-
92 ] [ mokṣamārgaprakāśak
yahān̐ praśna hai ki — śarīrakī avasthā evaṁ bāhya padārthoṁmeṁ iṣṭa-aniṣṭa mānanekā prayojan
to bhāsit nahīṁ hotā aur iṣṭa-aniṣṭa māne binā rahā bhī nahīṁ jātā; so kāraṇ kyā?
samādhānaḥ — is jīvake cāritramohake udayase rāg-dveṣabhāv hote haiṁ aur ve bhāv kisī
padārthake āśray binā ho nahīṁ sakate. jaise — rāg ho to kisī padārthameṁ hotā hai, dveṣ ho
to kisī padārthameṁ hotā hai. — is prakār un padārthoṁke aur rāg-dveṣake nimitta-naimittik
sambandha hai. vahān̐ viśeṣ itanā hai ki — kitane hī padārtha to mukhyarūpase rāgake kāraṇ haiṁ
aur kitane hī padārtha mukhyarūpase dveṣake kāraṇ haiṁ. kitane hī padārtha kisīko kisī kālameṁ
rāgake kāraṇ hote haiṁ tathā kisīko kisī kālameṁ dveṣake kāraṇ hote haiṁ.
yahān̐ itanā jānanā — ek kārya honemeṁ anek kāraṇ cāhiye so rāgādik honemeṁ
antaraṁg kāraṇ mohakā uday hai vah to balavān hai aur bāhya kāraṇ padārtha hai vah balavān
nahīṁ hai. mahā muniyoṁko moh manda honese bāhya padārthoṁkā nimitta hone par bhī rāg-dveṣ utpanna
nahīṁ hote. pāpī jīvoṁko moh tīvra honese bāhya kāraṇ na hone par bhī unake saṁkalpahīse
rāg-dveṣ hote haiṁ. isaliye mohakā uday honese rāgādik hote haiṁ. vahān̐ jis bāhya padārthake
āśrayase rāgabhāv honā ho, usameṁ binā hī prayojan athavā kuch prayojanasahit iṣṭabuddhi hotī
hai. tathā jis padārthake āśrayase dveṣabhāv honā ho usameṁ binā hī prayojan athavā kuch
prayojanasahit aniṣṭabuddhi hotī hai. isaliye mohake udayase padārthoṁko iṣṭa-aniṣṭa māne binā
rahā nahīṁ jātā.
is prakār padārthoṁmeṁ iṣṭa-aniṣṭabuddhi hone par jo rāg-dveṣarūp pariṇaman hotā hai, usakā
nām mithyācāritra jānanā.
tathā in rāg-dveṣoṁhīke viśeṣ krodh, mān, māyā, lobh, hāsya, rati, arati, śok,
bhay, jugupsā, strīved, puruṣaved, napuṁsakavedarūp kaṣāyabhāv haiṁ; ve sab is mithyācāritrahīke
bhed jānanā. inakā varṇan pahale kiyā hī hai1.
tathā is mithyācāritrameṁ svarūpācaraṇacāritrakā abhāv hai, isaliye isakā nām acāritra
bhī kahā jātā hai. tathā yahān̐ ve pariṇām miṭate nahīṁ haiṁ athavā virakta nahīṁ haiṁ, isaliye
isīkā nām asaṁyam kahā jātā hai yā avirati kahā jātā hai. kyoṁki pān̐c indriyān̐ aur
manake viṣayoṁmeṁ tathā paṁcasthāvar aur trasakī hiṁsāmeṁ svacchandapanā ho tathā unake tyāgarūp bhāv
nahīṁ ho, vahī bārah prakārakā asaṁyam yā avirati hai. kaṣāyabhāv hone par aise kārya hote
haiṁ, isaliye mithyācāritrakā nām asaṁyam yā avirati jānanā. tathā isīkā nām avrat
1. pr̥ṣṭha 38, 52