Moksha Marg Prakashak-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Anyamatakalpit Mokshamargani Mimamsa; Islamamat Sambandhi Vichar; Anyamat Niroopit Tattva Vichar; Sankhya Mat Nirakaran; Naiyayika Mat Nirakaran; Vaisheshika Mat Nirakaran; Mimamsaka Mat Nirakaran; Jaimini Mat Nirakaran; Bauddha Mat Nirakaran; Charvaka Mat-nirakaran; Anyamat Nirakaran Upsanhar; Anyamatathi Jain dharmani Tulana; Anyamatana Granthothi Prachinata Ane Samichinata.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 20

 

Page 113 of 370
PDF/HTML Page 141 of 398
single page version

vaḷī teo koīne ghaṇān tapashcharaṇādi vaḍe mokṣhanun sādhan kaṭhaṇ batāve chhe. tyāre koīne
sugamapaṇe ja mokṣha thayo kahe chhe. uddhavādikane param bhakta kahī tene to tapano upadesh āpyo
kahe chhe, tyāre veshyādikane pariṇām vinā kevaḷ nāmādikathī ja taravun batāve chhe. kāī ṭhekāṇun
ja nathī.
e pramāṇe teo mokṣhamārganun anyathā prarūpaṇ kare chhe.
anyamatakalpit mokṣhamārganī mīmānsā
keṭalāk mokṣhasvarūpanun paṇ anyathā prarūpaṇ kare chhe. tyān mokṣha anek prakāre batāve
chheḥ
ek to mokṣha evo kahe chhe ke‘‘vaikuṇṭhadhāmamān ṭhākorajī ṭhakurāṇīsahit nānā
bhogavilās kare chhe, tyān jaī prāpta thāy ane temanī ṭahel (sevā) karyā kare te mokṣha chhe.’’
paṇ e to viruddha chhe, kāraṇ ke pratham to ṭhākorajī paṇ sansārīvat viṣhayāsakta thaī rahyā
chhe, to jem rājādik chhe tevā ja ṭhākorajī thayā. vaḷī anyanī pāse sevā karāvavī thaī,
tyāre to ṭhākorajīne parādhīnapaṇun thayun. ane ā mokṣha pāmī tyān paṇ sevā karyān kare, to
jevī rājānī chākarī karavī, tevī ā paṇ chākarī ja thaī. to tyān parādhīnatā thatān sukh
kevī rīte hoy? tethī te paṇ banatun nathī.
ek mokṣha evo kahe chhe ke‘‘tyān īshvaranī samān pote thāy chhe.’’ e paṇ mithyā
chhe. jo īshvaranī samān anya paṇ judān hoy to ghaṇā īshvar thatān lokano kartāhartā koṇ
ṭharashe? badhāy ṭharashe to temān judījudī ichchhā thatān paraspar virodh thāy. tathā īshvar ek
ja chhe to samānatā na thaī, ane tethī nyūn chhe tenāmān nīchāpaṇāthī uchchatā pāmavānī
vyākulatā rahī, tyāre te sukhī kem hoy? jem sansāramān nānā
moṭā rājāo hoy chhe, tem
mokṣhamān paṇ nānāmoṭā īshvar thayā. em paṇ bane nahi.
ek mokṣha evo kahe chhe kevaikuṇṭhamān dīpakanā jevī jyoti chhe, tyān e jyotamān
jyot jaī maḷe chhe,’’ e paṇ mithyā chhe. kāraṇ kedīpakanī jyoti to mūrtikachetan chhe
evī jyoti tyān kem sambhave? vaḷī jyotamān jyot maḷatān ā jyot rahe chhe ke nāsh pāme
chhe? jo rahe chhe to jyot vadhatī jashe; ane tethī jyotimān hīnādhikapaṇun thashe tathā jo viṇasī
jāy chhe to jyān potānī ja sattā nāsh thāy, evun kārya upādey kem mānīe? māṭe em
paṇ banatun nathī.
ek mokṣha evo kahe chhe ke‘‘ātmā brahma ja chhe, māyānun āvaraṇ maṭatān mukti ja
chhe.’’ e paṇ mithyā chhe. kāraṇ ke te māyānā āvaraṇasahit hato; tyāre brahmathī ek hato

Page 114 of 370
PDF/HTML Page 142 of 398
single page version

ke judo? jo ek hato to brahma ja māyārūp thayo, tathā jo judo hato to māyā dūr thatān
e brahmamān maḷe chhe, tyāre tenun astitva rahe chhe ke nahi? jo rahe chhe to sarvagnane to tenun
astitva judun bhāse, eṭale sanyog thavāthī maḷyā bhale kaho, parantu paramārthathī maḷyā nathī. tathā
jo astitva nathī rahetun, to potāno ja abhāv thavo koṇ ichchhe? māṭe em paṇ banatun nathī.
vaḷī ek prakāre koī mokṣhanun svarūp ā pramāṇe paṇ kahe chhe keḥ‘buddhi ādino
nāsh thatān mokṣha thāy chhe.’’ paṇ ‘sharīranā aṅgabhūt manindriyane ādhīn gnān na rahyun’
e pramāṇe kahevun to kāmkrodhādik dūr thatān ja bane chhe tathā tyān chetanatāno abhāv paṇ
thayo mānīe; to evī pāṣhāṇādi samān jaḍ avasthāne bhalī kem mānīe? vaḷī rūḍun sādhan
karatān to jāṇapaṇun vadhe chhe chhatān rūḍun sādhan karatān jāṇapaṇāno abhāv thavo kem manāy?
lokamān paṇ gnānanī mahattāthī jaḍapaṇānī mahattā nathī. māṭe e paṇ banatun nathī.
e ja pramāṇe anek prakāranī kalpanā vaḍe teo mokṣha batāve chhe, paṇ kāī yathārtha jāṇatā
nathī. mātra sansāraavasthānī mokṣhaavasthāmān kalpanā karī potānī ichchhānusār bole chhe.
e pramāe vedāntādi matomān anyathā nirūpaṇ kare chhe.
£slāmamat sambandhī vichār
vaḷī e ja pramāṇe musalamānonā matanun anyathāpaṇun nirūpaṇ karīe chhīe. jem teo
brahmane sarvavyāpī, ek nirañjan, sarvano kartā māne chhe, tem ā khudāne māne chhe. jem teo
avatār thayā māne chhe, tem ā pegambar thayā māne chhe. jem teo puṇya
pāpanā hisāb
levā tathā yathāyogya daṇḍādik devā ṭharāve chhe, tem ā khudāne ṭharāve chhe. jem teo gāy
ādine pūjya kahe chhe, tem ā suvar ādine kahe chhe. e badhān tiryañchādik ja chhe. jem
teo īshvaranī bhaktithī mukti thavī kahe chhe, tem ā khudānī bhakti kahe chhe. jem teo
koī ṭhekāṇe dayāne poṣhe chhe, tathā koī ṭhekāṇe hinsāne poṣhe chhe tem ā paṇ koī ṭhekāṇe
‘‘raham’’ (-dayā) karavī poṣhe chhe, tathā koī ṭhekāṇe ‘‘katal’’ karavī poṣhe chhe. jem teo koī
ṭhekāṇe tapashcharaṇ karavun poṣhe chhe, tyāre koī ṭhekāṇe viṣhayasevan poṣhe chhe. te ja pramāṇe ā
paṇ poṣhe chhe. tathā jem teo koī ṭhekāṇe māns, madirā ane shikār ādino niṣhedh kare
chhe tyāre koī ṭhekāṇe uttam puruṣho dvārā teno ja aṅgīkār karavo batāve chhe; tem ā paṇ
teno niṣhedh vā aṅgīkār karavo batāve chhe; e pramāṇe anek prakārathī temān samānatā chhe joke
nāmādik judān
judān chhe topaṇ prayojanabhūt arthanī temān ekatā chhe.
vaḷī ishvar, khudā vagere mūḷ shraddhānanī to ekatā chhe, paṇ uttarashraddhānamān ghaṇā ja
bhedo chhe, tyān teothī paṇ viparītarūp viṣhaykaṣhāyhinsādi pāpanā poṣhak pratyakṣhādi
pramāṇathī viruddha nirūpaṇ kare chhe, māṭe musalamānono mat mahāviparītarūp jāṇavo.

