy, to teno upAy karavo hitakArI kem
hoy? hitAhitano vichAr karavAvALun to gnAn ja chhe, to potAnA abhAvane gnAnI hit kem
mAne?
bauddhamatamAn pratyakSha ane anumAn e be ja pramAN mAne chhe. paN tenA satyAsatyanun
nirUpaN jainashAstrothI jANavun. jo e be ja pramAN chhe, to temanA shAstra apramAN thayAn to
tenun nirUpaN shA mATe karyun? kAraN ke
pratyakSha anumAn to jIv pote ja karI leshe, tame shAstra
shA mATe banAvyAn?
vaLI teo sugatane dev mAne chhe, ane tenun nagna vA vikriyArUp svarUp sthApe chhe, je
viTambaNArUp chhe. kamanDaL ane raktAmbaranA dhArak, pUrvAhnakALamAn bhojan karanAr, ityAdi lingarUp
bauddhamatanA bhikShuk hoy chhe, paN kShaNikane veSh dhAravAnun prayojan shun? parantu mahantatA mATe kalpit
nirUpaN karavun vA veSh dhAravun thAy chhe.
e pramANe bauddha chhe, tenA chAr prakAr chhevaibhAShik, sautrAntik, yogAchAr ane
mAdhyamik. temAn vaibhAShikgnAnasahit padArtha mAne chhe, sautrAntikpratyakSha dekhAy chhe te ja
chhe, e sivAy kaI nathI, em mAne chhe, yogAchArAchArasahit buddhine mAne chhe, tathA
mAdhyampadArthanA Ashray vinA gnAnane ja mAne chhe. teo mAtra potapotAnI kalpanA kare chhe,
paN vichAr karatAn temAn kAI ThekANAnI vAt nathI.
e pramANe bauddhamatanun nirUpaN karyun.
chArvAkamatnirAkaraN
‘‘koI sarvagnadev, dharma, adharma, mokSha, paralok ane pAppuNyanun phaL chhe ja nahi. A
indriyagochar je kaI chhe te ja lok chhe’’em chArvAk kahe chhe.
tene pUchhIe chhIe kesarvagnadev A kALkShetramAn nathI ke sarvakALkShetramAn nathI? A

