Page 7 of 565
PDF/HTML Page 21 of 579
single page version
samudāyapātanikā chhe. (1) tyān ādimān
चतुर्विंशतिसूत्रपर्यन्तं सामान्यविवरणम्, अत ऊर्ध्वं ‘अप्पा जोइय सव्वगउ’ इत्यादि
त्रिचत्वारिंशत्सूत्रपर्यन्तं विशेषविवरणम्, अत ऊर्ध्वं ‘अप्पा संजमु’ इत्याद्येकत्रिंशत्सूत्रपर्यन्तं
चूलिकाव्याख्यानमिति प्रथममहाधिकारः समाप्तः
इति समुदायपातनिका
इत्याद्येकचत्वारिंशत्सूत्रपर्यन्तं विशेषविवरणं, तदनन्तरं प्रक्षेपकान् विहाय सप्तोत्तरशत-
‘जेहउ णिम्मलु’ इत्यादि चौबीस दोहा पर्यन्त सामान्य वर्णन, ‘अप्पा जोइय सव्वगउ]’ इत्यादि
तेतालीस दोहा पर्यन्त विशेष वर्णन और ‘अप्पा संजमु’ इत्यादि इकतीस दोहा पर्यन्त चूलिका
व्याख्यान है
पर्यंत दूसरा महाधिकार है
Page 8 of 565
PDF/HTML Page 22 of 579
single page version
thakā ek dohakasūtra kahe chheḥ
अभेदरत्नत्रयकी मुख्यताकर चूलिका व्याख्यान है
नित्य, निरंजन और ज्ञानमयी सिद्ध परमात्मा हुए हैं, [तान् ] उन [परमात्मनः ] सिद्धोंको
[नत्वा ] नमस्कार करके मैं परमात्मप्रकाशका व्याख्यान करता हूँ
Page 9 of 565
PDF/HTML Page 23 of 579
single page version
vimal kevaḷagnānādi anantachatuṣhṭayanī vyaktirūp, lokālokane prakāshavāne samartha, sarvaprakāre
upādeyabhūt kāryasamayasārarūp pariṇamyā chhe. kayā nayanī vivakṣhāthī (teo kāryasamayasārarūp
siddhaparamātmā) thayā chhe? jevī rīte dhātupāṣhāṇ suvarṇaparyāyarūp pariṇatinī pragaṭatārūpe thayo
chhe tevī rīte teo siddhaparyāyarūp pariṇatinī pragaṭatārūpe thayā chhe, shrī pañchāstikāy
(gāthā-20)mān kahyun chhe keḥ
apekṣhāe jīv prathamathī ja shuddha, buddha ek svabhāvavāḷo chhe. dravyasaṅgrah (gāthā-133)mān
निरूपणमुपोद्धातः संग्रहवाक्यं वार्तिकमिति यावत्
व्यक्ति रूपेण लोकालोकप्रकाशनसमर्थेन सर्वप्रकारोपादेयभूतेन कार्यसमयसाररूप परिणताः
प्रगटतास्वरूप परमात्मा परिणत हुए हैं
समर्थ हैं
Page 10 of 565
PDF/HTML Page 24 of 579
single page version
vītarāg nirvikalpa shukladhyān ane adhyātmanī apekṣhāe vītarāg nirvikalpa rūpātītadhyān
samajavun. kahyun chhe ke (br̥uhat dravyasaṅgrah gāthā 48nī ṭīkā)
chhe ane nirañjananun dhyān te rūpātīt dhyān chhe.) ane te dhyān vastuvr̥uttithī shuddha ātmānān
samyakshraddhān, samyaggnān, samyakanuṣhṭhānarūp abhed ratnatrayātmak nirvikalpa samādhithī samutpanna
है
शुद्ध हुए
Page 11 of 565
PDF/HTML Page 25 of 579
single page version
bhāvakarmo samajavān. pudgalapiṇḍarūp gnānāvaraṇādi āṭh dravyakarmo chhe ane rāgādisaṅkalpavikalparūp
bhāvakarmo chhe. dravyakarmonun dahan anupacharit asadbhūt vyavahāranayathī chhe ane bhāvakarmonun dahan
ashuddha nishchayanayathī chhe, shuddha nishchayanayathī to bandhamokṣha nathī.