Page 115 of 370
PDF/HTML Page 143 of 398
single page version

e pramāṇe ā kṣhetrakāḷamān je je matonī ghaṇī pravr̥utti chhe tenun mithyāpaṇun darshāvyun.
prashnaḥjo e mato mithyā chhe, to moṭā moṭā rājādiko vā moṭā vidyāvān
e matomān kevī rīte pravarte chhe?
uttaraḥjīvone mithyāvāsanā anādithī chhe, have e matomān mithyātvanun ja poṣhaṇ
chhe, vaḷī jīvone viṣhaykaṣhāyarūp kāryonī ichchhā varte chhe ane temān viṣhaykaṣhāyarūp kāryonun
ja poṣhaṇ chhe. tathā rājādiko ane vidyāvānonun evā dharmamān viṣhaykaṣhāyarūp prayojan siddha
thāy chhe, ane jīv to lokanindyapaṇāne paṇ ullaṅghī pāp paṇ jāṇīne te je kāryone karavā
ichchhe te kāryo karatān koī dharma batāve to evā dharmamān koṇ na joḍāy? tethī e dharmonī
pravr̥utti visheṣh chhe.
prashnaḥe dharmamatomān paṇ virāgatā ane dayā ityādik kahyān chhe?
uttaraḥjem jhamak āpyā vinā khoṭun dravya (nāṇun) chāle nahi, tem sāch meḷavyā
vinā jūṭh chāle nahi; parantu sarvanā hitarūp prayojanamān viṣhaykaṣhāyanun ja poṣhaṇ karyun chhe.
jem gītāmān upadesh āpīne yuddha karāvavānun prayojan pragaṭ karyun, tathā vedāntamān shuddhanirūpaṇ
karī svachchhandī thavānun prayojan darshāvyun, tem anya paṇ jāṇavun. vaḷī ā kāḷ to nikr̥uṣhṭa chhe,
tethī ā kāḷamān nikr̥uṣhṭadharmanī ja pravr̥utti visheṣh hoy chhe.
juo! ā kāḷamān musalamān ghaṇā pradhān thaī gayā ane hinduo ghaṭī gayā, tathā
hinduomān paṇ anya to vadhī gayā ane jaino ghaṭī gayā, e badho kāḷano doṣh chhe.
e pramāṇe ā kṣhetramān, ā kāḷamān mithyādharmanī pravr̥utti ghaṇī jovāmān āve chhe.
anyamat nirupit tattva vichār
have paṇḍitapaṇānā baḷathī kalpit yuktivaḍe judājudā mat sthāpit thayā chhe, temān je
tattvādik māne chhe, tenun nirūpaṇ karīe chhīe.
sāṅkhyamat nirākaraṇ
sāṅkhyamatamān pachīs tattva māne chhe, te ahīn kahīe chhīesattva, raj ane tamaḥ e
traṇ guṇ kahe chhe. sattvavaḍe prasād (prasannatā) thāy chhe, rajoguṇavaḍe chittanī chañchaḷatā thāy chhe,
tathā tamoguṇavaḍe mūḍhatā thāy chhe ityādi lakṣhaṇ teo kahe chhe. e rūp avasthānun nām prakr̥iti
chhe tenāthī buddhi ūpaje chhe. tenun ja nām mahattva chhe. tenāthī ahaṅkār ūpaje chhe, ahaṅkārathī
soḷ mātrā thāy chhe, pāñch gnānaindriy thāy chhe
sparshan, rasanā, ghrāṇ, chakṣhu ane shrotra tathā

Page 116 of 370
PDF/HTML Page 144 of 398
single page version

ek man thāy chhe, pāñch karmendriy thāy chhevachan, pag, hāth, gudā ane liṅg, pāñch tanmātrā
thāy chherūp, ras, gandh, sparsha ane shabda. vaḷī rūpathī agni, rasathī jaḷ, gandhathī pr̥ithvī,
sparshathī pavan, shabdathī ākāsh e pramāṇe thayān kahe chhe. e rīte chovīs tattva to prakr̥itisvarūp
chhe, enāthī bhinna nirguṇ kartā
bhoktā puruṣh ek chhe.
e pramāṇe pachīs tattva kahe chhe, paṇ e kalpit chhe. kāraṇ kee rājasādi guṇ āshray
vinā kevī rīte hoy? eno āshray to chetanadravya ja sambhave chhe. vaḷī enāthī buddhi thaī kahe
chhe, paṇ buddhi nām to gnānanun chhe, koī gnānaguṇadhārī padārthamān ja e thatī dekhāy chhe, to
enāthī gnān thayun kem manāy? ahīn koī kahe ke
‘‘buddhi judī chhe ane gnān judun chhe’’ to
man to āgaḷ soḷ mātrāmān kahyun, tathā gnān judun kahesho to buddhi konun nām ṭharāvasho? vaḷī
tenāthī ahaṅkār thayo kahyo. have par vastumān ‘‘hun karun chhun’’ evun mānavānun nām ahaṅkār chhe,
paṇ sākṣhībhūtapaṇe jāṇavāthī to ahaṅkār thato nathī, to te gnānavaḍe ūpajyo kem kahevāy?
vaḷī ahaṅkāravaḍe soḷ mātrā ūpajī kahī. temān pāñch gnānendriyo kahī, have sharīramān
netrādi ākārarūp dravyaindriyo chhe, te to pr̥ithvīādivat dekhāy chhe, ane anya varṇādikane
jāṇavārūp bhāvaindriy chhe te gnānarūp chhe, tyān ahaṅkāranun shun prayojan chhe? shun ahaṅkār buddhirahit
koīne dekhāy chhe? to ahaṅkāravaḍe nīpajavān kem sambhave?
vaḷī man kahyun, paṇ e man indriyavat ja chhe. kāraṇ ke dravyaman sharīrarūp chhe, tathā
bhāvaman gnānarūp chhe. pāñch karmendriyo kahī, paṇ e to sharīranān ja aṅg chhe, mūrtik chhe. amūrtik
ahaṅkārathī tenun ūpajavun kevī rīte manāy?
vaḷī pāñch ja karmendriyo nathī, paṇ sharīranān badhāy aṅgo kāryakārī chhe. tathā varṇan to
sarvajīvāshrit chhe. kevaḷ manuṣhyaparyāyāshrit ja nathī, tethī sūṇḍhpūñchh ityādi aṅg paṇ karmendriyo
ja chhe. to ahīn pāñchanī ja saṅkhyā kem kaho chho?
vaḷī sparshādik pāñch tanmātrā kahī, paṇ rūpādik kāī judī vastu nathī, e to
paramāṇuothī tanmay guṇ chhe, to e judā kevī rīte nīpajyā? vaḷī ahaṅkār to amūrtik
jīvano pariṇām chhe, tethī e mūrtikaguṇ tenāthī nīpajyo kevī rīte mānīe?
tathā e pāñchethī agni ādi nīpajyā kahe chhe, te paṇ pratyakṣha jūṭh chhe, kāraṇ ke
rūpādik ane agni ādine sahabhūt guṇaguṇīsambandh chhe, mātra kahevāmān bhinnatā chhe; paṇ
vastumān bhed nathī. koī prakāre judā thatā bhāsatā nathī, kahevāmātra vaḍe ja temān bhed upajāvīe
chhīe, to rūpādikavaḍe agni ādi ūpajyā kevī rīte mānīe? kahevāmān paṇ guṇīmān guṇ
chhe. paṇ guṇathī guṇī nīpajyo kevī rīte manāy?

Page 117 of 370
PDF/HTML Page 145 of 398
single page version

vaḷī e sarvathī bhinna ek puruṣh kahe chhe, paṇ tenun svarūp avaktavya kahī kāī pratyuttar
karatā nathī. to koṇ samaje? jo pūchhīe kete kevo chhe? kyān chhe? kevī rīte kartāhartā chhe?
te batāv. je batāve temān vichār karatān anyathāpaṇun bhāse.
e pramāṇe sāṅkhyamatamān kahelān kalpit tattva mithyā jāṇavān.
vaḷī teo puruṣhane prakr̥itithī bhinna jāṇavānun nām mokṣhamārga kahe chhe; paṇ pratham to
prakr̥itipuruṣh koī chhe ja nahi. tathā kevaḷ jāṇavāmātrathī to siddhi thatī nathī. paṇ jāṇapaṇāvaḍe
rāgādik maṭāḍatān siddhi thāy chhe. kevaḷ jāṇavāmātrathī to kāī rāgādik ghaṭe nahi. kāraṇ ke
prakr̥itinun kartavya māne ane pote akartā rahe, tyāre rāgādi shāmāṭe ghaṭāḍe? māṭe e mokṣhamārga
nathī.
vaḷī prakr̥itithī puruṣhanun bhinna thavun tene mokṣha kahe chhe. have pachīs tattvomān chovīs tattva
to prakr̥iti sambandhī kahyān ane ek puruṣh bhinna kahyo, have te to judo ja chhe. koī jīvapadārtha
e pachīs tattvomān kahyo ja nathī, vaḷī puruṣhane ja prakr̥iti sanyog thatān jīvasañgnā thāy chhe, to
judā
judā puruṣh prakr̥itisahit chhe, temān pāchhaḷathī sādhan vaḍe koī puruṣh prakr̥itirahit thāy chhe
em siddha thayun, puruṣh ek to na ṭharyo!
vaḷī prakr̥iti e puruṣhanī bhūl chhe ke koī vyantarīvat judī ja chhe? ke je jīvane āvī
vaḷage chhe? jo tenī bhūl chhe, to prakr̥itithī indriyādik vā sparshādik tattva ūpajyān kevī rīte
mānīe? tathā jo judī chhe, to te paṇ ek vastu thaī, sarva kartavya tenun ṭharyun, puruṣhanun kāī
kartavya ja rahyun nahi, pachhī upadesh shā māṭe āpo chho?
e pramāṇe mokṣhamārgapaṇun mānavun mithyā chhe.
vaḷī tyān pratyakṣha, anumān ane āgam traṇ pramāṇ kahe chhe, paṇ tenā satya
asatyano
nirṇay jainanā nyāyagranthothī jāṇavo.
e sāṅkhyamatamān koī to īshvarane mānatā nathī, koī ek puruṣhane īshvar māne chhe, koī
shivane tathā koī nārāyaṇane dev māne chhe. em teo potānī ichchhānusār kalpanā kare chhe, kāī
nishchay nathī. e matamān koī jaṭā dhāraṇ kare chhe, koī choṭī rākhe chhe, koī muṇḍit thāy chhe.
tathā koī kaththaī vastra pahere chhe. ityādik anek prakāranā veṣhadhārī tattvagnānanā āshrayavaḍe potāne
mahant kahevaḍāve chhe.
te pramāṇe sāṅkhyamat nirūpaṇ karyun.
naiyāyik matnirākaraṇ
shivamatamān naiyāyik ane vaisheṣhik evā be bhed chhe.