Page 125 of 370
PDF/HTML Page 153 of 398
single page version

kALkShetramAn to ame paN mAnatA nathI, paN sarvakALkShetramAn nathI, evun sarvagna vinA jANavun
kone thayun? je sarva kALkShetrane jANe te ja sarvagna, tathA nathI jANato, to niShedh kevI rIte
kare chhe?
vaLI dharmaadharma lokamAn prasiddhi chhe, jo e kalpit hoy to sarvajanasuprasiddha kevI
rIte hoy? dharmaadharmarUp pariNati thatI paN joIe chhIe, ane tenAthI vartamAnamAn ja
sukhIdukhI thatAn joIe chhIe, to tene kem na mAnIe? mokShanun hovun anumAnamAn Ave
chhe, kAraN kekrodhAdik doSh koImAn ochhA chhe, koImAn vadhAre chhe, tethI jANIe chhIe ke
koImAn enI nAsti paN thatI hashe. tathA gnAnAdik guNo koImAn ochhA ne koImAn vadhAre
dekhAy chhe, tethI jANIe chhIe ke
koIne sampUrNa paN thatAn hashe. e pramANe jene sarva doShonI
hAni tathA guNonI prApti hoy te ja mokSha avasthA chhe.
vaLI puNyapApanun phaL paN joIe chhIe, juokoI udyam kare topaN daridrI rahe
chhe, tyAre koIne svayam lakShmI thAy chhe. tathA koI sharIrano yatna kare topaN rogI rahe chhe,
tyAre koIne vinA yatne paN rog maTI jAy chhe
nIrogatA rahe chhe ityAdi pratyakSha joIe
chhIe. have enun kAraN koI to hashe? je enun kAraN chhe, te ja puNyapAp chhe.
vaLI paralok pratyakShaanumAnathI bhAse chhe, vyantarAdik chhe te evun kahetA jovAmAn Ave
chhe,‘‘hun amuk hato, te dev thayo chhun’’ tun kahIsh ke‘‘e to pavan chhe,’’ paN ame to
‘‘hun chhun’’ ityAdi chetanAbhAv jenA Ashraye hoy, tene ja AtmA kahIe chhIe. have enun nAm
tun pavan kahe chhe, paN pavan to bhInt AdivaDe aTake chhe, parantu AtmA to dATyo ke bandh
karyo chhatAn paN aTakato nathI, tethI tene pavan kem manAy?
tathA jeTalo indriyagochar chhe teTalo ja tun lok kahe chhe, paN tArI indriyagochar to
thoDA ja yojananA dUravartI kShetra ane thoDA sarakhA atItanAgat kAL arthAt eTalA paN
kShetrakALavartI padArtho thaI shakatA nathI, ane dUradeshanI vA ghaNAkALanI vAto paramparAgat
sAmbhaLIe chhIe. mATe sarvanun jANavun tane nathI, to tun ATalo ja lok kevI rIte kahe chhe?
vaLI chArvAk matamAn kahe chhe ke‘‘pRithvI, ap, tej, vAyu ane AkAsh maLatAn chetanA
thaI Ave chhe. have maryA pachhI pRithvI Adi to ahIn rahyAn, ane chetanAvAn padArtha gayo te
vyantarAdik thayo, eTale pratyakSha te judA
judA joIe chhIe. vaLI ek sharIramAn pRithvI Adi
to bhinnabhinna bhAse chhe, ane chetanA ek bhAse chhe. have jo pRithvI AdinA AdhAre chetanA
hoy to hAD, lohI, uchchhvAsAdine paN judI judI ja chetanA Thare tathA hAth vagere kApatAn
jem tenI sAthe varNAdik rahe chhe, tem chetanA paN rahe. vaLI ahankArabuddhi to chetanAne chhe.
have pRithvIAdirUp sharIr to ahIn ja rahyun, to vyantarAdik paryAyamAn pUrvaparyAyanun ahampaNun mAnatAn

Page 126 of 370
PDF/HTML Page 154 of 398
single page version

joIe chhIe, te kevI rIte hoy chhe? tathA pUrvaparyAyanA gupta samAchAr pragaT kare chhe, e
jANavun konI sAthe gayun? jenI sAthe e jANavun gayun, te ja AtmA chhe.
vaLI chArvAk matamAn khAnpAn, bhogvilAs ityAdi svachchhand vRuttino upadesh chhe.
have e pramANe to jagat potAnI meLe ja pravarte chhe. to tyAn shAstrAdi banAvI shun bhalun thavAno
upadesh Apyo? tun kahIsh ke
‘‘tapashcharaN, shIl, sanyamAdi chhoDAvavA mATe e upadesh Apyo
chhe.’’ paN e kAryothI to kaShAy ghaTavAthI AkuLatA ghaTe chhe, ane tethI ahIn ja sukhI thavun
thAy chhe
yash Adi thAy chhe. tun ene chhoDAvI shun bhalun kare chhe? mAtra viShayAsakta jIvone
gamatI vAto kahI. potAnun vA bIjAonun bUrun karavAno tane bhay nathI, tethI svachchhandI banI
viShayasevan mATe AvI jUThI yukti batAve chhe.
e pramANe chArvAk matanun nirUpaN karyun.
anyamat nirAkaraN upasanhAr
e ja prakAre anya anek mato viShayAsaktapApaabhIru jIvoe jUThI yukti banAvI
pragaT karyA chhe, tenA shraddhAnAdithI jIvonun bUrun thAy chhe. ek jainamat chhe, te ja satya arthano
prarUpak chhe. shrIsarvagnavItarAgadev dvArA bhAShit chhe, tenA shraddhAnAdi vaDe ja jIvonun bhalun thAy chhe.
jainamatamAn jIvAditattva nirUpaN karyAn chhe, pratyakShaparokSha be pramAN kahyAn chhe,
sarvagnavItarAgaarhant dev chhe; bAhyAbhyantaraparigraharahit nirgranth guru chhe. e sarvanun varNan A
granthamAn AgaL visheShatAthI lakhIshun, tyAnthI jANavun.
prashnatamane rAgdveSh chhe, tethI tame anya matono niShedh karI potAnA matane
sthApan karo chho?
uttaravastunA yathArtha prarUpaN karavAmAn rAgdveSh nathI, paN koI potAnun prayojan
vichArI anyathA prarUpaN karIe to rAgdveSh nAm pAme.
prashnajo rAgdveSh nathI, to anya mat bUrA ane jainamat bhalo, em kevI
rIte kaho chho? jo sAmyabhAv hoy to sarvane samAn jANo, matapakSha shA mATe karo chho?
uttarabUrAne bUro kahIe tathA bhalAne bhalo kahIe, emAn rAgdveSh sho karyo?
bUrAbhalAne samAn jANavA, e to agnAnabhAv chhe, paN kAI sAmyabhAv nathI.
prashnasarva matonun prayojan to ek ja chhe, mATe sarvane samAn jANavA?
uttaraprayojan jo ek ja hoy, to judAjudA mat shA mATe kaho chho? ek matamAn