anusaranār shiṣhya prati dravyārthikanayathī nitya ṭaṅkotkīrṇa gnāyak ek jeno svabhāv chhe evā
paramātmadravya chhe em sthāpavā māṭe ‘‘nitya’’ visheṣhaṇ āpavāmān āvyun chhe, (2) so kalpakāḷ
मुक्ति गतानां जीवानां कर्माञ्जनसंयोगं कृत्वा संसारे पतनं करोतीति नैयायिका वदन्ति,
है, और निरंजन (सिद्धभगवान्) का ध्यान रूपातीत कहा जाता है
निर्विकल्प समाधि है, उससे उत्पन्न हुआ वीतराग परमानंद समरसी भाव सुखरसका आस्वाद
वही जिसका स्वरूप है, ऐसा ध्यानका लक्षण जानना चाहिये
-विकल्प परिणाम भावकर्म कहे जाते हैं
बंध मोक्ष दोनों ही नहीं है
Page 12 of 565
PDF/HTML Page 26 of 579
single page version
te muktiprāpta jīvone karmarūp añjanano sanyog karīne sansāramān nākhe chhe em naiyāyiko kahe
chhe. tenā matane anusaranār shiṣhya prati bhāvakarma, dravyakarma ane nokarmarūp añjananā niṣhedh arthe
mukta jīvone ‘nirañjan’ visheṣhaṇ āpavāmān āvyun chhe, (3) jevī rīte supta avasthāmān puruṣhane
bāhya gneyaviṣhayanun gnān hotun nathī tevī rīte mukta ātmāone bāhya gneyaviṣhayanun gnān hotun
nathī em sāṅkhyo kahe chhe. tenā matane anusaranār shiṣhya prati traṇe jagatanā, traṇe kāḷavartī sarva
कृतम्
स्थापनार्थं ज्ञानमय-विशेषणं कृतमिति
समझानेके लिये है
हैं तब सदाशिवको जगत्के करनेकी चिन्ता होती है
संसर्ग सिद्धोंके कभी नहीं होता
समयमें ही जानना है, अर्थात् जिसमें समस्त लोकालोकके जाननेकी शक्ति है, ऐसे
ज्ञायकतारूप केवलज्ञानके स्थापन करनेके लिये सिद्धोंका ज्ञानमय विशेषण किया
करता हूँ
Page 13 of 565
PDF/HTML Page 27 of 579
single page version
āvyun chhe. evā te paramātmāone namīne-praṇamīne-namaskār karīne, evo kriyākārak sambandh chhe.
ahīn
nishchayanayathī vandyavandakabhāv nathī.
ahīn nitya, nirañjan ane gnānamayarūp paramātmadravya upādey chhe evo bhāvārtha chhe.
ā rīte shabda, nay, mat, āgam ane bhāvārtha vyākhyānakāḷe yathāsambhav sarvatra jāṇavā.1.
have sansārasamudrane taravānā upāyabhūt je vītarāg nirvikalpa samādhirūp nāv chhe tenā
शुद्धनिश्चयनयेन वन्द्यवन्दकभावो नास्तीति
एवंगुणविशिष्टाः सिद्धा मुक्ताः सन्तीत्यागमार्थः प्रसिद्धः
कथन करनेसे मतार्थ कहा, इस प्रकार अनंतगुणात्मक सिद्धपरमेष्ठी संसारसे मुक्त हुए हैं, यह
सिद्धांतका अर्थ प्रसिद्ध ही है, और निरंजन ज्ञानमई परमात्माद्रव्य आदरने योग्य है, उपादेय है,
यह भावार्थ है, इसी तरह शब्द नय, मत, आगम, भावार्थ व्याख्यानके अवसर पर सब जान
लेना
Page 14 of 565
PDF/HTML Page 28 of 579
single page version
siddha thashe? ke jeo vītarāg sarvagnapraṇīt mārgathī durlabhabodhi prāpta karīne āgāmī kāḷamān
shivamay, nirupam ane gnānamay siddha thashe, jem ke shreṇik ādi. ahīn ‘shiv’ shabdathī nij
इत्यनेन क्रमेण पातनिकास्वरूपं सर्वत्र ज्ञातव्यम्
हूँ
Page 15 of 565
PDF/HTML Page 29 of 579
single page version
upamā rahit samajavun ane ‘gnān’ shabdathī kevaḷagnān samajavun.