Page 118 of 370
PDF/HTML Page 146 of 398
single page version

temān naiyāyikamān pramāṇ, pramey, sanshay, prayojan, draṣhṭānt, siddhānt, avayav, tarka, nirṇay,
vād, jalpa, vitaṇḍā, hetvābhās, chhaḷ, jāti ane nigrahasthāne soḷ tattva kahe chhe.
pratyakṣha, anumān, shabda ane upamā e chār prakāranā pramāṇ kahe chhe; ātmā, deh,
artha ane buddhi ityādine pramey kahe chhe; ‘‘ā shun chhe’’ tenun nām sanshay chhe; jenā arthe pravr̥utti
thāy te prayojan chhe; jene vādī
prativādī māne te draṣhṭānt chhe, draṣhṭānt vaḍe jene ṭharāvīe te siddhānt
chhe; anumānanān pratignā ādi pāñch aṅg te avayav chhe, sanshay dūr thatān koī vichārathī ṭhīk
thāy te tarka chhe. te pachhī pratītirūp jāṇavun thāy te nirṇay chhe, āchārya
shiṣhyamān pakṣha pratipakṣha
vaḍe abhyās te vād chhe, jāṇavānī ichchhārūp kathāmān je chhaḷjāti ādi dūṣhaṇ te jalpa chhe,
pratipakṣharahit vād te vitaṇḍā chhe, sāchā hetu nahi evā asiddha ādi bhedasahit te hetvābhās
chhe, chhaḷapūrvak vachan te chhal chhe, kharān dūṣhaṇ nathī evā dūṣhaṇābhās te jāti chhe, ane jenāthī
paravādīno nigrah thāy te nigrahasthān chhe.
e pramāṇe sanshayādi tattva kahe chhe, paṇ e koī vastusvarūp tattva to nathī. gnānano
nirṇay karavāne vā vādavaḍe pāṇḍitya pragaṭ karavānā kāraṇabhūt vichārone tattva kahe chhe, paṇ enāthī
paramārthakārya kevī rīte thāy? kām
krodhādi bhāvone maṭāḍī nirākuḷ thavun e kārya chhe. have e
prayojan to ahīn kāī paṇ dekhāḍyun ja nahi. pāṇḍityanī anek yuktio banāvī, e paṇ ek
chāturya chhe. tethī e tattva tattvabhūt nathī.
tame kahesho ke‘‘ene jāṇyā vinā prayojanabhūt tattvano nirṇay karī shakāto nathī, māṭe
ene tattva kahe chhe.’’ have evī paramparā to vyākaraṇavāḷā paṇ kahe chhe kevyākaraṇ bhaṇavāthī
arthano nirṇay thāy chhe, tathā bhojanādikanā adhikārī paṇ kahe chhe kebhojan karavāthī sharīranī
sthiratā thatān tattvanirṇay karavāne samartha thāy, paṇ evī yukti kāryakārī nathī.
ahīn jo em kahesho ke‘‘vyākaraṇbhojanādik to avashya tattvagnānanān kāraṇ nathī,
e to laukikakārya sādhavānān kāraṇ chhe.’’ to jem e chhe tem kahelān tattvo paṇ laukik kārya
sādhavānān ja kāraṇo chhe. jem indriyādikathī jāṇavāne pratyakṣhādi pramāṇ kahe chhe vā sthāṇu
puruṣhādimān sanshayādikanun nirūpaṇ karyun. tethī jene jāṇavāthī kāmkrodhādik avashya dūr thāy,
nirākuḷatā ūpaje te ja tattva kāryakārī chhe.
tame kahesho ke‘‘pramey tattvamān ātmādikano nirṇay thāy chhe, tethī te kāryakārī chhe,’’
paṇ pramey to badhīy vastuo chhe, pramītino viṣhay nathī evī koī paṇ vastu nathī, māṭe prameyane
tattva shā māṭe kahyun? ātmā ādi tattva kahevān hatān.
vaḷī ātmādikanun svarūpapaṇun anyathā prarūpaṇ karyun chhe, em pakṣhapātarahit vichār
karavāthī bhāse chhe. jem keātmānā be bhed teo kahe chheḥparamātmā ane jīvātmā. have

Page 119 of 370
PDF/HTML Page 147 of 398
single page version

paramātmāne sarvano kartā kahe chhe, tyān teo evun anumān kare chhe ke‘‘ā jagat kartāvaḍe nīpajyun
chhe kāraṇ keee kārya chhe, je kārya chhe te kartāvaḍe nīpaje chhe, jem keghaṭādik.’’ paṇ e
anumānābhās chhe. kāraṇ keahīn anumānāntar sambhave chhe. ā jagat samasta kartāvaḍe nīpajyun
nathī, kāraṇ keeemān koī akāryarūp padārtho paṇ chhe. ane je akārya chhe, te kartāvaḍe nīpajyā
nathī, jem kesūryabimbādik anek padārthonā samudāyarūp jagatamān keṭalāk padārtho kr̥utrim chhe,
ke je manuṣhyādik vaḍe karavāmān āve chhe. tathā keṭalāk akr̥utrim chhe, jeno koī kartā nathī. e
pratyakṣhādi pramāṇathī agochar chhe, tethī īshvarane kartā mānavo mithyā chhe.
vaḷī teo jīvātmāne pratyek bhinna-bhinna kahe chhe, te to satya chhe, parantu mokṣha gayā
pachhī paṇ temane bhinna ja mānavā yogya chhe. visheṣh to pratham kahyun ja chhe. e ja pramāṇe teo
anya tattvone paṇ mithyā prarūpe chhe.
pramāṇādikanun svarūp paṇ anyathā kalpe chhe, te jainagranthothī parīkṣhā karatān bhāse chhe.
e pramāṇe naiyāyikamatamān kahelān tattva kalpit jāṇavān.
vaisheṣhikamat nirākaraṇ
vaisheṣhikamatamān‘‘dravya, guṇ, karma, sāmānya, visheṣh ane samavāye chha tattvo kahe
chhe.
temān dravyatattvapr̥ithvī, jal, agni, pavan, ākāsh, kāl, dishā, ātmā ane man e
nav prakāre chhe. tyān pr̥ithvī, jaḷ, agni ane pavananā paramāṇu bhinna bhinna chhe ane te nitya
chhe, tenāthī kāryarūp pr̥ithvī ādi thāy chhe te anitya chhe.’’ paṇ em kahevun pratyakṣhādikathī viruddha
chhe, kāraṇ ke
indhanarūp pr̥ithvī ādinān paramāṇu agnirūp thatān joīe chhīe, agninān
paramāṇunī rākharūp pr̥ithvī thatī joīe chhīe, tathā jaḷanān paramāṇu muktāphal (motī) rūp pr̥ithvī
thatān joīe chhīe. tun kahīsh ke
‘‘e paramāṇu jatān rahe chhe ane bījān ja paramāṇu te rūp
thāy chhe,’’ paṇ pratyakṣhane tun asatya ṭharāve chhe. koī evī prabaḷ yukti kahe to ame e ja
pramāṇe mānīe, parantu kevaḷ kahevā mātrathī ja em ṭhare nahi. tethī ke
sarva paramāṇuonī ek
pudgalarūp mūrtikajāti chhe, te pr̥ithvī ādi anek avasthārūpe pariṇame chhe.
vaḷī teo e pr̥ithvī ādinun koī ṭhekāṇe judun sharīr ṭharāve chhe, te paṇ mithyā ja chhe,
kāraṇ tenun koī pramāṇ nathī. pr̥ithvī ādi to paramāṇupiṇḍ chhe, enun sharīr anya ṭhekāṇe, ane
e anya ṭhekāṇe em sambhavatun ja nathī, tethī e mithyā chhe. vaḷī jyān padārtha aṭake nahi evun
je polāṇ, tene teo ākāsh kahe chhe, tathā kṣhaṇ
paḷ ādine kāḷ kahe chhe. have e banne avastu
ja chhe. paṇ sattārūp padārtha nathī. mātra padārthonā kṣhetrapariṇaman ādikano pūrvāpar vichār karavā