Page 127 of 370
PDF/HTML Page 155 of 398
single page version

to ek ja prayojan sahit anek prakAre vyAkhyAn hoy chhe, tene judA mat koN kahe chhe? parantu
prayojan ja bhinnabhinna hoy chhe. te ahIn darshAvIe chhIe
anyamatathI jainadhArmanI tulanA
jainamatamAn ek vItarAgabhAv poShavAnun prayojan chhe. kathAomAn, lokAdikanA
nirUpaNamAn, AcharaNamAn vA tattvamAn jyAntyAn vItarAgatAne ja poShaN karI chhe. paN anya
matomAn sarAgabhAv poShavAnun prayojan hovAthI, kaShAyI jIv anek yukti banAvI kalpit rachanA
karI, kaShAyabhAvane ja poShe chhe. jem ke
advaitabrahmavAdIsarvane brahma mAnavA vaDe, sAnkhyamatI
sarva kAryo prakRitinAn mAnI potAne shuddhaakartA mAnavAvaDe, shivamatI tattvane jANavAthI ja siddhi
hovI mAnavAvaDe, mImAnsakkaShAyajanit AcharaNane dharma mAnavAvaDe, bauddhakShaNik mAnavAvaDe,
tathA chArvAkparalokAdik nahi mAnavAvaDe, viShayabhogAdirUp kaShAyakAryomAn svachchhandI thavAnun ja
poShaN kare chhe. joke teo koI ThekANe koI kaShAy ghaTADavAnun paN nirUpaN kare chhe, to e
chhaLavaDe koI ThekANe anya kaShAyanun poShaN kare chhe. jem gRuhakArya chhoDI parameshvaranun bhajan karavun
TharAvyun, paN parameshvaranun svarUp sarAgI TharAvI, tenA Ashraye potAnA viShayakaShAyane poShaN kare
chhe.
tyAre jainadharmamAn devgurudharmAdikanun svarUp vItarAg ja nirUpaN karI kevaL
vItarAgatAne ja poShaN kare chhe, ane te pragaT chhe. kevaL ame ja kahetA nathI, parantu sarva
matavALA kahe chhe. ane te AgaL anyamatanAn ja shAstronI sAkShIvaDe jainamatanI samIchInatA
ane prAchInatA pragaT karatAn nirUpaN karIshun.
anyamatI bhartRuharie paN shRungAr prakaraNamAn em kahyun chhe ke
एको रागिषु राजते प्रियतमादेहार्द्धधारी हरो,
र्नरागेषु जिनो विमुक्तललनासङ्गो न यत्मात्परः
दुर्वारस्मरवाणपन्नगविषव्यासक्तमुग्धो जनः
शेषः कामविडंवितो हि विषयान् भोक्तुं न भोक्तुं क्षणः
।।१७।।
A shlokamAn sarAgIomAn mahAdev tathA vItarAgIomAn jinadevane pradhAn kahyA chhe.
vaLI sarAgabhAvamAn ane vItarAgabhAvamAn paraspar pratipakShIpaNun chhe, tethI e banne bhalA nathI;
parantu temAn ek ja hitakArI chhe. arthAt vItarAgabhAv ja hitakArI chhe. jenA hovAthI tatkAL
* rAgIpuruShomAn to ek mahAdev shobhe chhe ke jemaNe potAnI priyatamA pArvatIne ardhA sharIramAn
dhAraN karI rAkhI chhe. tathA virAgIomAn jinadev shobhe chhe kejemanA samAn strIono sang chhoDavAvALo
bIjo koI nathI. bAkInA loko to durnivAr kAmadevanA bANarUp sarponA viShathI mUrchchhit thayA chhe. ke
jeo kAmanI viDambaNAthI na to viShayone sArI rIte bhogavI shake chhe ke
na to chhoDI shake chhe.