ane kaṣhāyādirūp samasta vibhāvajaḷanā pravesh rahit shuddha ātmānī bhāvanāthī utpanna sahajānand
jenun ek rūp chhe evā sukhāmr̥utathī viparīt narakādiduḥkharūp kṣhārajaḷathī pūrṇa sansārasamudrane
taravānā upāyabhūt samādhirūpī nāvane bhajatā, sevatā thakā arthāt tenā ādhāre chālatā anant
siddha thashe.
समाधिपोतं भजन्तः सेवमानास्तदाधारेण गच्छन्त इत्यर्थः
होंगे
उससे विपरीत जो नारकादि दुःख वे ही हुए क्षारजल, उनकर पूर्ण इस संसाररूपी समुद्रके
तरनेका उपाय जो परमसमाधिरूप जहाज उसको सेवते हुए, उसके आधारसे चलते हुए, अनंत
सिद्ध होंगे
Page 16 of 565
PDF/HTML Page 30 of 579
single page version
chhe, jem ke shrī sīmandhar ādi, shun karatā teo birāje chhe? vītarāg paramasāmāyik bhāvanānī
हुए ? [परमसमाधिमहाग्निना ] परमसमाधिरूप महा अग्निकर [कर्मेन्धनानि ] कर्मरूप
ईंधनको [जुह्वन्तः ] भस्म करते हुए
Page 17 of 565
PDF/HTML Page 31 of 579
single page version
abhedaratnatrayātmak nirvikalpa samādhirūp agnimān karmarūpī indhananī āhuti dvārā hom karatā
teo birāje chhe. ahīn upādeyabhūt shuddha ātmadravyanī prāptinā upāyarūp hovāthī nirvikalpa
samādhi ja upādey chhe evo bhāvārtha chhe. 3.
हुआ
Page 18 of 565
PDF/HTML Page 32 of 579
single page version
pāṇḍavo ādi pūrvakāḷe vītarāg nirvikalpa svasamvedanagnānanā baḷathī nij shuddha ātmasvarūpane
pāmīne karmano kṣhay karī hāl nirvāṇamān sadā kāḷane māṭe birājī rahyā chhe, emān kāī
shaṅkā nathī.
सदापि न संशयः
स्वरूपभूते निर्वाणपदे तिष्ठन्ति यतः ततस्तन्निर्वाणपदमुपादेयमिति तात्पर्यार्थः
स्वसंवेदनज्ञानके बलसे निजशुद्धात्मस्वरूप पाके, कर्मोंका क्षयकर, परमसमाधानरूप निर्वाण
-पदमें विराज रहे हैं उनको मेरा नमस्कार होवे यह सारांश हुआ
tātparyārtha chhe. 4.
Page 19 of 565
PDF/HTML Page 33 of 579
single page version
निश्चयन्त इति
हैं, उनको मैं नमस्कार करता हूँ
हुए व्यवहारनयकर [सकलं ] समस्त [लोकालोकं ] लोक अलोकको [विमलं ] संशय रहित
[पश्यन्त: ] प्रत्यक्ष देखते हुए [तिष्ठन्ति ] ठहर रहे हैं
प्रत्यक्ष देखते हैं, परंतु पदार्थोंमें तन्मयी नहीं हैं, अपने स्वरूपमें तन्मयी हैं
chheḥ
dekhe chhe parantu par padārthomān tanmay nathī, potānā svarūpamān tanmay chhe. jo nishchayanayathī
Page 20 of 565
PDF/HTML Page 34 of 579
single page version
anubhav thāy ane parakīy rāg-dveṣh jāṇavāmān āvatān, potāne rāgadveṣhamayapaṇun prāpta thāy evo
mahān doṣh āve.