Page 120 of 370
PDF/HTML Page 148 of 398
single page version

māṭe enī kalpanā kare chhe. vaḷī ‘‘dishā’’ e paṇ kāī chhe nahi. ākāshamān khaṇḍakalpanāvaḍe dishā
māne chhe. vaḷī ātmā be prakāranā kahe chhe, paṇ tenun nirūpaṇ pahelān karyun chhe. man koī judo
padārtha nathī. bhāvaman to gnānarūp chhe ane te ātmānun svarūp chhe, tathā dravyaman paramāṇuono
piṇḍ chhe ane te sharīranun aṅg chhe. e pramāṇe e dravyo kalpit jāṇavān.
vaḷī teo guṇ chovīs kahe chhesparsha, ras, gandh, varṇa, shabda, saṅkhyā, vibhāg, sanyog,
parimāṇ, pr̥uthaktva, paratva, aparatva, buddhi, sukh, duḥkh, ichchhā, dharma, adharma, prayatna, sanskār,
dveṣh, snigdha, gurutva ane dravyatva. have temān sparshādik guṇ to paramāṇuomān hoy chhe, parantu
pr̥ithvīne gandhavatī ja kahevī, tathā jaḷane shītasparshavān kahevun, ityādi mithyā chhe. kāraṇ ke
koī
pr̥ithvīmān gandhanī mukhyatā bhāsatī nathī, tathā koī jaḷ uṣhṇa paṇ jovāmān āve chhe.ityādik
pratyakṣhādikathī viruddha chhe. vaḷī teo shabdane ākāshano guṇ kahe chhe, e paṇ mithyā chhe. kāraṇ
ke
bhīnt ityādikathī shabda rokāy chhe māṭe te mūrtik chhe, ane ākāsh to amūrtik sarvavyāpī
chhe; bhīntamān ākāsh rahe ane shabdaguṇ temān pravesh karī shake nahi e kem bane? vaḷī saṅkhyādik
chhe, kāī vastumān to nathī, paṇ anya padārthanī apekṣhāe anya padārthanā hīnādhikapaṇāne jāṇavā
māṭe potānā gnānamān saṅkhyādikanī kalpanāvaḍe vichār karīe chhīe. vaḷī buddhi ādi chhe te
ātmānun pariṇaman chhe. tyān ‘buddhi nām to gnānanun chhe. ane te ātmāno ja guṇ chhe, tathā
‘man’ nām chhe, paṇ tene to dravyomān kahyun ja hatun, to ahīn tene guṇ shā māṭe kahyo? vaḷī
sukhādik chhe, te ātmāmān kadāchit ja hoy chhe, tethī e guṇ ātmānā lakṣhaṇabhūt to nathī,
paṇ avyāptapaṇāthī lakṣhaṇābhās chhe. snigdhādi to pudgalaparamāṇumān hoy chhe, ane snigdha,
gurutva ityādi to sparshanaindriyavaḍe jāṇīe chhīe, tethī sparshanaguṇamān garbhit thayā, judān shā
māṭe kaho chho? vaḷī dravyatvaguṇ jaḷamān kahyā, paṇ em to agni ādimān paṇ ūrdhvagamanatva
ādi hoy chhe, to kān to e badhā kahevā hatā, agar to sāmānyamān garbhit kahevā hatā?
e pramāṇe e guṇo kahyā te paṇ kalpit chhe.
vaḷī teoutkṣhepaṇ, avakṣhepaṇ, ākuñchan, prasāraṇ ane gaman e pāñch prakāranān karma
kahe chhe. paṇ e to sharīranī cheṣhṭāo chhe. tene judān kahevāno sho artha? vaḷī eṭalī ja cheṣhṭāo
hotī nathī, cheṣhṭā to ghaṇā ja prakāranī thāy chhe. vaḷī emane judī tattvasañgnā kahī, paṇ kān
to judā padārtha hoy to tene judān tattva kahevān hatān, agar kān to kām
krodhādi maṭāḍavāmān
e visheṣh prayojanabhūt hoy, to tattva kahevān hatān, paṇ ahīn to e banne nathī, jematem kahevun
hoy to pāṣhāṇādikanī paṇ anek avasthāo thāy chhe, to tene paṇ kahyā karo, paṇ tethī kāī
sādhya nathī.
vaḷī ‘‘sāmānya be prakāre chhepar ane apar. tyān ‘par’ to sattārūp chhe, tathā ‘apar’
dravyatvādirūp chhe. vaḷī nityadravyamān jenī pravr̥utti hoy te visheṣh chhe. ayutasiddhi sambandhanun nām
17

Page 121 of 370
PDF/HTML Page 149 of 398
single page version

samavāy chhe.’’ have e sāmānyādik to ghaṇāne ek prakāravaḍe ekavastumān bhedakalpanāvaḍe, tathā
bhedakalpanā apekṣhāe sambandh mānavāvaḍe potānā vichāromān ja thāy chhe, paṇ koī judā padārtho
to nathī. vaḷī ene jāṇavāthī kām
krodhādik maṭāḍavārūp visheṣh prayojananī paṇ siddhi thatī
nathī, tethī ene tattva shā māṭe kaho chho? jo e ja pramāṇe tattva kahevān hatān to prameyatvādi
vastunā anant dharmo chhe, vā sambandh
ādhārādi kārakonā anek prakār vastumān sambhave chhe, eṭale
kān to e badhā kahevā hatā athavā kān to prayojan jāṇī kahevā hatā. tethī e sāmānyādik
tattva paṇ teo vr̥uthā ja kahe chhe.
e pramāṇe vaisheṣhikovaḍe kahelān tattva kalpit jāṇavān.
vaḷī teo be ja pramāṇ māne chhe, pratyakṣha ane anumān. paṇ enā satyaasatyano
nirṇay jainanā 1nyāyagranthothī jāṇavo.
vaḷī naiyāyiko to kahe chhe ke‘‘viṣhay, indriy, buddhi, sharīr, sukh, duḥkh e sarvanā
abhāvathī ātmānī je sthiti, te mokṣha chhe.’’ ane vaisheṣhiko kahe chhe kechovīs guṇomānthī buddhi
ādi nav guṇono abhāv thavo te mokṣha chhe.’’ ahīn buddhino abhāv kahyo paṇ buddhi nām
te gnānanun chhe ane gnānanun adhikaraṇapaṇun e ātmānun lakṣhaṇ kahyun hatun. have gnānano abhāv
thatān, lakṣhaṇano abhāv thavāthī lakṣhyano paṇ abhāv thatān, ātmānī sthiti kevī rīte rahī?
tathā jo buddhi nām mananun chhe, to bhāvaman gnānarūp ja chhe, ane dravyaman sharīrarūp chhe. have
mokṣha thatān dravyamanano sambandh avashya chhūṭe chhe, eṭale jaḍ evā dravyamananun nām buddhi kevī rīte
hoy? vaḷī manavat ja indriyo paṇ jāṇavī. tathā jo viṣhayano abhāv thāy, vā sparshādik
viṣhayonun jāṇavun maṭe, to gnān konun nām ṭharāvasho? tathā e viṣhayano abhāv thashe, to lokano
paṇ abhāv thashe! vaḷī tyān sukhano abhāv kahyo; paṇ sukhanā ja arthe to upāy karīe chhīe
to teno jyān abhāv hoy, te upādey kevī rīte hoy? tathā ākuḷatāmay indriyajanit sukhano
tyān abhāv kaho to e satya chhe, kāraṇ ke
nirākuḷatālakṣhaṇ atīndriyasukh to tyān sampūrṇa
sambhave chhe, tethī tyān sukhano abhāv nathī. vaḷī sharīr, duḥkh ane dveṣhādikano tyān abhāv kahe
chhe, te satya chhe.
vaḷī shivamatamān kartā nirguṇaīshvar shiv chhe. tene dev māne chhe. tenā svarūpanun anyathāpaṇun
pūrvokta prakārathī jāṇavun. teomān bhasma, kopīn, jaṭā, janoī ityādi chihna sahit veṣh hoy
chhe, tenā āchārādibhedathī chār prakār chheḥ
sheṣh pāshupat, mahāvratī ane kālamukh. e badhā
1. āptamīmānsā (devāgam stotra) yukatpanushāsan, aṣhṭasahastrī, nyāy vinishchay, siddhivinishchay
pramāṇasaṅgrah, tattvārthashlokavārttik, rājavārttik, prameyakamalamārtaṇḍ ane nyāyakumudachandroday ādi dārshanik
granthothī jāṇavun joīe.