Page 128 of 370
PDF/HTML Page 156 of 398
single page version

AkuLatA ghaTI Atmastuti yogya thAy chhe, jenAthI AgAmI bhalun thavun kevaL ame ja nathI
kahetA paN sarve matavALA kahe chhe. tathA sarAgabhAv thatAn tatkAL AkuLatA thAy chhenindanIk
thAy chhe, ane bhaviShyamAn paN bUrun thavun bhAse chhe. mATe jemAn vItarAgabhAvanun ja prayojan
chhe, evo jainamat ja iShTa chhe, paN jemAn sarAgabhAvanun prayojan pragaT karyun chhe evA anya
mato aniShTa chhe; tene samAn kem manAy?
prashnae to sAchun parantu anyamatonI nindA karatAn anyamatI dukh pAme, ane
bIjAonI sAthe virodh thAy, tethI nindA shA mATe karo chho?
uttarajo kaShAyapUrvak nindA karIe vA anyane dukh upajAvIe to ame pApI
ja chhIe, paN ahIn to anyamatanA shraddhAnAdivaDe jIvone atattvashraddhAn draDh thAy, ane tethI
teo sansAramAn dukhI thAy, tethI karuNAbhAvavaDe ahIn yathArtha nirUpaN karyun chhe. chhatAn koI doSh
vinA paN dukh pAme, virodh upajAve, to temAn ame shun karIe? jem madirAnI nindA karatAn
kalAl dukh pAme, kushIlanI nindA karatAn veshyAdik dukh pAme tathA kharun
khoTun oLakhavAnI
parIkShA batAvatAn Thag dukh pAme to temAn ame shun karIe? e pramANe jo pApIonA bhayathI
dharmopadesh na ApIe to jIvonun bhalun kem thAy? evo to koI upadesh nathI, ke je vaDe
sarva jIvone chen thAy. vaLI satya kahetAn virodh upajAve, paN virodh to paraspar jhagaDo
karatAn thAy; paN ame laDIe nahi, to teo potAnI meLe ja upashAnt thaI jashe. amane
to amArA pariNAmonun ja phaL thashe.
prashnaprayojanabhUt jIvAditattvonun anyathA shraddhAn karatAn to mithyA-
darshanAdik thAy chhe, paN anyamatonun shraddhAn karatAn mithyAdarshanAdik kevI rIte thAy?
uttaraanyamatomAn viparIt yukti prarUpI chhe, jIvAditattvonun svarUp yathArtha na
bhAse tevA upAy karyA chhe, te shA mATe karyA chhe? jo jIvAditattvonun yathArtha svarUp bhAse
to vItarAgabhAv thatAn ja mahantapaNun dekhAy, paN je jIvo vItarAgI nathI, ane potAnI
mahantatA ichchhe chhe, teo sarAgabhAv hovA chhatAn, potAnI mahantatA manAvavA mATe kalpit yukti
vaDe anyathA nirUpaN kare chhe. advaitabrahmAdikanA nirUpaN vaDe jIv
ajIvanun, svachchhandavRutti
poShavA vaDe AsravsamvarAdikanun, tathA sakaShAyIvat vA achetanavat mokSha kahIne e vaDe teo
mokShanun ayathArthashraddhAn poShaN kare chhe. tethI ahIn anya matonun ayathArthapaNun pragaT karyun chhe.
jo enun anyathApaNun bhAse to tattvashraddhAnamAn ruchivAn thAy, ane teonI yuktivaDe bhram
na thAy.
e pramANe anya matonun nirUpaN karyun.
18