chhunḥ
रागद्वेषमयत्वं च प्राप्नोतीति महद्दूषणम्
राग-द्वेष नहीं है
और अपनी ज्ञायकशक्तिकर सबको प्रत्यक्ष देखते हैं जानते हैं
हुआ
Page 21 of 565
PDF/HTML Page 35 of 579
single page version
जीवितमरणलाभालाभशत्रुमित्रसमानभावनाविनाभूतवीतरागनिर्विकल्पसमाधिपूर्वं जिनोपदेशं लब्ध्वा
पश्चादनन्तचतुष्टयस्वरूपा जाता ये
जीवादिक सकल पदार्थ [प्रकाशिता: ] प्रकाशित किये, उनको मैं [भक्त्या ] भक्तिसे [वन्दे ]
नमस्कार करता हूँ
जीवित-मरण, लाभ-अलाभ, शत्रु-मित्र, सबमें समान भाव होनेसे उत्पन्न हुई वीतरागनिर्विकल्प
परमसमाधि उसके कहनेवाले जिनराजके उपदेशको पाकर अनंतचतुष्टयरुप हुए, तथा जिन्होंने
यथार्थ जीवादि पदार्थोंका स्वरूप प्रकाशित किया तथा जो कर्मका अभाव है वह वही
alābh, shatru-mitra badhā pratye samān bhāvanā hovānī sāthe avinābhāvī vītarāg nirvikalpa
samādhipūrvak jinopadesh pāmīne jeo anantachatuṣhṭayasvarūp thayā chhe ane jeoe anuvādarūpe
jīvādi padārtho prakāshyā chhe ane visheṣhapaṇe karmano abhāv thatān kevaḷagnānādi anantaguṇ
svarūpanī prāptirūp je mokṣha chhe ane shuddha ātmānān samyakshraddhān, samyaggnān, ane
Page 22 of 565
PDF/HTML Page 36 of 579
single page version
prakāshyā chhe temane hun namaskār karun chhun. ahīn arhataguṇasvarūp je svashuddhātmasvarūp chhe te ja
upādey chhe evo bhāvārtha chhe. 6.
अभेदरत्नत्रय वही हुआ मोक्षमार्ग ऐसे मोक्ष और मोक्षमार्गको भी प्रगट किया, उनको मैं
नमस्कार करता हूँ
अनुभव करनेके लिए [तान् अपि ] उन [त्रीन् अपि ] तीनों आचार्य, उपाध्याय, साधुओंको
भी [नत्वा ] मैं नमस्कार करके परमात्मप्रकाशका व्याख्यान करता हूँ
Page 23 of 565
PDF/HTML Page 37 of 579
single page version
ane naranārakādi vibhāvaparyāy rahit chidānand ja jeno ek svabhāv chhe evun je shuddhātmatattva
chhe te ja bhūtārtha chhe, paramārtharūp ‘samayasār’ shabdathī vāchya chhe, sarva prakāre upādeyabhūt chhe ane
tenāthī je anya chhe te hey chhe. evī chal, malin, avagāḍh rahitapaṇe nishchayashraddhānabuddhi te
samyaktva chhe, temān ācharaṇ pariṇaman te darshanāchār chhe.