Page 122 of 370
PDF/HTML Page 150 of 398
single page version

rāgādik sahit chhe, māṭe te suliṅg nathī.
e pramāṇe shivamatanun nirūpaṇ karyun. have mīmānsakamatanun svarūp kahīe chhīe.
mīmānsakamatnirākaraṇ
mīmānsakanā be prakār chheḥbrahmavādī ane karmavādī.
temān brahmavādī to ‘ā sarva brahma chhe, bījun kāī nathī’’e pramāṇe vedāntamān
advaitabrahmane nirūpaṇ kare chhe. teo ‘‘ātmāmān līn thavun te mukti’’ kahe chhe. enun mithyāpaṇun
pūrve darshāvyun chhe te vichāravun.
tathā karmavādīkriyā, āchār ane yagnādik kāryonā kartavyapaṇāne prarūpaṇ kare chhe, paṇ
e kriyāomān rāgādikano sadbhāv hovāthī e kāryo koī kāryakārī nathī.
vaḷī tyān ‘‘bhaṭṭa’’ ane ‘‘prabhākar’’ vaḍe karelī be paddhati chhe. temān bhaṭṭa to pratyakṣha,
anumān, ved, upamā, arthāpatti ane abhāv e chha pramāṇ māne chhe ane prabhākar abhāv
vinā pāñch ja pramāṇ māne chhe, paṇ tenun satyāsatyapaṇun jainashāstrothī jāṇavun.
vaḷī tyān ṣhaṭkarma sahit, brahmasūtranā dhārak ane shūdraannādikanā tyāgī, gr̥uhasthāshram
chhe nām jenun, evā bhaṭṭa chhe, tathā vedāntamān yagnopavīt rahit, vipraannādikanā grāhak ane
bhāgavat chhe nām jemanun, temanā chār prakār chhe
kuṭīyar, bahūdak, hans ane paramahans. have
e kanīk tyāg vaḍe santuṣhṭa thayā chhe, parantu gnānshraddhānanun mithyāpaṇun ane rāgādikano sadbhāv
temane hoy chhe, tethī e veṣh kāryakārī nathī.
jaiminīyamatnirākaraṇ
jaiminīyamatamān em kahe chhe ke‘‘sarvagnadev koī chhe nahi; vedavachan nitya chhe; tenāthī
yathārtha nirṇay thāy chhe; māṭe pahelān vedapāṭh vaḍe kriyāmān pravartavun evun, ‘‘nodanā’’ (preraṇā) chhe
lakṣhaṇ jenun, evā dharmanun sādhan karavun. jem kahe chhe ke
‘‘स्वःकामोऽग्नि यजेत्svargābhilāṣhī
agnine pūje,’’ ityādi teo nirūpaṇ kare chhe.
ahīn pūchhīe chhīe keshaiv, sāṅkhya, naiyāyikādik badhā vedane māne chhe, ane tame paṇ
māno chho, to tamārā ane teo badhānā tattvādik nirūpaṇamān paraspar viruddhatā dekhāy chhe,
tenun shun kāraṇ? vedamān ja koī ṭhekāṇe kāī ane koī ṭhekāṇe kāī nirūpaṇ karyun, to tenī pramāṇatā
kevī rīte rahī? tathā jo matavāḷā ja evun nirūpaṇ kare chhe, tame paraspar jhaghaḍī, nirṇay karī,
ekane vedanā anusār tathā anyane vedathī viruddha ṭharāvo. amane to em bhāse chhe ke
vedamān
ja pūrvāpar viruddhatā sahit nirūpaṇ chhe, tethī teno potapotānī ichchhānusār artha grahaṇ karī

Page 123 of 370
PDF/HTML Page 151 of 398
single page version

judājudā matanā adhikārī thayā chhe. have evā vedane pramāṇ kevī rīte mānīe? vaḷī agni
pūjavāthī svarga thāy, paṇ agnine manuṣhyathī uttam kem mānīe? e to pratyakṣhaviruddha chhe. e
svargadātā kevī rīte hoy? e ja pramāṇe anya vedavachan paṇ pramāṇaviruddha chhe. vaḷī vedamān
brahma kahyo chhe, to sarvagna kem mānatā nathī? ityādi prakārathī jaiminīyamat kalpit jāṇavo.
bauddhamatnirākaraṇ
bauddhamatamān 1chār āryasatya prarūpaṇ kare chheduḥkh, āyatan, samudāy ane mārga. tyān
sansārīne bandharūp te duḥkh chhe. tenā 2pāñch prakār chhevignān, vedanā, sañgnā, sanskār ane rūp.
rūpādikane jāṇavun te vignān chhe, sukhduḥkhane anubhavavun te vedanā chhe, sūtelānun jāgavun
te sañgnā chhe, bhaṇelāne yād karavun te sanskār chhe, tathā rūpane dhāraṇ karavun te rūp chhe. have ahīn
vignānādikane duḥkh kahyun te mithyā chhe, kāraṇ ke
duḥkh to kāmkrodhādik chhe, gnān kāī duḥkh
nathī. pratyakṣha joīe chhīe kekoīne gnān thoḍun chhe, paṇ krodhlobhādik ghaṇā chhe, to te duḥkhī
chhe, tathā koīne gnān ghaṇun chhe paṇ krodhlobhādik alpa chhe, vā nathī, to te sukhī chhe. tethī
vignānādik duḥkh nathī.
vaḷī āyatan bār kahe chhepāñch indriyo, tenā shabdādik pāñch viṣhayo, ek man, ane
ek dharmāyatan. have e āyatan shāmāṭe kahe chhe? kāraṇ keteo sarvane kṣhaṇik kahe chhe. to
tenun shun prayojan chhe?
vaḷī jenāthī rāgādikano samūh nīpaje, evo ātmā ane ātmīy e chhe nām jenun,
te samudāy chhe. tyān ahanrūp ātmā ane mamarūp ātmīy jāṇavā. paṇ tene kṣhaṇik māne chhe
eṭale ene kahevānun paṇ kāī prayojan nathī.
tathā sarva sanskār kṣhaṇik chhe, evī je vāsanā te mārga chhe. have ghaṇā kāḷ sudhī sthāyī
hoy, evī keṭalīk vastuo pratyakṣha joīe chhīe. tame kahesho keek avasthā rahetī nathī
te to ame paṇ mānīe chhīe. sūkṣhma paryāy kṣhaṇasthāyī chhe. vaḷī e vastuno ja nāsh māno,
to e nāsh thato dekhāto nathī, to ame kevī rīte mānīe? kāraṇ ke
bāḷ, vr̥uddhādi avasthāmān
ek ātmānun astitva jaṇāy chhe. jo te ek nathī, to pahelān ane pachhīnā kāryano ek kartā
kem māne chhe? tun kahīsh ke
‘‘sanskārathī em chhe.’’ to e sanskār kone chhe? jene (e sanskār)
१.दुःखमायतनं चैव ततः समुदयो मतः
मार्गश्चेत्यस्य च व्याख्या क्रमेण श्रूयतामतः ।।३६।।
२.दुःखं संसारिणः स्कंधास्ते च पंञ्चप्रकीर्तिताः
विज्ञानं वेदना संज्ञा संस्कारोरूपमेव च ।।३७।। वि. वि. ।।३७।।

Page 124 of 370
PDF/HTML Page 152 of 398
single page version

chhe te nitya chhe ke kṣhaṇik? jo nitya chhe, to sarva kṣhaṇik shāthī kahe chhe? tathā jo kṣhaṇik chhe,
to jeno ādhār ja kṣhaṇik chhe, te sanskāronī paramparā kevī rīte kahe chhe? vaḷī sarva kṣhaṇik
thayun tyāre pote paṇ kṣhaṇik thayo, to tun evī vāsanāne mārga kahe chhe, paṇ e mārganā phaḷane
pote to pāmato ja nathī, to pachhī e mārgamān shā māṭe pravarte chhe? vaḷī tārā matamān nirarthak
shāstra shā māṭe karyān? kāraṇ ke
upadesh to kāī kartavyavaḍe phaḷ pāmavā māṭe āpīe chhīe.
e pramāṇe ā mārga paṇ mithyā chhe.
vaḷī rāgādik gnānasantānavāsanāno uchchhed arthāt nirodh, tene mokṣha kahe chhe. paṇ kṣhaṇik
thayo tyāre mokṣha kone kahe chhe? rāgādikano abhāv thavo ame paṇ mānīe chhīe, paṇ potānā
gnānādik svarūpano abhāv thatān to potāno abhāv thāy, to teno upāy karavo hitakārī kem
hoy? hitāhitano vichār karavāvāḷun to gnān ja chhe, to potānā abhāvane gnānī hit kem
māne?
bauddhamatamān pratyakṣha ane anumān e be ja pramāṇ māne chhe. paṇ tenā satyāsatyanun
nirūpaṇ jainashāstrothī jāṇavun. jo e be ja pramāṇ chhe, to temanā shāstra apramāṇ thayān to
tenun nirūpaṇ shā māṭe karyun? kāraṇ ke
pratyakṣha anumān to jīv pote ja karī leshe, tame shāstra
shā māṭe banāvyān?
vaḷī teo sugatane dev māne chhe, ane tenun nagna vā vikriyārūp svarūp sthāpe chhe, je
viṭambaṇārūp chhe. kamaṇḍaḷ ane raktāmbaranā dhārak, pūrvāhnakāḷamān bhojan karanār, ityādi liṅgarūp
bauddhamatanā bhikṣhuk hoy chhe, paṇ kṣhaṇikane veṣh dhāravānun prayojan shun? parantu mahantatā māṭe kalpit
nirūpaṇ karavun vā veṣh dhāravun thāy chhe.
e pramāṇe bauddha chhe, tenā chār prakār chhevaibhāṣhik, sautrāntik, yogāchār ane
mādhyamik. temān vaibhāṣhikgnānasahit padārtha māne chhe, sautrāntikpratyakṣha dekhāy chhe te ja
chhe, e sivāy kāī nathī, em māne chhe, yogāchārāchārasahit buddhine māne chhe, tathā
mādhyampadārthanā āshray vinā gnānane ja māne chhe. teo mātra potapotānī kalpanā kare chhe,
paṇ vichār karatān temān kāī ṭhekāṇānī vāt nathī.
e pramāṇe bauddhamatanun nirūpaṇ karyun.
chārvākamatnirākaraṇ
‘‘koī sarvagnadev, dharma, adharma, mokṣha, paralok ane pāppuṇyanun phaḷ chhe ja nahi. ā
indriyagochar je kāī chhe te ja lok chhe’’em chārvāk kahe chhe.
tene pūchhīe chhīe kesarvagnadev ā kāḷkṣhetramān nathī ke sarvakāḷkṣhetramān nathī? ā