Page 129 of 370
PDF/HTML Page 157 of 398
single page version

anyamatanA granthothI jainamatanI prAchInatA ane samIchInatA
yogavAsiShTha chhatrIsahajAr shlok pramAN chhe, tenA pratham vairAgyaprakaraNamAn ahankAr-
niShedhAdhyAyamAn vasiShTha ane rAmanA samvAdamAn kahyun chhe ke
रामोवाच :‘‘नाहं रामो न मे वांछा भावेषु च न मे मनः
शांतिमास्थातुमिच्छामि स्वात्मन्येव जिनो यथा’’ ।। (sarga 15, pRu. 33)
A shlokamAn rAmachandrajIe jin samAn thavAnI ichchhA karI, tethI rAmachandrajI karatAn
jinadevanun uttamapaNun ane prAchInapaNun pragaT thayun. vaLI dakShiNAmUrti sahasranAmamAn kahyun chhe ke
शिवोवाच :‘‘जैनमार्गरतो जैन जिन क्रोधो जितामयः’’
ahIn bhagavantanun nAm jainamArgamAn lIn tathA jain kahyun tethI temAn jainamArganI pradhAnatA
vA prAchInatA pragaT thaI. vaLI vaishampAyanasahasranAmamAn kahyun chhe ke
‘‘कालनेमिर्म्महावीरः शूरः शौरिर्जिनेश्वरः’’ (mahAbhArat a. 5 shlok 82 a. 149)
ahIn bhagavAnanun nAm jineshvar kahyun, tethI jineshvar bhagavAn chhe. vaLI durvAsARIShkRut
‘‘mahAmnistotra’’mAn em kahyun chhe ke
‘‘तत्तदर्शनमुख्यशक्तिरिति च त्वं ब्रह्मकर्मेश्वरी
कर्तार्हन् पुरुषो हरिश्च सविता बुद्धः शिवस्त्वं गुरुः
’’
ahIn ‘arhant tame chho,’ e pramANe bhagavAnanI stuti karI, tethI arahantamAn
bhagavAnapaNun pragaT thayun.
vaLI hanumannATakamAn kahyun chhe ke
‘‘यं शैवाः समुपासते शिव इति ब्रह्मेति वेदान्तिनः
बौद्धा बुद्ध इति प्रमाणपटवः कर्त्तेति नैयायिकाः
अर्हन्नित्यथ जैनशासनरताः कर्मेति मीमांसकाः
सोऽयं वो विदधातु वांछितफलं त्रैलोक्यनाथ
प्रभुः
।।।।
1.hun rAm nathI, mArI kAI ichchhA nathI, anya bhAvo vA padArthomAn mArun man nathI, hun to
jinadev samAn mArA AtmAmAn shAnti sthApan karavA ja ichchhun chhun.
2.A hanumannATakanA mangalAcharaNano shlok chhe teno abhiprAy e chhe kejenI shivamArgio
shiv kahIne, vedAntio brahma kahIne, bauddho buddhadev kahIne, naiyAyiko kartA kahIne, jaino arhant
kahIne, tathA mImAnsako karma kahIne upAsanA kare chhe, te trailokanAth prabhu tamArA manorathane saphaL
karo! (hanumAn nATak mangaLAcharaN shlok
3)