भूतार्थं परमार्थरूपसमयसारशब्दवाच्यं सर्वप्रकारोपादेयभूतं तस्माच्च यदन्यत्तद्धेयमिति
और अशुद्ध निश्चयनयकर रागादिका संबंध है, उससे तथा मतिज्ञानादि विभावगुणके संबंधसे
रहित और नर-नारकादि चतुर्गतिरूप विभावपर्यायोंसे रहित ऐसा जो चिदानंदचिद्रूप एक
अखंडस्वभाव शुद्धात्मतत्त्व है वही सत्य है
अर्थात् उस स्वरूप परिणमन वह
आचरण अर्थात् उसरूप परिणमन वह
Page 24 of 565
PDF/HTML Page 38 of 579
single page version
संशयविपर्यासानध्यवसायरहितत्वेन स्वसंवेदनज्ञानरूपेण ग्राहकबुद्धिः सम्यग्ज्ञानं तत्राचरणं
परिणमनं ज्ञानाचारः, तत्रैव शुभाशुभसंकल्पविकल्परहितत्वेन नित्यानन्दमयसुखरसास्वादस्थिरानु-
भवनं च सम्यक्चारित्रं तत्राचरणं परिणमनं चारित्राचारः, तत्रैव परद्रव्येच्छानिरोधेन
सहजानन्दैकरूपेण प्रतपनं तपश्चरणं तत्राचरणं परिणमनं तपश्चरणाचारः, तत्रैव शुद्धात्मस्वरूपे
स्वशक्त्यनवगूहनेनाचरणं परिणमनं वीर्याचार इति निश्चयपञ्चाचाराः
बाह्यचारित्राचारः, अनशनादिद्वादशभेदरूपो बाह्यतपश्चरणाचारः, बाह्यस्वशक्त्यनवगूहनरूपो
पंच समिति, तीन गुप्तिरुप व्यवहार चारित्राचार, अनशनादि बारह तपरूप तपाचार और अपनी
शक्ति प्रगटकर मुनिव्रतका आचरण वह व्यवहार वीर्याचार है
आचरण तथा परद्रव्यकी इच्छाका निरोध और निजशक्तिका प्रगट करना ऐसा यह निश्चय
(1) niḥshaṅkādi aṅgarūp āṭh bhed te bāhya darshanāchār chhe.
(2) kāḷ, vinayādi āṭh bhed te bāhya gnānāchār chhe.
(3) pāñch mahāvrat, pāñch samiti, traṇ gupti, nirgrantharūp bāhya chāritrāchār chhe.
(4) anashanādi bār bhedarūp bāhya tapashcharaṇāchār chhe.
(5) bāhya svashaktine na gopavavārūp bāhya vīryāchār chhe.
ā vyavahār pañchāchār paramparāe mokṣhanā sādhak chhe. vishuddha gnān, vishuddha darshan jeno
Page 25 of 565
PDF/HTML Page 39 of 579
single page version
वीर्यरूपाभेदपञ्चाचाररूपात्मकं शुद्धोपयोगभावनान्तर्भूतं वीतरागनिर्विकल्पसमाधिं
स्वयमाचरन्त्यन्यानाचारयन्तीति भवन्त्याचार्यास्तानहं वन्दे
भावमुपादेयं तस्माच्चान्यद्धेयं कथयन्ति, शुद्धात्मस्वभावसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुचरणरूपाभेद-
रत्नत्रयात्मकं निश्चयमोक्षमार्गं च ये कथयन्ति ते भवन्त्युपाध्यायास्तानहं वन्दे
anyone acharāve chhe teo āchāryo chhe, temane hun namaskār karun chhun.
tenāthī je anya chhe te hey chhe, evo upadesh jeo kare chhe ane shuddha ātmasvabhāvanān samyak-
shraddhān, samyaggnān ane samyakācharaṇarūp abhed ratnatrayātmak nishchay mokṣhamārgane jeo kahe
chhe teo upādhyāyo chhe, temane hun vandan karun chhun.
जीवपदार्थ, जो आप शुद्धात्मा है, वही उपादेय (ग्रहण करने योग्य) है, अन्य सब त्यागने योग्य
हैं, ऐसा उपदेश करते हैं, तथा शुद्धात्मस्वभावका सम्यक्श्रद्धान-ज्ञान-आचरणरूप अभेद
रत्नत्रय है, वही निश्चयमोक्षमार्ग है, ऐसा उपदेश शिष्योंको देते हैं, ऐसे उपाध्यायोंको मैं नमस्कार
करता हूँ, और शुद्धज्ञान स्वभाव शुद्धात्मतत्त्वकी आराधनारूप वीतराग
Page 26 of 565
PDF/HTML Page 40 of 579
single page version
साधकत्वादुपादेयं जानीहीति भावार्थः
upādey jāṇo evo bhāvārtha chhe. 7.