Page 125 of 370
PDF/HTML Page 153 of 398
single page version

kāḷkṣhetramān to ame paṇ mānatā nathī, paṇ sarvakāḷkṣhetramān nathī, evun sarvagna vinā jāṇavun
kone thayun? je sarva kāḷkṣhetrane jāṇe te ja sarvagna, tathā nathī jāṇato, to niṣhedh kevī rīte
kare chhe?
vaḷī dharmaadharma lokamān prasiddhi chhe, jo e kalpit hoy to sarvajanasuprasiddha kevī
rīte hoy? dharmaadharmarūp pariṇati thatī paṇ joīe chhīe, ane tenāthī vartamānamān ja
sukhīduḥkhī thatān joīe chhīe, to tene kem na mānīe? mokṣhanun hovun anumānamān āve
chhe, kāraṇ kekrodhādik doṣh koīmān ochhā chhe, koīmān vadhāre chhe, tethī jāṇīe chhīe ke
koīmān enī nāsti paṇ thatī hashe. tathā gnānādik guṇo koīmān ochhā ne koīmān vadhāre
dekhāy chhe, tethī jāṇīe chhīe ke
koīne sampūrṇa paṇ thatān hashe. e pramāṇe jene sarva doṣhonī
hāni tathā guṇonī prāpti hoy te ja mokṣha avasthā chhe.
vaḷī puṇyapāpanun phaḷ paṇ joīe chhīe, juokoī udyam kare topaṇ daridrī rahe
chhe, tyāre koīne svayam lakṣhmī thāy chhe. tathā koī sharīrano yatna kare topaṇ rogī rahe chhe,
tyāre koīne vinā yatne paṇ rog maṭī jāy chhe
nīrogatā rahe chhe ityādi pratyakṣha joīe
chhīe. have enun kāraṇ koī to hashe? je enun kāraṇ chhe, te ja puṇyapāp chhe.
vaḷī paralok pratyakṣhaanumānathī bhāse chhe, vyantarādik chhe te evun kahetā jovāmān āve
chhe,‘‘hun amuk hato, te dev thayo chhun’’ tun kahīsh ke‘‘e to pavan chhe,’’ paṇ ame to
‘‘hun chhun’’ ityādi chetanābhāv jenā āshraye hoy, tene ja ātmā kahīe chhīe. have enun nām
tun pavan kahe chhe, paṇ pavan to bhīnt ādivaḍe aṭake chhe, parantu ātmā to dāṭyo ke bandh
karyo chhatān paṇ aṭakato nathī, tethī tene pavan kem manāy?
tathā jeṭalo indriyagochar chhe teṭalo ja tun lok kahe chhe, paṇ tārī indriyagochar to
thoḍā ja yojananā dūravartī kṣhetra ane thoḍā sarakhā atītanāgat kāḷ arthāt eṭalā paṇ
kṣhetrakāḷavartī padārtho thaī shakatā nathī, ane dūradeshanī vā ghaṇākāḷanī vāto paramparāgat
sāmbhaḷīe chhīe. māṭe sarvanun jāṇavun tane nathī, to tun āṭalo ja lok kevī rīte kahe chhe?
vaḷī chārvāk matamān kahe chhe ke‘‘pr̥ithvī, ap, tej, vāyu ane ākāsh maḷatān chetanā
thaī āve chhe. have maryā pachhī pr̥ithvī ādi to ahīn rahyān, ane chetanāvān padārtha gayo te
vyantarādik thayo, eṭale pratyakṣha te judā
judā joīe chhīe. vaḷī ek sharīramān pr̥ithvī ādi
to bhinnabhinna bhāse chhe, ane chetanā ek bhāse chhe. have jo pr̥ithvī ādinā ādhāre chetanā
hoy to hāḍ, lohī, uchchhvāsādine paṇ judī judī ja chetanā ṭhare tathā hāth vagere kāpatān
jem tenī sāthe varṇādik rahe chhe, tem chetanā paṇ rahe. vaḷī ahaṅkārabuddhi to chetanāne chhe.
have pr̥ithvīādirūp sharīr to ahīn ja rahyun, to vyantarādik paryāyamān pūrvaparyāyanun ahampaṇun mānatān

Page 126 of 370
PDF/HTML Page 154 of 398
single page version

joīe chhīe, te kevī rīte hoy chhe? tathā pūrvaparyāyanā gupta samāchār pragaṭ kare chhe, e
jāṇavun konī sāthe gayun? jenī sāthe e jāṇavun gayun, te ja ātmā chhe.
vaḷī chārvāk matamān khānpān, bhogvilās ityādi svachchhand vr̥uttino upadesh chhe.
have e pramāṇe to jagat potānī meḷe ja pravarte chhe. to tyān shāstrādi banāvī shun bhalun thavāno
upadesh āpyo? tun kahīsh ke
‘‘tapashcharaṇ, shīl, sanyamādi chhoḍāvavā māṭe e upadesh āpyo
chhe.’’ paṇ e kāryothī to kaṣhāy ghaṭavāthī ākuḷatā ghaṭe chhe, ane tethī ahīn ja sukhī thavun
thāy chhe
yash ādi thāy chhe. tun ene chhoḍāvī shun bhalun kare chhe? mātra viṣhayāsakta jīvone
gamatī vāto kahī. potānun vā bījāonun būrun karavāno tane bhay nathī, tethī svachchhandī banī
viṣhayasevan māṭe āvī jūṭhī yukti batāve chhe.
e pramāṇe chārvāk matanun nirūpaṇ karyun.
anyamat nirākaraṇ upasanhār
e ja prakāre anya anek mato viṣhayāsaktapāpaabhīru jīvoe jūṭhī yukti banāvī
pragaṭ karyā chhe, tenā shraddhānādithī jīvonun būrun thāy chhe. ek jainamat chhe, te ja satya arthano
prarūpak chhe. shrīsarvagnavītarāgadev dvārā bhāṣhit chhe, tenā shraddhānādi vaḍe ja jīvonun bhalun thāy chhe.
jainamatamān jīvāditattva nirūpaṇ karyān chhe, pratyakṣhaparokṣha be pramāṇ kahyān chhe,
sarvagnavītarāgaarhant dev chhe; bāhyābhyantaraparigraharahit nirgranth guru chhe. e sarvanun varṇan ā
granthamān āgaḷ visheṣhatāthī lakhīshun, tyānthī jāṇavun.
prashnaḥtamane rāgdveṣh chhe, tethī tame anya matono niṣhedh karī potānā matane
sthāpan karo chho?
uttaraḥvastunā yathārtha prarūpaṇ karavāmān rāgdveṣh nathī, paṇ koī potānun prayojan
vichārī anyathā prarūpaṇ karīe to rāgdveṣh nām pāme.
prashnaḥjo rāgdveṣh nathī, to anya mat būrā ane jainamat bhalo, em kevī
rīte kaho chho? jo sāmyabhāv hoy to sarvane samān jāṇo, matapakṣha shā māṭe karo chho?
uttaraḥbūrāne būro kahīe tathā bhalāne bhalo kahīe, emān rāgdveṣh sho karyo?
būrābhalāne samān jāṇavā, e to agnānabhāv chhe, paṇ kāī sāmyabhāv nathī.
prashnaḥsarva matonun prayojan to ek ja chhe, māṭe sarvane samān jāṇavā?
uttaraḥprayojan jo ek ja hoy, to judājudā mat shā māṭe kaho chho? ek matamān