Page 130 of 370
PDF/HTML Page 158 of 398
single page version

ahIn chhaye matamAn Ishvar ek kahyo, temAn arihantadevane paN IshvarapaNun pragaT karyun.
prashnajem ahIn sarva matomAn ek Ishvar kahyo tem tame paN mAno?
uttaraem to tame kaho chho paN ame kahyun nathI, tethI tamArA matamAn arihantane
IshvarapaNun siddha thayun. amArA matamAn paN jo em ja kahIe, to ame paN shivAdikane Ishvar
mAnIe. jem koI vyApArI sAchAn ratna batAve tathA koI jUThAn ratna batAve, have tyAn jUThA
ratnavALo to sarva ratnonun sarakhun mUlya levA mATe badhAne samAn kahe, paN sAchAn ratnavALo
kevI rIte samAn mAne? tem jain sAchA devAdikane prarUpe tathA anyamatI jUThA prarUpe, have
tyAn anyamatI to potAnA mAhAtmya mATe sarvane samAn kahe, paN jain kevI rIte em kahe?
vaLI ‘rudrayAmalatantra’ mAn bhavAnIsahasranAmamAn pRu. 9mAn em kahyun ke
कुंडासना जगद्धात्री बुद्धमाता जिनेश्वरी
जिनमाता जिनेन्द्रा च शारदा हंसवाहिनी ।।१३।।
ahIn bhavAnInAn nAm jineshvarI ityAdik kahyAn tethI jinanun uttamapaNun pragaT thayun.
vaLI ‘‘gaNeshapurAN’’mAn em kahyun chhe ke‘‘जैनं पाशुपतं सांख्यं’’
tathA vyAsakRut sUtramAn paN em kahyun chhe ke
‘‘जैना एकस्मिन्नैव वस्तुनि उभयं प्ररूपयन्ति स्याद्वादिनः’’
ityAdik temanAn shAstromAn jainamatanun nirUpaN chhe, tathA jainamatanun prAchInapaNun jaNAy
chhe.
vaLI bhAgavatanA panchamaskandhamAn 1RUShabhAvatAranun varNan chhe, tyAn tene karuNAmay,
tRuShNAdirahit, dhyAnamudrAdhArI tathA sarvAshramadvArA pUjit kahyo chhe. tenA anusAre arahantarAjAe
pravRutti karI, em kahe chhe. te jem rAmakRuShNAdi avatAro anusAr anyamat chhe, tem
RUShabhAvatAr anusAr jainamat chhe, em tamArA matavaDe ja jainamat pramAN thayo.
ahIn ATalo vichAr visheSh karavo kekRuShNAdi avatAro anusAr viShaykaShAyonI
pravRutti hoy chhe, tathA RUShabhAvatAr anusAr vItarAgabhAvsAmyabhAvanI pravRutti hoy chhe. have
ahIn banne pravRutti samAn mAnIe to dharmaadharmanI visheShatA na rahe, tathA jo visheShatA
mAnIe to je bhalI hoy te angIkAr karo.
1. bhAgavataskandh 5 adhyAy 5,29.

Page 131 of 370
PDF/HTML Page 159 of 398
single page version

vaLI dashAvatAracharitramAn ‘‘बद्धवा पद्मासनं यो नयनयुगमिदं न्यस्यनासाग्रदेशे’’ ityAdi
buddhAvatAranun svarUp arihantadev jevun lakhyun chhe. have jo evun svarUp pUjya chhe, to arihantadev
sahaj pUjya thayA.
vaLI kAshIkhanDamAn devadAsarAjAne sambodhI rAjya chhoDAvyun, tyAn nArAyaN to vinayakIrti
yatI thayo, lakShmIne to vinayathI arjikA karI, tathA garuDane shrAvak karyo, evun kathan chhe. have
jo sambodhan karavA kALe jainaveSh banAvyo, to jain hitakArI ane prAchIn pratibhAse chhe. vaLI
prabhAsapurANamAn kahyun chhe ke
भवस्य पश्चिमे भागे वामनेन तपः कृतम्
तेनैव तपसाकृष्टः शिवः प्रत्यक्षतां गतः ।।।।
पद्मासनसमासीनः श्याममूर्तिदिगम्बरः
नेमिनाथः शिवेन्येवं नाम चक्रेअस्य वामनः ।।।।
कलिकाले महाघोरे सर्व पापप्रणाशकः
दर्शनात्स्पर्शनादेव कोटियज्ञफलप्रदः ।।।।
ahIn vAmanane padmAsanasthadigambar neminAthanun darshan thavAnun kahyun, tenun ja nAm shiv
kahyun, tathA tenA darshanAdikathI koTiyagnanun phaL kahyun. have evA neminAthanun svarUp to jaino pratyakSha
mAne chhe, te pramAN Tharyun.
vaLI prabhAsapurANamAn kahyun chhe ke
रेवताद्रौ जिनो नेमिर्युगादिर्विमलाचले
ऋषीणामाश्रमादेव मुक्तिमार्गस्य कारणम् ।।।।
ahIn neminAthane jin kahyA, tenA sthAnane mokShanA kAraNarUp RIShno Ashram kahyo,
tathA yugAdinA sthAnane paN evo ja kahyo, tethI te uttampUjya TharyA.
vaLI nagarapurANamAn bhavAvatArarahasyamAn kahyun chhe ke
अकारादिहकारान्तं मुर्द्धाधोरेफ संयुतम्
नादविन्दुकलाक्रान्तं चंद्रमण्डलसन्निभम् ।।।।
एतद्देवि परं तत्त्वं यो विजानातितत्त्वतः
संसारबन्धनं छित्वा स गच्छेत्परमां गतिम् ।।।।
1.he devI! arhan evA A paramatattvane je vastuta jANe chhe te sansAranA bandhan kApIne paramadhAmane
pAme chhe.

