કારણકાર્યપરમાણુદ્રવ્યસ્વરૂપાખ્યાનમેતત્ .
પૃથિવ્યપ્તેજોવાયવો ધાતવશ્ચત્વારઃ; તેષાં યો હેતુઃ સ કારણપરમાણુઃ . સ એવ જઘન્ય- પરમાણુઃ સ્નિગ્ધરૂક્ષગુણાનામાનન્ત્યાભાવાત્ સમવિષમબંધયોરયોગ્ય ઇત્યર્થઃ . સ્નિગ્ધરૂક્ષગુણા- નામનન્તત્વસ્યોપરિ દ્વાભ્યામ્ ચતુર્ભિઃ સમબન્ધઃ ત્રિભિઃ પઞ્ચભિર્વિષમબન્ધઃ . અયમુત્કૃષ્ટ- પરમાણુઃ . ગલતાં પુદ્ગલદ્રવ્યાણામ્ અન્તોઽવસાનસ્તસ્મિન્ સ્થિતો યઃ સ કાર્યપરમાણુઃ . અણવશ્ચતુર્ભેદાઃ કાર્યકારણજઘન્યોત્કૃષ્ટભેદૈઃ . તસ્ય પરમાણુદ્રવ્યસ્ય સ્વરૂપસ્થિતત્વાત્ વિભાવાભાવાત્ પરમસ્વભાવ ઇતિ .
તથા ચોક્તં પ્રવચનસારે — હુએ અવિભાગી અન્તિમ અંશકો) [કાર્યપરમાણુઃ ] કાર્યપરમાણુ [જ્ઞાતવ્ય: ] જાનના . ટીકા : — યહ, કારણપરમાણુદ્રવ્ય ઔર કાર્યપરમાણુદ્રવ્યકે સ્વરૂપકા કથન હૈ .
પૃથ્વી, જલ, તેજ ઔર વાયુ યહ ચાર ધાતુએઁ હૈં; ઉનકા જો હેતુ હૈ વહ કારણપરમાણુ હૈ . વહી (પરમાણુ), એક ગુણ સ્નિગ્ધતા યા રૂક્ષતા હોનેસે, સમ યા વિષમ બન્ધકે અયોગ્ય ઐસા જઘન્ય પરમાણુ હૈ — ઐસા અર્થ હૈ . એક ગુણ સ્નિગ્ધતા યા રૂક્ષતાકે ઊ પર, દો ગુણવાલેકા ઔર ચાર ગુણવાલેકા ❃સમબન્ધ હોતા હૈ તથા તીન ગુણવાલેકા ઔર પાઁચ ગુણવાલેકા ❃વિષમબન્ધ હોતા હૈ, — યહ ઉત્કૃષ્ટ પરમાણુ હૈ . ગલતે અર્થાત્ પૃથક્ હોતે પુદ્ગલદ્રવ્યોંકે અન્તમેં — અવસાનમેં (અન્તિમ દશામેં) સ્થિત વહ કાર્યપરમાણુ હૈ (અર્થાત્ સ્કન્ધ ખણ્ડિત હોતે - હોતે જો છોટેસે છોટા અવિભાગ ભાગ રહતા હૈ વહ કાર્યપરમાણુ હૈ ) . (ઇસપ્રકાર) અણુઓંકે ( – પરમાણુઓંકે) ચાર ભેદ હૈં : કાર્ય, કારણ, જઘન્ય ઔર ઉત્કૃષ્ટ . વહ પરમાણુદ્રવ્ય સ્વરૂપમેં સ્થિત હોનેસે ઉસે વિભાવકા અભાવ હૈ, ઇસલિયે (ઉસે) પરમ સ્વભાવ હૈ .
ઇસીપ્રકાર (શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત) શ્રી પ્રવચનસારમેં (૧૬૫વીં તથા ❃સમબન્ધ અર્થાત્ સમ સંખ્યાકે ગુણવાલે પરમાણુઓંકા બન્ધ ઔર વિષમબન્ધ અર્થાત્ વિષમ સંખ્યાકે ગુણવાલે પરમાણુઓંકા બન્ધ . યહાઁ (ટીકામેં) સમબન્ધ ઔર વિષમબન્ધકા એક – એક ઉદાહરણ દિયા હૈ તદનુસાર
૧૬૬વીં ગાથા દ્વારા) કહા હૈ કિ : —