Page 127 of 370
PDF/HTML Page 155 of 398
single page version

to ek ja prayojan sahit anek prakāre vyākhyān hoy chhe, tene judā mat koṇ kahe chhe? parantu
prayojan ja bhinnabhinna hoy chhe. te ahīn darshāvīe chhīeḥ
anyamatathī jainadhārmanī tulanā
jainamatamān ek vītarāgabhāv poṣhavānun prayojan chhe. kathāomān, lokādikanā
nirūpaṇamān, ācharaṇamān vā tattvamān jyāntyān vītarāgatāne ja poṣhaṇ karī chhe. paṇ anya
matomān sarāgabhāv poṣhavānun prayojan hovāthī, kaṣhāyī jīv anek yukti banāvī kalpit rachanā
karī, kaṣhāyabhāvane ja poṣhe chhe. jem ke
advaitabrahmavādīsarvane brahma mānavā vaḍe, sāṅkhyamatī
sarva kāryo prakr̥itinān mānī potāne shuddhaakartā mānavāvaḍe, shivamatī tattvane jāṇavāthī ja siddhi
hovī mānavāvaḍe, mīmānsakkaṣhāyajanit ācharaṇane dharma mānavāvaḍe, bauddhakṣhaṇik mānavāvaḍe,
tathā chārvākparalokādik nahi mānavāvaḍe, viṣhayabhogādirūp kaṣhāyakāryomān svachchhandī thavānun ja
poṣhaṇ kare chhe. joke teo koī ṭhekāṇe koī kaṣhāy ghaṭāḍavānun paṇ nirūpaṇ kare chhe, to e
chhaḷavaḍe koī ṭhekāṇe anya kaṣhāyanun poṣhaṇ kare chhe. jem gr̥uhakārya chhoḍī parameshvaranun bhajan karavun
ṭharāvyun, paṇ parameshvaranun svarūp sarāgī ṭharāvī, tenā āshraye potānā viṣhayakaṣhāyane poṣhaṇ kare
chhe.
tyāre jainadharmamān devgurudharmādikanun svarūp vītarāg ja nirūpaṇ karī kevaḷ
vītarāgatāne ja poṣhaṇ kare chhe, ane te pragaṭ chhe. kevaḷ ame ja kahetā nathī, parantu sarva
matavāḷā kahe chhe. ane te āgaḷ anyamatanān ja shāstronī sākṣhīvaḍe jainamatanī samīchīnatā
ane prāchīnatā pragaṭ karatān nirūpaṇ karīshun.
anyamatī bhartr̥uharie paṇ shr̥uṅgār prakaraṇamān em kahyun chhe keḥ
एको रागिषु राजते प्रियतमादेहार्द्धधारी हरो,
र्नरागेषु जिनो विमुक्तललनासङ्गो न यत्मात्परः
दुर्वारस्मरवाणपन्नगविषव्यासक्तमुग्धो जनः
शेषः कामविडंवितो हि विषयान् भोक्तुं न भोक्तुं क्षणः
।।१७।।
ā shlokamān sarāgīomān mahādev tathā vītarāgīomān jinadevane pradhān kahyā chhe.
vaḷī sarāgabhāvamān ane vītarāgabhāvamān paraspar pratipakṣhīpaṇun chhe, tethī e banne bhalā nathī;
parantu temān ek ja hitakārī chhe. arthāt vītarāgabhāv ja hitakārī chhe. jenā hovāthī tatkāḷ
* rāgīpuruṣhomān to ek mahādev shobhe chhe ke jemaṇe potānī priyatamā pārvatīne ardhā sharīramān
dhāraṇ karī rākhī chhe. tathā virāgīomān jinadev shobhe chhe kejemanā samān strīono saṅg chhoḍavāvāḷo
bījo koī nathī. bākīnā loko to durnivār kāmadevanā bāṇarūp sarponā viṣhathī mūrchchhit thayā chhe. ke
jeo kāmanī viḍambaṇāthī na to viṣhayone sārī rīte bhogavī shake chhe ke
na to chhoḍī shake chhe.

Page 128 of 370
PDF/HTML Page 156 of 398
single page version

ākuḷatā ghaṭī ātmastuti yogya thāy chhe, jenāthī āgāmī bhalun thavun kevaḷ ame ja nathī
kahetā paṇ sarve matavāḷā kahe chhe. tathā sarāgabhāv thatān tatkāḷ ākuḷatā thāy chhenindanīk
thāy chhe, ane bhaviṣhyamān paṇ būrun thavun bhāse chhe. māṭe jemān vītarāgabhāvanun ja prayojan
chhe, evo jainamat ja iṣhṭa chhe, paṇ jemān sarāgabhāvanun prayojan pragaṭ karyun chhe evā anya
mato aniṣhṭa chhe; tene samān kem manāy?
prashnaḥe to sāchun parantu anyamatonī nindā karatān anyamatī duḥkh pāme, ane
bījāonī sāthe virodh thāy, tethī nindā shā māṭe karo chho?
uttaraḥjo kaṣhāyapūrvak nindā karīe vā anyane duḥkh upajāvīe to ame pāpī
ja chhīe, paṇ ahīn to anyamatanā shraddhānādivaḍe jīvone atattvashraddhān draḍh thāy, ane tethī
teo sansāramān duḥkhī thāy, tethī karuṇābhāvavaḍe ahīn yathārtha nirūpaṇ karyun chhe. chhatān koī doṣh
vinā paṇ duḥkh pāme, virodh upajāve, to temān ame shun karīe? jem madirānī nindā karatān
kalāl duḥkh pāme, kushīlanī nindā karatān veshyādik duḥkh pāme tathā kharun
khoṭun oḷakhavānī
parīkṣhā batāvatān ṭhag duḥkh pāme to temān ame shun karīe? e pramāṇe jo pāpīonā bhayathī
dharmopadesh na āpīe to jīvonun bhalun kem thāy? evo to koī upadesh nathī, ke je vaḍe
sarva jīvone chen thāy. vaḷī satya kahetān virodh upajāve, paṇ virodh to paraspar jhagaḍo
karatān thāy; paṇ ame laḍīe nahi, to teo potānī meḷe ja upashānt thaī jashe. amane
to amārā pariṇāmonun ja phaḷ thashe.
prashnaḥprayojanabhūt jīvāditattvonun anyathā shraddhān karatān to mithyā-
darshanādik thāy chhe, paṇ anyamatonun shraddhān karatān mithyādarshanādik kevī rīte thāy?
uttaraḥanyamatomān viparīt yukti prarūpī chhe, jīvāditattvonun svarūp yathārtha na
bhāse tevā upāy karyā chhe, te shā māṭe karyā chhe? jo jīvāditattvonun yathārtha svarūp bhāse
to vītarāgabhāv thatān ja mahantapaṇun dekhāy, paṇ je jīvo vītarāgī nathī, ane potānī
mahantatā ichchhe chhe, teo sarāgabhāv hovā chhatān, potānī mahantatā manāvavā māṭe kalpit yukti
vaḍe anyathā nirūpaṇ kare chhe. advaitabrahmādikanā nirūpaṇ vaḍe jīv
ajīvanun, svachchhandavr̥utti
poṣhavā vaḍe āsravsamvarādikanun, tathā sakaṣhāyīvat vā achetanavat mokṣha kahīne e vaḍe teo
mokṣhanun ayathārthashraddhān poṣhaṇ kare chhe. tethī ahīn anya matonun ayathārthapaṇun pragaṭ karyun chhe.
jo enun anyathāpaṇun bhāse to tattvashraddhānamān ruchivān thāy, ane teonī yuktivaḍe bhram
na thāy.
e pramāṇe anya matonun nirūpaṇ karyun.
18

Page 129 of 370
PDF/HTML Page 157 of 398
single page version

anyamatanā granthothī jainamatanī prāchīnatā ane samīchīnatā
yogavāsiṣhṭha chhatrīsahajār shlok pramāṇ chhe, tenā pratham vairāgyaprakaraṇamān ahaṅkār-
niṣhedhādhyāyamān vasiṣhṭha ane rāmanā samvādamān kahyun chhe keḥ
रामोवाच :‘‘नाहं रामो न मे वांछा भावेषु च न मे मनः
शांतिमास्थातुमिच्छामि स्वात्मन्येव जिनो यथा’’ ।। (sarga 15, pr̥u. 33)
ā shlokamān rāmachandrajīe jin samān thavānī ichchhā karī, tethī rāmachandrajī karatān
jinadevanun uttamapaṇun ane prāchīnapaṇun pragaṭ thayun. vaḷī dakṣhiṇāmūrti sahasranāmamān kahyun chhe keḥ
शिवोवाच :‘‘जैनमार्गरतो जैन जिन क्रोधो जितामयः’’
ahīn bhagavantanun nām jainamārgamān līn tathā jain kahyun tethī temān jainamārganī pradhānatā
vā prāchīnatā pragaṭ thaī. vaḷī vaishampāyanasahasranāmamān kahyun chhe keḥ
‘‘कालनेमिर्म्महावीरः शूरः शौरिर्जिनेश्वरः’’ (mahābhārat a. 5 shlok 82 a. 149)
ahīn bhagavānanun nām jineshvar kahyun, tethī jineshvar bhagavān chhe. vaḷī durvāsār̥̄iṣhikr̥ut
‘‘mahāmnistotra’’mān em kahyun chhe keḥ
‘‘तत्तदर्शनमुख्यशक्तिरिति च त्वं ब्रह्मकर्मेश्वरी
कर्तार्हन् पुरुषो हरिश्च सविता बुद्धः शिवस्त्वं गुरुः
’’
ahīn ‘arhant tame chho,’ e pramāṇe bhagavānanī stuti karī, tethī arahantamān
bhagavānapaṇun pragaṭ thayun.
vaḷī hanumannāṭakamān kahyun chhe keḥ
‘‘यं शैवाः समुपासते शिव इति ब्रह्मेति वेदान्तिनः
बौद्धा बुद्ध इति प्रमाणपटवः कर्त्तेति नैयायिकाः
अर्हन्नित्यथ जैनशासनरताः कर्मेति मीमांसकाः
सोऽयं वो विदधातु वांछितफलं त्रैलोक्यनाथ
प्रभुः
।।।।
1.hun rām nathī, mārī kāī ichchhā nathī, anya bhāvo vā padārthomān mārun man nathī, hun to
jinadev samān mārā ātmāmān shānti sthāpan karavā ja ichchhun chhun.
2.ā hanumannāṭakanā maṅgalācharaṇano shlok chhe teno abhiprāy e chhe kejenī shivamārgio
shiv kahīne, vedāntio brahma kahīne, bauddho buddhadev kahīne, naiyāyiko kartā kahīne, jaino arhant
kahīne, tathā mīmānsako karma kahīne upāsanā kare chhe, te trailokanāth prabhu tamārā manorathane saphaḷ
karo! (hanumān nāṭak maṅgaḷācharaṇ shlok
3)