Page 132 of 370
PDF/HTML Page 160 of 398
single page version

ahIn ‘‘arhan’’ e padane paramatattva kahyun, ane tene je vastuta (kharekhar) jANe chhe
tene paramagatinI prApti kahI.
A ‘‘arhan’’ pad to jainamatokti chhe.
vaLI nagarapurANamAn kahyun chhe ke
दशभिर्भोजितैविप्रैः यत्फलं जायते कृते
मुनेरर्हत्सुभक्तस्य तत्फलं जायते फलौ ।।।।
ahIn kRutayugamAn dash brAhmaNone bhojan karAvavAnun jeTalun phaL kahyun, teTalun kaLiyugamAn
ek arhantabhakta munine bhojan karAvavAnun kahyun chhe. tethI jainamuni uttam TharyA.
vaLI manusmRutimAn em kahyun chhe ke
कुलादिबीजं सर्वेषां प्रथमो विमलवाहनः
चक्षुष्मान् यशस्वी वाभिचन्द्रोअथ प्रसेनजित् ।।।।
मरुदेवी च नाभिश्च भरते कुल सत्तमाः
अष्टमो मरुदेव्यां तु नाभेर्जात उरुक्रमः ।।।।
दर्शयन् वर्त्मं वीराणां सुरासुरनमस्कृतः
नीतित्रितयकर्ता यो युगादौ प्रथमो जिनः ।।।।
ahIn vimalavAhanAdik manu kahyA, paN jaino mAn kulakaronAn e ja nAm kahyA chhe,
tathA yuganI AdimAn prathamajinane mArgadarshak ane surAsuradvArA pUjit kahyA. have jo em ja
chhe, to jainamat yuganI AdithI ja chhe, tathA pramANabhUt chhe, em kem na kahevun?
vaLI RUgvedamAn paN kahyun chhe ke
ॐ त्रैलोक्यप्रतिष्ठातान्, चतुर्विशति तीर्थंकरान्ः ऋषभाद्यावर्द्धमानान्तान्, सिद्धान् शरणं प्रपद्ये.
ॐ पवित्रं नग्नमुपवि प्रसामहे एषां (नग्नये) जातिर्येषां वीरं सुवीर इत्यादि
yajurvedamAn a. 25 man. 19 mAn paN kahyun chhe ke
ॐ नमोऽर्हन्तो ऋषभो ॐ ऋषभ पवित्रं पुरुहूतमध्वरं यज्ञेषु नग्नं परम माहसंस्तुतं शत्रुजयंतं
1.shrI RUShabhadevathI mAnDIne shrI varddhamAn sudhInA siddho ke jeo traN lokamAn pratiShThA pAmavAvALA
chhe, tathA chovIs tIrthone sthApavAvALA chhe, te siddhonA sharaNane hun prApta thAun chhun.
2.pavitra, shuddha ane pApathI bachAvavAvALA nagna (digambar) devone ame prasanna karIe chhIe.
jemanI jAti nagna rahe chhe, tathA jeo baLayukta chhe.