Page 130 of 370
PDF/HTML Page 158 of 398
single page version

ahīn chhaye matamān īshvar ek kahyo, temān arihantadevane paṇ īshvarapaṇun pragaṭ karyun.
prashnaḥjem ahīn sarva matomān ek īshvar kahyo tem tame paṇ māno?
uttaraḥem to tame kaho chho paṇ ame kahyun nathī, tethī tamārā matamān arihantane
īshvarapaṇun siddha thayun. amārā matamān paṇ jo em ja kahīe, to ame paṇ shivādikane īshvar
mānīe. jem koī vyāpārī sāchān ratna batāve tathā koī jūṭhān ratna batāve, have tyān jūṭhā
ratnavāḷo to sarva ratnonun sarakhun mūlya levā māṭe badhāne samān kahe, paṇ sāchān ratnavāḷo
kevī rīte samān māne? tem jain sāchā devādikane prarūpe tathā anyamatī jūṭhā prarūpe, have
tyān anyamatī to potānā māhātmya māṭe sarvane samān kahe, paṇ jain kevī rīte em kahe?
vaḷī ‘rudrayāmalatantra’ mān bhavānīsahasranāmamān pr̥u. 9mān em kahyun keḥ
कुंडासना जगद्धात्री बुद्धमाता जिनेश्वरी
जिनमाता जिनेन्द्रा च शारदा हंसवाहिनी ।।१३।।
ahīn bhavānīnān nām jineshvarī ityādik kahyān tethī jinanun uttamapaṇun pragaṭ thayun.
vaḷī ‘‘gaṇeshapurāṇ’’mān em kahyun chhe ke‘‘जैनं पाशुपतं सांख्यं’’
tathā vyāsakr̥ut sūtramān paṇ em kahyun chhe ke
‘‘जैना एकस्मिन्नैव वस्तुनि उभयं प्ररूपयन्ति स्याद्वादिनः’’
ityādik temanān shāstromān jainamatanun nirūpaṇ chhe, tathā jainamatanun prāchīnapaṇun jaṇāy
chhe.
vaḷī bhāgavatanā pañchamaskandhamān 1r̥̄uṣhabhāvatāranun varṇan chhe, tyān tene karuṇāmay,
tr̥uṣhṇādirahit, dhyānamudrādhārī tathā sarvāshramadvārā pūjit kahyo chhe. tenā anusāre arahantarājāe
pravr̥utti karī, em kahe chhe. te jem rāmakr̥iṣhṇādi avatāro anusār anyamat chhe, tem
r̥̄uṣhabhāvatār anusār jainamat chhe, em tamārā matavaḍe ja jainamat pramāṇ thayo.
ahīn āṭalo vichār visheṣh karavo kekr̥iṣhṇādi avatāro anusār viṣhaykaṣhāyonī
pravr̥utti hoy chhe, tathā r̥̄uṣhabhāvatār anusār vītarāgabhāvsāmyabhāvanī pravr̥utti hoy chhe. have
ahīn banne pravr̥utti samān mānīe to dharmaadharmanī visheṣhatā na rahe, tathā jo visheṣhatā
mānīe to je bhalī hoy te aṅgīkār karo.
1. bhāgavataskandh 5 adhyāy 5,29.

Page 131 of 370
PDF/HTML Page 159 of 398
single page version

vaḷī dashāvatāracharitramān ‘‘बद्धवा पद्मासनं यो नयनयुगमिदं न्यस्यनासाग्रदेशे’’ ityādi
buddhāvatāranun svarūp arihantadev jevun lakhyun chhe. have jo evun svarūp pūjya chhe, to arihantadev
sahaj pūjya thayā.
vaḷī kāshīkhaṇḍamān devadāsarājāne sambodhī rājya chhoḍāvyun, tyān nārāyaṇ to vinayakīrti
yatī thayo, lakṣhmīne to vinayathī arjikā karī, tathā garuḍane shrāvak karyo, evun kathan chhe. have
jo sambodhan karavā kāḷe jainaveṣh banāvyo, to jain hitakārī ane prāchīn pratibhāse chhe. vaḷī
prabhāsapurāṇamān kahyun chhe keḥ
भवस्य पश्चिमे भागे वामनेन तपः कृतम्
तेनैव तपसाकृष्टः शिवः प्रत्यक्षतां गतः ।।।।
पद्मासनसमासीनः श्याममूर्तिदिगम्बरः
नेमिनाथः शिवेन्येवं नाम चक्रेअस्य वामनः ।।।।
कलिकाले महाघोरे सर्व पापप्रणाशकः
दर्शनात्स्पर्शनादेव कोटियज्ञफलप्रदः ।।।।
ahīn vāmanane padmāsanasthadigambar nemināthanun darshan thavānun kahyun, tenun ja nām shiv
kahyun, tathā tenā darshanādikathī koṭiyagnanun phaḷ kahyun. have evā nemināthanun svarūp to jaino pratyakṣha
māne chhe, te pramāṇ ṭharyun.
vaḷī prabhāsapurāṇamān kahyun chhe keḥ
रेवताद्रौ जिनो नेमिर्युगादिर्विमलाचले
ऋषीणामाश्रमादेव मुक्तिमार्गस्य कारणम् ।।।।
ahīn nemināthane jin kahyā, tenā sthānane mokṣhanā kāraṇarūp r̥̄iṣhino āshram kahyo,
tathā yugādinā sthānane paṇ evo ja kahyo, tethī te uttampūjya ṭharyā.
vaḷī nagarapurāṇamān bhavāvatārarahasyamān kahyun chhe keḥ
अकारादिहकारान्तं मुर्द्धाधोरेफ संयुतम्
नादविन्दुकलाक्रान्तं चंद्रमण्डलसन्निभम् ।।।।
एतद्देवि परं तत्त्वं यो विजानातितत्त्वतः
संसारबन्धनं छित्वा स गच्छेत्परमां गतिम् ।।।।
1.he devī! arhan evā ā paramatattvane je vastutaḥ jāṇe chhe te sansāranā bandhan kāpīne paramadhāmane
pāme chhe.

Page 132 of 370
PDF/HTML Page 160 of 398
single page version

ahīn ‘‘arhan’’ e padane paramatattva kahyun, ane tene je vastutaḥ (kharekhar) jāṇe chhe
tene paramagatinī prāpti kahī.
ā ‘‘arhan’’ pad to jainamatokti chhe.
vaḷī nagarapurāṇamān kahyun chhe ke
दशभिर्भोजितैविप्रैः यत्फलं जायते कृते
मुनेरर्हत्सुभक्तस्य तत्फलं जायते फलौ ।।।।
ahīn kr̥utayugamān dash brāhmaṇone bhojan karāvavānun jeṭalun phaḷ kahyun, teṭalun kaḷiyugamān
ek arhantabhakta munine bhojan karāvavānun kahyun chhe. tethī jainamuni uttam ṭharyā.
vaḷī manusmr̥utimān em kahyun chhe keḥ
कुलादिबीजं सर्वेषां प्रथमो विमलवाहनः
चक्षुष्मान् यशस्वी वाभिचन्द्रोअथ प्रसेनजित् ।।।।
मरुदेवी च नाभिश्च भरते कुल सत्तमाः
अष्टमो मरुदेव्यां तु नाभेर्जात उरुक्रमः ।।।।
दर्शयन् वर्त्मं वीराणां सुरासुरनमस्कृतः
नीतित्रितयकर्ता यो युगादौ प्रथमो जिनः ।।।।
ahīn vimalavāhanādik manu kahyā, paṇ jaino mān kulakaronān e ja nām kahyā chhe,
tathā yuganī ādimān prathamajinane mārgadarshak ane surāsuradvārā pūjit kahyā. have jo em ja
chhe, to jainamat yuganī ādithī ja chhe, tathā pramāṇabhūt chhe, em kem na kahevun?
vaḷī r̥̄ugvedamān paṇ kahyun chhe keḥ
ॐ त्रैलोक्यप्रतिष्ठातान्, चतुर्विशति तीर्थंकरान्ः ऋषभाद्यावर्द्धमानान्तान्, सिद्धान् शरणं प्रपद्ये.
ॐ पवित्रं नग्नमुपवि प्रसामहे एषां (नग्नये) जातिर्येषां वीरं सुवीर इत्यादि
yajurvedamān a. 25 man. 19 mān paṇ kahyun chhe keḥ
ॐ नमोऽर्हन्तो ऋषभो ॐ ऋषभ पवित्रं पुरुहूतमध्वरं यज्ञेषु नग्नं परम माहसंस्तुतं शत्रुजयंतं
1.shrī r̥̄uṣhabhadevathī māṇḍīne shrī varddhamān sudhīnā siddho ke jeo traṇ lokamān pratiṣhṭhā pāmavāvāḷā
chhe, tathā chovīs tīrthone sthāpavāvāḷā chhe, te siddhonā sharaṇane hun prāpta thāun chhun.
2.pavitra, shuddha ane pāpathī bachāvavāvāḷā nagna (digambar) devone ame prasanna karīe chhīe.
jemanī jāti nagna rahe chhe, tathā jeo baḷayukta chhe.